گەلی كورد لەو كاتەوە بووە بە موسڵمان پابەندی بنەماكانی ئایینی پیرۆزی ئیسلام بووە و بەو پەڕی دڵسۆزییەوە خزمەتی ئیسلامی كردووە، ئیتر پێویست ناكات حزب و گرووپ و تاقمێك بێن و تازە بە تازە فێری ئیسلاممان بكەن و ڕێز و خۆشەویستی بۆ خاك و نەتەوە و نیشتمان نەهێڵن. بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پرسە گۆڤاری گوڵان دیدارێكی لەگەڵ پڕۆفیسۆر دكتۆر ئومێد نەجمەدین جەمیل موفتی پسپۆڕ لە (فقهی ئیسلامی و ئوسووڵ) لە كۆلێژی زانستە ئیسلامییەكانی زانكۆی سەڵاحەدین سازدا.

 

 

* دوای ڕووخانی خەلافەتی ئیسلامی لە ئەستەنبوڵ، ڕێكخراوی ئیخوان موسلمین لە میسر دامەزرا بۆ دووبارە گێڕانەوەی خەلافەتی ئیسلامی، دواتر فیكری ئیخوان بووە فیكرێكی جیهانی، ئەمەش بووە هۆكاری ئەوەی ئیسلام دابەش ببێت بۆ سیاسی و عیبادەت، ئایا ئەم دابەشكردنە تا چەند خزمەتی بە ئیسلام كردووە؟

- لە ڕاستیدا ئیسلام وشەیەكی فراوانە لە بەكارهێناندا، لە بابەتە فكری و بیروباوەڕییەكان كە «ئەسڵی دین»ی پێ دەگوترێت و بابەتە كردەییەكان كە «فەرعی دین»ی پێ دەگوترێت و بابەتە ناسكییە ڕۆحییەكان كە ناونراوە بە ئیحسان، لە فەرموودەی پێغەمبەر(د.خ)، لە هەندێك سەرچاوەش بە زانستی تەزكییە و سلووك، یان بە تەسەوف ناونراوە، ئەو سێ تەوەرە بریتییە لە ئیسلام (ئەسڵ و بنەماكانی دین، فەرع و بابەتە كردەییەكانی ئایین و بابەتە ڕۆحییەكانی دین) كە عیبادەت لە هەر سێ تەوەرەكان دەكرێت، هەروەكو چۆن لە بەرانبەرەكەشیدا تاوان هەیە لە هەر سێ تەوەرەكەدا، واتە عیبادەت و تاوانیش بۆ هەر سێ بەشەكە فراوانە، بەڵام كە دێینە سەر سیاسەت، ئەوە لە بنەچەدا بەگەڕخستنی ژیری و فكر بە هاوكاريی چەندین هاوكاريی دەرەكی وەك ئەزموون و زانینی كەسانی دیكە و نەریتەكان و تاڵی و خۆشییەكانی خود و كۆمەڵگە و دەوروبەر و..هتد، بە مەبەستی ئیدارە و ڕێكخستن و بەڕێوەبردنە، كە بۆ كارێكی دیاریكراو بێت، یان بۆ كۆمەڵگە بێت، یان بۆ وڵاتێك، یان بۆ چەند وڵاتێك بێت، بەم پێیەش سیاسەت لە فەزایەكی فراواندا كار دەكات. بۆیە هەر كردەوە، یان بیرێك، یان ڕەنگبێژی و یاسایەك مەودای كاركردنی فراوان بێت، ئەوە دەبێت تۆكمە بكرێت، ئەگینا ئەو هەموو فراوانییە شیرازەی تێك دەدات و تووشی هەڵخلیسكان و هەڵەی زۆری دەكات. بە كورتی سیاسەت كاتێك بریتی دەبێت لە سەروكاریكردن و ڕێكخستن بۆ كۆمەڵێكی زۆر لە كار و فەرمان كە لە مەودایەكی فراواندا كار دەكات و دەیەوێت وڵات و كۆمەڵگە بگەیەنێتە كەناری ئارامی، دەبێت لەسەر كۆمەڵێك دەستووری تۆكمە كار بكات، ئەگینا دەخزێت و پێی ناكرێت. هەر بۆیە زۆرێك لە زانایانی ئیسلام كە پرسیاریان لێ كراوە سیاسەت بناسێنن، ئەوە ئەو شێوەیەی پیادە كراوە، لە بەرچاویان بووە لەو كاتەدا، بۆیە هێرشیان كردووەتە سەری پەنایان بەخوا لێ گرتووە، لەوانە زانای ناوداری كورد (بدیع الزمان سعید النورسي) ڕەحمەتی خوای لێ بێت، گوتوویەتی «اعوذ بالله من الشیطان و السیاسة»، واتە سیاسەتی هاوتا كردووە لەگەڵ شەیتان، كە دوژمنی مرۆڤەكانە بەپێی بیروبۆچوونەكانی ئایینی ئاسمانی، هەروەها مەلای گەورەی كۆیە لە كتێبی (الكلام الجدید) نەفرەتی لە سیاسەت كردووە و بە ژەهری كوشندە بۆ گیانی ڕێز و غیرەت و بەهابەرزەكان پێناسەی دەكات و دەڵێت: «سیاسەت نە خۆشەویستی و نە ڕێز و نە وەفای تێدایە، بەڵكو بریتییە لە خیانەت و دووڕوویی و ڕەق و ناخ ڕەشی و...هتد»، كە زەمی سیاسەت دەكات، بۆیە بە هەر شێوەیەك سیاسەت ئاوا بێت، ئەوە دین ناتوانێت دەستی هاوڕێیەتی بۆ درێژ بكات، تاوەكو ببێتە هاوڕێ و هاوكاری. لەلایەكی دیكەوە ئەگەر سیاسەت بریتی بێت لە لابردنی كەسانی دیكە لەسەر كورسیی دەسەڵات و خودپەسەندی و فەرزكردنی خود و بە كەم سەیركردن و بە كەم گرتنی خەڵك، ئەو سیاسەتەش ناتوانێت بەرگی ئایینی بە بەردا بكەین. كاتێك دەڵێین ئیسلام و سیاسەت، یان ئایین و سیاسەت، دەبێت ئەو دوو چەمكەمان لە بەرچاو بێت. من باوەڕم وایە تەنانەت پێغەمبەری ئیسلامیش (د.خ) لە ژیانیدا لەم دوو چەمكەدا چەمكی دووەمی مەبەست بووە و هەموو هەوڵ و تێكۆشانی بۆ ئەوە بوو،ە شەریعەت و دینی خودا جێبەجێ بكرێت، هەندێ كار و شت هەبووە لای پێغەمبەر (د.خ) ئاسایی بووە كە قورەیش بیكەن، بەپێی ئەو توانا و هێز و ژمارەیەی كەسەكانیان كە هەیانبووە لەو كاتەدا، هەروەها خودی پێغەمبەر (د.خ) لەو كاتەی پاشاكانی بانگ كردووە بۆ ئیسلامبوون، تەماحی لە كورسی و دەسەڵاتیان نەبووە و پەیمانی ئەوەی پێداون كورسیی دەسەڵات هەر بۆ خۆیان بێت، واتە چەمكی دووەمی لا مەبەست بووە كە جێبەجێكردنی شەریعەتە. هەر بۆیە كاتێك بیر و هزرێك دێتە ناومان و چەمكی یەكەم كە كورسیی دەسەڵاتە تۆخ دەكاتەوە و ملی لەسەر دەپەڕێنێ و هەزار ئەمسەر و ئەو سەری بۆ دەكات، بەڵام چەمكی دووەم بكاتە لاوەكی و شتی دونیایی خۆی و كۆمەڵەكەی زاڵ بكات بەسەر دونیای خەڵكدا ئەمە ناڕەوایە.

سیفەتی ڕاستەكان لەگەڵ خودا ئەوەیە كە پێغەمبەر (د.خ) دەفەرموێت «إذا رؤوا ذكر الله»، نەك ئێمە ئەو كەسانە ببینین و خودامان بیر بێتەوە و بەوەی بزانین كە خوداناسن. ئەگەرچی كە ئەو كەسانە دەبینین، ئەوە دونیا و كێشمەكێشی دونیامان بیر دێتەوە و ئەو كەسانە و سیاسەت دەبینین كە ئیسلام بۆ خۆیان بەكاردەهێن، نەك خۆیان بكەنە قوربانی بۆ ئیسلام، ئەو هەڵەیەیە كە هیچی لێ سەوز نەبووە و نابێت و، بە ناچاری لە كۆتایی سیناریۆكەدا دەبێت بڵێن: بەڵی بۆ بانگەواز و عیبادەت، نەخێر بۆ سیاسەت.

* بەپێی ئەم مێژووەی ئیخوان موسلمین، ئەوە دەركەوتووە كە فیكری ئیسلامی سیاسی بایەخ بە پرسی خاك و نەتەوە نادات، پیرۆزییەكانی نەتەوە بێبەها دەكەن، لێرەش لە كوردستان دەبینین، لەو مەدەرەسانەدا كە حزبە ئیسلامییەكان سەرپەرشتی دەكەن، پڕۆگرامەكانیان سڕینەوەی هزری نەتەوەیی و نیشتمانییە، ئایا سڕینەوەی ئینتیما و پیرۆزییەكانی نیشتمان چ كارەساتێكی لێ دەكەوێتەوە؟

- بابەتی دابڕان و دروستكردنی لێكترازان و دوورخستنەوەی چین و توێژەكان لە یەك زەماندا، یان لە دوو زەمانی جیاوازدا بێت، چەك و خەنجەرێكی ژەهراوییە بەكار دێت بۆ تەفروتوناكردنی بیر و نەهێشتنی هێز و پێز، بۆ دینیش ئەو چەكە ژەهراوی و كوشندەیە زۆر ڕاستە، كورد شانازییە ژیارییەكەی بریتییە لە قەڵەم و عەقڵە گەورەكانی، دەوڵەتی كوردی لە مێژە وەك گوتراوە لە جیهانی عیلم و قەڵەمدا ئاڵای هەڵكراوە و ئاواتەخوازین نوخشەش بێت لە دەوڵەتەكە لەسەر خاك و جوگرافیای، بێگومان نالی و ئەحمەدی خانی و مەحوی و مەولەوی و پیرەمێرد و حاجی قادری كۆیە و سەدانی دیكە لەو كەڵەپیاو و ناودارانەی كورد شانازییان پێوە دەكات و بگرە میللەتانی دەوروبەریش سوودیان لەو عەقڵە گەورانەی كورد وەرگرتووە. هەر بۆیە كاتێك بیرێكی نامۆ دێت و دەیەوێت ڕەنجبەخەساری و دابڕان بكات بە بەشی كورد، ئەوە بێگومان بە هەر بەرگێك بێت ئێمە بە دوژمنی دەزانین. تەنیا بیر و هزری قبووڵكراو بریتییە لەوەی بۆ خاك و لە نێو ئەو خاكە دەر بێت و بزانێت قسە و گوفتاری ڕووی لە كێیە. هەر بۆیە هیچ كاتێك بابەتی (تصدیر الثورة) جێگەی خۆی قایم ناكات و، پیرۆزییەكانی نەتەوە ناكرێت وەلابنرێن و نابێت بە چەكی(هەڵە) یان (ڕاست) قسەی ڕووی گوفتار بكەین. پێویستە هەر چییەك دێت ئاستی گونجانی لێك بدەینەوە و ناكرێت جلوبەرگی كەسێكی جەمسەری باكوور بكەینە بەرگی ئەفریقییەكی لە گەرما هەڵپڕووكاو و ناوی لێ بنێین دینداری، هەروەها هیچ كات ئیسلام نەهاتووە ڕابردوو بە هیچ ناوزەند بكات، بۆیە هەر هەڵسوكەوتێك لەگەڵ خەڵك لەسەر بنەمای ئەوەی مەغزاكەی بریتی بێت بە (سڕینەوەی) ڕابردوو (بە باش و خراپەوە)، ئەوە هەڵسوكەوتێكی ناژیریی و نائایینییە. پێغەمبەری ئیسلام (د.خ) فەرموویەتی: (انما بعثت لاتمم مكارم الاخلاق) و ئەمەی كردووەتە بنەمای كاركردنی و، لە فەرموودەیەكی دیكە دەفەرموێت: (انما انا اللبنة) واتە من خشتی كۆتاییم لە بنیادی ئەو كۆشكەی كە پێغەمبەران بنیادیان ناوە. ئەمەی كردووەتە دروشم و لۆگۆ بۆ خۆی و ئیسلام، بۆ بنیادنانی كۆشكی مرۆڤایەتی، لە لایەكی دیكەوە خەڵك فیترەتی خاوێنە و كۆمەڵێك كاری زۆری پەسندی هەیە و هەڵسوكەوت و عەقڵ و ئەخلاق نیعمەتێكە خودای بەخشندە داویەتی بە هەموو مرۆڤێك، بەڵام كەم و زیادی هەیە، ئایین بۆیە هاتووە ئەوانە زیاد بكات و هاوكار بێت بۆ زیادكردنیان، نەك بڵێت نییە و دەبێت تەنیا من دروستی بكەم. ڕێزنەگرتنی عەقڵ كە بەخشیشێكی خوداییە و وەكو هەوا و ئاو خودا بەخشیوەتی بە مرۆڤ (بە بێ ڕەچاوكردنی ئیمان و بابەتە ئیمانییەكان)، بۆیە ناكرێت هەر خۆمان بە دارای عەقڵ بزانین لەبەر ئەوەی ئێمە ئیماندارین. هەرگیز ئیسلام وەها كار ناكات و ئەم جۆرە كارە و چەمكەكانی خودپەسندی و خۆزاڵكردن و باڵادەستیی تاكی تیادایە، ئیسلام لە دەرەوەی ئەو بازنەیەدایە، با دروشم و لۆگۆ و ناو و ڕەنگ و بۆیاخەكەشی بەكاربهێنرێت.

* باس لە بەرهەمهێنانی توندوتیژی و تیرۆر دەكرێت لە فیكری ئیخوان موسلمین و ئیسلامی ئوسووڵیدا. ئایا چاندنی تۆوی توندوتیژی و ئیرهاب لە كۆمەڵگەدا، تاچەند كۆمەڵگە بەرەو ناسەقامگیری و كاولبوون دەبات؟

- ئێمە باوەڕمان وایە، بیری توندڕەوی تەنیا لە بازنەی ئایینەوە كاری نەكردووە و كار ناكات، بەڵكو ئایین یەكێكە لەوانەی زۆر جار هاوار دەكات (بە زمانی حاڵی) لە دەست ئەوانەی توندڕەوی بەناوی ئایینەوە دەكەن، خودایەك كە(حەلیم) و (ڕەئووف) و (حەكیم)ـە، هەرگیز ئەوەی لێ نەبینراوە بۆ خودی خۆی ئەو تۆڵەكردنەوە و توندوتیژییە بۆ خۆی بكاتە سوننەت و یاسا و دەستوورێك، ئەگینا ئایین بۆ ئاسوودەیی عەقڵ پاشان كردەوە و لە كۆتاییدا بۆ دڵ هاتووە و زۆر تازەكەرەوەی گەورەی دین لە مێژووی ئیسلامدا هاتوون، ئەو سێ ئاسوودەییەیان بەیەكەوە گرێ داوە و، كردوویانەتە لۆگۆی موسڵمانی ساخڵەم و ڕاست، هەر ئەوەش بریتییە لە ئیسلام و ئایینی ڕاست .

* خاڵێكی دیكەی مەترسیدار لە فیكری ئیسلامی سیاسیدا پرسی دووبارە تەفسیركردنەوەی (فتوا)دانە، لە ئیسلامدا دەبێت حكومەت، یان ئەمیرولموئمنین فتوا بدات، بەڵام ئیسلامی سیاسی دەڵێت هەر كەسێك دەتوانێت فەتوا بدات و خەڵك بكوژێت، ئایا ئەمە بێماناكردنی فەتوا و دروستكردنی ئاژاوەوە لەكۆمەڵگەدا نییە؟

- فتوا، خۆی لە خۆیدا بریتییە لە دەرهێنانی (پەسندی) یان (ناپەسندی)ـی كارێك، یان كردەوەیەك، یان وتەیەك لەلایەن ئایین و لە تەرازووی خودا و پێغەمبەری (د.خ)، ئەم كارەش لە دیندا بەڵگەی پێویستە و، زانستێك دامەزراوە بۆ زانینی ئەوی چی بەڵگەیە و پاشان چۆن لەو بەڵگەیە تێبگەین و ڕێگەكانی تێگەیشتن لە بەڵگە چییە، پاشان كێ شیاوە لە بەڵگە تێبگات، ئەو زانستەش بریتییە لە زانستی ئوسووڵی فەقهی، واتە زانستی ئوسووڵی فەقهی هاتووە بەڵگەمان پێ بناسێنێت، كە چی بەڵگەیە و چۆن هەڵسوكەوت بكەین لەگەڵ بەڵگە، بۆ ئەوەی لێی تێبگەین و كێ شیاوە لە بەڵگە تێبگات. فتوا دەبێت هەر سێ پایەیەكەی ئەو زانستە ڕەچاو بكات، ئەو تێگەیشتنە لە بەڵگەكان كێ پێی هەستاوە كە پێی دەڵێن (موفتی)، بۆیە ئێمەی ئیسلام ناتوانین فتوا وەربگرین تەنیا لە (موفتی) نەبێت و موفتییش دەبێت مەرجی یەكەم و دووەمی ئاگا لێبێت، كە بزانێت چی بەڵگەیە و تێگەیشتنی بەڵگەكەشی بە مەنهەجێكی دروست كردبێت و بزانێت مەنهەجەكەی چییە، بەڵام تەنیا فتوا هەبێت بێ ڕەچاوكردنی هیچ پایەیەك لەو سێ پایەیە، ئەوە ئەوەیە كە ئێمە و ئێوە و ئەهلی ئیسلام دەیبینن و ئیسلامی ڕاست ناڵەیەتی لە دەست ئاژاوە و پشێوی و، كەمترین دەستكەوتی ئەو جۆرە فتوایانە كە ئێمە و هەموو لایەكمان لە ئەهلی ئیسلام بە دەستیەوە دەناڵێنین.