ماددە هۆشبەرەكان، بووەتە ئالنگارییەكی مەترسیدار و هەڕەشە لە خێزان و كۆمەڵگە و نەتەوەكەمان دەكات. بە ڕاددەیەك بازرگانی و قاچاخچییەكانی ماددە هۆشبەرەكان ڕووی لەزیادبوون كردووە، هەرێمی كوردستانیان لە ناوچەیەكی ترانزێتەوە، كردووە بە ناوچەیەكی ساخكردنەوە و بەكارهێنانی ئەم ماددە ژەهراوییە. دكتۆر محێدین حەسەن مامۆستای زانكۆ و ئەندامی پێشووی پەرلەمانی كوردستان، لە دیدارێكی تایبەتیی گۆڤاری گوڵان، لومجۆرە ڕا و سەرنج و بۆچوونەكانی خۆی سەبارەت بە مەترسییەكانی ماددە هۆشبەرەكان و چۆنیەتی ڕووبەڕووبوونەوەی باند و قاچاخچییەكانی ئەم ماددە مەترسیدارە خستەڕوو.

 

 

* سەرەتای پرسیارەكانمان بە پرسی بڵاوبوونەوەی ماددەی هۆشبەر لە هەرێمی كوردستان دەست پێدەكەین. ئایا تا چ ڕاددەیەك بابەتی بازرگانیكردن و بەكارهێنەرانی ماددەی هۆشبەر لە هەرێمی كوردستان لە هەڵكشاندایە؟

 - بەكارهێنان و قاچاخچێتیكردن و بازرگانی بە ماددە هۆشبەرەكان ڕۆژ لە دوای ڕۆژ ڕووی لەهەڵكشان كردووە، هەر ئەمەش وای لە جەنابی سەرۆك بارزانی كرد، هۆشداریی مەترسییەكانی ئەم ماددە ژەهراوییە بە گوێی هەموواندا بدات و، داوای كرد كابینەی نوێی حكومەتی هەرێمی كوردستان قەڵاچۆكردنی ئەم ماددە ژەهراوییە لە ڕیزی پێشەوەی ئەركەكانی دابنێت. ئەوەتا هەرێمی كوردستان كە پێشتر ڕێرەوێكی گواستنەوەی ئەم ماددە ژەهراوییە بوو، لە ئێستادا بووەتە ناوچەیەكی بەكارهێنەری ماددە هۆشبەرەكان، لە ساڵی 2006 تەنیا (30) كەس لەسەر ماددەی هۆشبەر لە زیندانەكانی چاكسازیی كوردستاندا بوون، كەچی لە ساڵی 2022 ئەم ژمارەیە بۆ (2،908)كەس بەرز بووەوە، بۆ ئەمساڵیش ژمارەی گیراوەكان دوو هێندەی ئەم ژمارەیەی بووە، ژمارەی بەكارهێنەرانیش بۆ سەرووی (75،000) كەس دەخەمڵێندرێت. گرفتەكە لەوەدایە، تا دێت ژمارەی ئەو گیراوانەی لەسەر بازرگانیكردن بە ماددەی هۆشبەر دەستگیر دەكرێن، ڕووی لە زیادبوون كردووە، بە ڕاددەیەك بۆ سەرووی 500 بازرگان زیادی كردووە، ئەم ژمارانە مەترسیی ئەم ئافاتە گەورەیە نیشان دەدات، كە شوێنەوارەكانی بۆ سەر گەنج و خێزان و كۆمەڵگە و هەموو دابونەریت و كەلتوورێكی جوانی كۆمەڵگەی كوردەواری و تەنانەت پێگەی نەتەوەیی و نیشتمانپەروەریی زۆر مەترسیدارە.

* باسی زیادبوونی قاچاخچێتیكردن بە ماددە هۆشبەرەكانت كرد. ئایا ئایا گرووپ و باندە چەكدارەكان و كەسانی دەستڕۆیشتوو، ڕۆڵی گەورەیان لەم بازرگانیكردنە نایاساییە هەیە؟

- ئەگەر سەرنجی بازرگانەكان و ڕووبەڕووبوونەوەكانی ئاسایش و دەزگاكانی ناوخۆ بدەین، كاتێك ئەو كەسانە دەستگیر دەكرێن، دەبینین، تێكەڵ بە دیاردەی چەكداری بوون و چەك و تەنانەت تەقەمەنییان هەیە و كەسانی دەستڕۆیشتووش لە پشتیانە. هەر خۆی لەخۆیدا بازرگانیكردنی ماددە هۆشبەرەكان لە دنیای دەرەوەش بووەتە مافیا و باند و گرووپی مەترسیداریان لەپشتە، چونكە بازرگانیكردنی ماددە هۆشبەرەكان لە دوای بازرگانیكردنی چەك، بە دووەمین بواری بەدەستهێنانی گەورەترین قازانجی بازرگانی نایاسایی لە جیهاندا دادەنرێت. ئەوەتا ڕووداوەكانی سووریا و ڕووخانی ڕژێمی ئەسەد مەترسیی ئەوەی لێدەكرێت، ئەو بازرگانانە كارەكانیان فراوان بكەن و كارگە و كارخانەكانیان كە لە ماڵێكی بچووكیشدا ئەنجام دەدرێت، ڕووی بكەنە هەرێمی كوردستان، هەڵبەتە بوونی كارگەیەكی دروستكردنی ماددەی هۆشبەرە لە دەربەندیخان و ئاشكراكردنی لەلایەن عێراقەوە، ئەوە دەگەیەنێت كە كوردستان ناوەندێكی گواستنەوە و دروستكردن و تەنانەت ساخكردنەوەی ماددەی هۆشبەرەكانیشە، هەروەها بوونی دەروازەیەكی زۆری فەرمی و نافەرمی و لە ناوچەی شاخاوی و لەگەڵ هاتنی ئەو ژمارە زۆرەی گەشتیار و سەردانیكەر لە ئێران و سووریا و خوارووی عێراقەوە كە لە هەموو ئەو شوێنانە بازرگانیكردن و بەكارهێنەرانی ماددەی هۆشبەر ڕووی لە زیادبوونە، بەتایبەتی لەو ناوچانەی شەڕ و بێكاریی تێدایە، ئەم بەكارهێنانە زۆر زیاد دەبێت. بۆ نموونە لە عێراق لە ساڵی 1990 تەنیا دوو كەیسی ماددەی هۆشبەر نەبووە، كەچی هەر لە عێراق لە ساڵی 2019 ئەم ژمارەیە بۆ 6،074 و لە 2022 بۆ 7،514 كەس بەرز بوونەتەوە، كە بەداخەوە 60%ی بازرگانی ماددە هۆشبەر بوون.

* یەكێك لە مەترسییە گەورەكان بڵاوبوونەوەی ماددەی هۆشبەرە لەناو گەنجەكان، ئایا چۆن ڕێگا بگیرێت كە لەناو گەنجەكانماندا بەكارهێنانی ئەم ماددە ژەهراویی بنبڕ بكرێت؟

- سەرەتا دەبێت بزانین هۆكاری تەشەنەكردن و بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكان لەناو گەنجەكانماندا چییە، بۆچی زیاتر لەناو گەنجدا بڵاو دەبێتەوە؟ كاتێك گەنج بێ هیوا و بێ ئومێد دەكرێت و بێكاری و هەژاری پەرە دەسەنێت و چارەسەر ناكرێت و لەناو ئەو كۆمەڵگەیانەی نادادپەروەری تێدایە، چەتەكان و مافیاكانی ئەم بوارە و تەنانەت زۆر جار لەلایەن وڵاتانی دەوروبەریشمانەوە سەرەتا ماددە هۆشبەرەكان بە خۆڕایی و بگرە بە نرخێكی زۆر كەم بە گەنجەكانمان دەدرێت، لە كافتریا و یانە و شوێنە گشتییەكاندا، ئەوەی تاوانەكەی مەترسیدار كردووە، بوونی ئافرەتانە لەناو بەكارهێنەرانی ماددەی هۆشبەر كە لە ماوەیەكی كەمدا ژمارەیەكی زۆری گەنجەكانمان فریو دەدەن بۆ بەكارهێنانی ماددەی هۆشبەر، بۆیە دەبێت هەلی یەكسانی كار و گرنگی بە پەروەردەی خێزان و هاوكاریی گەنجەكان بۆ هاوسەرگیری و پێدانی یەكەی نیشتەجێبوون بە قیست و قەرزی درێژخایەن، دابین و زیاد بكرێن، ئەمەش هاوكات بێت لەگەڵ پەروەردەی جوانی خێزان و هاوكاریی دەزگاكانی ڕاگەیاندن لە پێگەیاندنی ئەم شێوازە پەروەردەیە و دواتر هۆشداری لە ناوەندەكانی زانكۆ و پەیمانگاكان و تەنانەت دواناوەندییەكانیش بڵاو بكرێتەوە. من پێم وایە هاندەری سەرەكی بۆ دوورخستنەوەی گەنجەكان لە ماددەكانی هۆشبەر، جگە لە پەروەردە و هۆشیاری، توندكردنی یاسایە، نەك بۆ بەكارهێنەران كە زۆربەی جار قوربانین، بەڵكو بۆ ئەوانەی بازرگانی بەم ژەهرەوە دەكەن.

* مەبەستت لە یاساكانی بەرەنگاربوونەوەی ماددەی هۆشبەرە كە لە عێراق و هەرێمی كوردستان هەیە، بەتایبەتی دوای ئەوەی ڕەخنەیەكی زۆر لەو یاسایانە دەگیرێت، كە كۆنن و لەگەڵ ئەم سەردەمە و گۆڕانكارییە نوێیەكان ناگونجێت؟

- ئێمە بۆ بەرەنگاربوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان ڕێككەوتننامە نێودەوڵەتییەكان و یاساكانمان هەیە. لە عێراق یاسای ساڵی 2017 هەیە و لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستانیش یاسای ژمارە 1ی ساڵی 2020 هەیە، ڕەنگە بە تۆزێك دەستكاریی و هەمواركردنەوە لەناو پەرلەمان یاساكە باشتر دەربكەوێت، بەڵام عیبرەت لە جێبەجێكردنێتی، ڕەنگە تەنیا هۆشیاری و پەروەردە نەتوانێت بە تەنیا ڕێگا بە تەشەنەكردنی ئەم ماددە هۆشبەرانە بگرێت، بەتایبەتی بەوەی پەیوەندی بە بازرگانیكردنیەوە هەیە، كە وەكو ئاماژەمان پێدا، قازانجێكی گەورەی لێدەكەوێتەوە و كەسانی نەفس نزم و مافیاكان گوێ بە هەندێك پرەنسیپی نەتەوەیی و ئەخلاقی نادەن. ئەم ڕێكارە توندانە گرنگن، چونكە تەشەنەكردنی بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكان كاریگەریی لەسەر لاوازیی هەستی نەتەوەیی و نیشتمانی هەیە. لەم قۆناغەش گەلەكەمان كە لە هەموو لایەكەوە بە دوژمن دەورە دراوە، كرانەوەی كۆمەڵگە لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ و جیهان كە تێیدا بەكارهێنەرانی ماددە هۆشبەرەكان لەناو ئەو كۆمەڵگەیانە زۆرە و لە ڕێگەی گەشت و سەردان و تەنانەت نیشتەجێبوونیشەوە تێكەڵ بەم كۆمەڵگەیە بوون و، كاریگەریی نەرێنی لەسەر ئێمەش هەیە. بۆیە من پێم وایە هاوشانی هۆشیاریی و كاری پەروەردەیی و دایك و باوكان، ئەركی قورستر دەكەوێتە سەر شانی دەزگاكانی ئاسایش و پاسەوانی سەر سنوور و هێزەكانی دیكەی ناوخۆ بۆ بەرەنگاربوونەوەی بازرگانیكردنی ئەم ماددە ژەهراوییە و دەتوانرێت لە ڕێگەی دەستەی دەستپاكی، لێپرسینەوە لە ماڵ و موڵكی زۆر بەرپرسان بكرێت، كە گومانم هەیە لەوەی لە بازرگانیكردن بە ماددەی هۆشبەر تێوەگلاون.

* باسی جیاكردنەوەی قوربانییەكانی بەكارهێنەرانی ماددەی هۆشبەرت كرد لەگەڵ قاچاخچی و بازرگانیكردن بەم ماددەیە، ئایا دانانی بەردی بناغەی سەنتەری چاكسازیی بەكارهێنەرانی ماددە هۆشبەرەكان تاچەند گرنگ بوو؟

- هیچ هەنگاوێك بۆ بەرەنگاربوونەوەی بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكان دڕەنگ نییە، دانانی بەردی بناغەی سەنتەرێكی لەم شێوەیەش ئەركێكی نیشتمانی و نەتەوەیی و ئەخلاقی و مرۆییە، چونكە زۆربەی گەنجەكانمان لە بەكارهێنەری ماددە هۆشبەرەكان قوربانین، نەوەكو تاوانبار و لە زیندانەكاندا لەگەڵ بازرگانانی ماددە هۆشبەرەكان زیندانی بكرێن و دواتر بێنە دەرەوە و لە بەكارهێنەرانەوە ببنە بازرگانی ئەم ژەهرە، ئەوەش جێگای دڵخۆشییە كە بڕیار دراوە، تا ئەو سەنتەرە تەواو دەبێت، لە بنكەیەك، یان نەخۆشخانەیەك چارەسەركردنی بەكارهێنەرانی ماددە هۆشبەرەكان دابمەزرێت، بە لانی كەمەوە لە سێ پارێزگای هەولێر و سلێمانی و دهۆك سەنتەری چارەسەركردنی ماددە هۆشبەرەكان هەبووایە، بەڵام نەبوونی توانای دارایی و بگرە نەبوونی كەسانی پسپۆڕو شارەزا ڕێگر بووە لەبەردەم جێبەجێكردنی ئەم بڕیارە، بەداخەوە داخستنی پەرلەمان بە هۆی بڕیارەكەی دادگای فیدڕاڵی كاریگەریی نەرێنی لەسەر ئەم بابەتە هەستیارە هەبووە، چونكە بەشێك لەكاری پەرلەمان بەدواداچوونی ئەو یاسایانەیە كە لەپەرلەمان دەردەچێت.

ڕانەگرتنی ئەو كەس و گرووپ و چەتە و تاقمە تاوانكارانەی بازرگانی بە ماددە هۆشبەرەكانەوە دەكەن، كارێكی دەستەجەمعی و نەتەوەیی و نیشتمانپەروەریشە، بۆیە دەبێت داواكارییەكەی بەڕێز مەسعود بارزانی بەهەند وەربگیرێت و ڕووبەڕووبوونەوەی قاچاخچییان و قەڵاچۆكردنی بەكارهێنەرانی ماددە هۆشبەرەكان بكرێتە پرسێكی نەتەوەیی، كە مەترسییەكانی ئەنفالێكی دیكەی سپییە و زیان بە گەنج و دواڕۆژی ئەم نەتەوەیە دەگەیەنێت، كە زۆر لە دەزگا موخابەراتییەكانی وڵاتانی دەوروبەریش دەستیان لەم تاوانكارییەدا هەیە و جۆرێكە لە تیرۆر و خوازیارن گەنجی كورد پەلكێشی بەكارهێنانی ئەم ماددە هۆشبەرانە بكەن و كۆمەڵگە و خێزان و گەنجی كوردیش بڕووخێنن و ئاسایشی تاك و كۆمەڵگە و نەتەوەشمان لەناو ببەن. هیوادارین لە پەرلەمان هەمواركردنەوەی یاسای ماددە هۆشبەرەكان بكرێتە ڕیزبەندی ئەركەكانی و حكومەتیش سەنتەرەكە بە خێرایی تەواو بكات و بكرێتە سەنتەرێك بۆ چارەسەركردنی بەكارهێنەران.