لە مێژووی نەتەوەكەماندا زانا و مامۆستایانی ئایینی پیرۆزی ئیسلام، خۆشەویستیی نیشتمان و نەتەوەكەیان بە بەشێك لە خوداپەرستی زانیوە، هەر بۆیە سەرجەم سەركردەكانی كورد لە شۆڕش و ڕاپەرینەكاندا لەلایەن كەسانی ئایینپەروەر و دیندارەوە بەڕێوە چوون و زانایان و مامۆستایانیش پاڵپشتیی مافە ڕەواكانی گەلی كوردیان كردووە و، خۆیان بە خاوەنی شۆڕش زانیوە. لەسەر ئەم پرسە گۆڤاری گوڵان دیدارێكی لەگەڵ فارووقی كوڕی مەلا محەمەدی جەلیزادە ناسراو بە (مەلای گەورەی كۆیە) ساز دا. مامۆستا فارووق كوڕی مەلای گەورەی كۆیە (١٨٧٦-١٩٤٣)، كە زانا و نووسەر و خاوەنی بیری ناسیۆنالیزمی كوردی بووە و باوكی مامۆستا مەسعود محەمەد و فارووق محمەد و نەجیبە محەمەدە، لە ساڵی 1924 لەسەر دەستی مەلا گەورەی كۆیە یەكەمین قوتابخانەی حكوومی لە كۆیە كراوەتە و نەجیبە خانی كچی لەگەڵ كوڕاندا ناوەتە بەر خوێندن و بە منداڵەكانی گوتووە، ڕێگەی عیلم بگرنە بەر. مامۆستا فارووق كە لەدایكبووی 1934ـە خاوەن بیرێكی تیژە و شارەزاییەكی زۆری لە زانستی فەلەك و ئەستێرەناسیدا هەیە.

 

* زانا و مامۆستایانی ئایینی پیرۆزی ئیسلامیی كورد لە مێژووی گەلەكەماندا گرنگییەكی زۆریان بە خاك و نیشتمان و پیرۆزییەكانی نەتەوە داوە، بە ڕاددەیەك مەلاكانی كوردستان خۆیان بە خاوەنی شۆڕش زانیوە، ئایا ڕۆڵی مامۆستایانی ئایینی بۆ پاراستنی دۆزی ڕەوای كورد چییە؟

-      لە مێژووی نەتەوەكەماندا مامۆستایانی ئایینی ڕۆڵێكی گەورەیان لە بڵاوكردنەوەی پەیامی پیرۆزی ئیسلامدا هەبووە، هەرچی ئایینی پیرۆزی ئیسلامیشە گرنگیی زۆری بۆ خاك و نیشتمان و نەتەوە و پاراستنی یەكڕیزی و تەبایی ناو گەلەكەمان هەبووە. ئەوەی من خوێندوومەتەوە و دەیزانم، هەرچەندە لەم دواییانەدا مامۆستایانی ئایینی و مەلاكان چەندین بیروبۆچوون و شێوازیان هەیە، لەوانە مەلای تەنویری و مەلای دیفاعی و مەلای سەلەفی، كە شێوازی جیاوازیان هەیە بەرانبەر ئیسلامەتی و چۆنیەتیی خزمەتی ئەم ئایینە پیرۆزە، لە ناویشیدا خزمەتی موسڵمانانی كورد و پاراستنی خاك و نیشتمان. بەڵام هەموو مەزهەب و شێواز و بیروبۆچوونەكانی مەلایان لەسەر ئیشی چاكە و خوداپەرستی و جێبەجێكردنی ئەركەكانی سەرشانیان موتەفقن و لەگەڵ لایەنە سیاسییەكانی كوردستان لەسەر ئیشی چاكە و خێرخوازی و بیركردنەوە لە بەرژەوەندییە باڵاكانی گەلی كورد ڕێككەوتوون، زۆر پێویستیشە لە پرسی نەتەوەیی و خۆشەویستیی خاك و نیشتماندا مەلا و مامۆستایانی بەڕێزی ئایینی پیرۆزی ئیسلام پابەندی لایەنی بەرژەوەندیی گشتی بن و لەسەر حیسابی بەرژەوەندیی حزبی و تاكەكەسی كار نەكەن. بەپێچەوانەوە خودای گەورە و میهرەبان نەهی لێ كردووین كە كار بۆ تەفرقە و ناكۆكی و پەرتەوازەیی بكەین و زیان بە دۆزی ڕەوای نەتەوەكەمان بگەیەنین. هەر خۆی لەخۆیدا خۆشەویستیی نیشتمان لە خۆشەویستیی ئیماندایە، مەلای گەورەی كۆیە پێشمەرگەی ئەم بۆچوون و بیروباوەڕەیە و ئەسڵەن دەیگوت، ئەگەر وڵات و خۆت ئازاد نەبیت، ڕەنگە خوداپەرستی و ئایینداریت پێ نەكرێت و ژنیشت لێ مارە نەكرێت، كورد گوتوویەتی: «بستێكی خاكی كوردستان بە هەموو دنیا ناگۆڕمەوە» مەلای گەورەی كۆیە شیعرێكی هەیە لەسەر زانست:

عیلـمی تەبیعەت عـیلمی خودایە

(قــال) و (قـول) گــشتی هــەبایە

عیـلمی كیمیات گەر نەخوێندووە

بــەخوا نازانی خـوا، چـی كردووە

سەركردە مێژووییەكانی كورد، ئەخلاق و دادپەروەری و ڕەوشتبەرزیان لە ئایینی پیرۆزی ئیسلامەوە وەرگرتووە، ئەوان لە ناو بنەماڵە موسڵمانەكانیاندا فێری خۆشەویستی بۆ نیشتمان و نەتەوەكەیان بوون، ئەگەر باسی مەلا مستەفا بارزانی بكەین كە پێش ئەوەی سەركردەیەك بێت، مرۆڤێك بوو كە پیادەكردنی ئاكاری لە ئایینی ئیسلامەوە وەرگرتبوو، لەبەر ئەوەی بیروباوەڕی ئایینی ئیسلامی لەسەر بنەمای عەقیدە و ئاكار فێرمان دەكات و پەروەردەمان دەكات، هەر بۆیە هەموو سەركردەكانمان وەك «شێخ سەعیدی پیران و شێخ مەحموودی حەفید و پێشەوا و مەلا مستەفا بارزانی» هەموویان پەروەردەی مزگەوت و حوجرەكان بوون، ئەوان ئایینیان بۆ پەروەردەی نیشتمانپەروەری بەكار دەهێنا، نەك وەك ئێستا كە ئایین بۆ بەرژەوەندیی دنیایی بەكار دەهێنرێت.

* باسی جیاوازی و شێوازی جۆراوجۆری مەلا و مامۆستایانی ئایینی پیرۆزی ئیسلامت كرد، كە لەم سەردەمەدا دروست بووە، دەبێت چی بكرێت بۆ ئەوەی بازرگانی و بیدعەی سیاسی بە ئایینی پیرۆزی ئیسلامەوە نەكرێت و تێگەیشتنی كوردانە بۆ ئیسلام نەشاردرێتەوە؟

-      ئەمە پرسیارێكی گرنگە و وەڵامدانەوەشی تەنیا لە ڕێگەی ڕاوبۆچوونی منەوە نابێت. من پێم وایە بۆ ئەوەی ڕۆڵی مامۆستایانی ئایینی پیرۆزی ئیسلام بە پرسە نەتەوەیی و نیشتمانییەكاندا بە بەرزی بمێنێتەوە و تێكەڵ بە بیدعەی سیاسی و مەسەلەی دیكە نەدرێت، دەچمەوە سەر ڕای مەلا گەورەی كۆیە كە دەیگوت: «لازمە كوللی بیست و پێنج ساڵ جارێك زانایانی ئیسلام كۆببنەوە، بڕیار لەسەر زۆر شتان بدەن كە بگونجێت لەسەر عەسرەكە و ئایەتی قورئانی پیرۆز»، لەزۆربەی سەردەمەكاندا وەكو لە سەردەمی خولەفاكان و عوسمانییەكان و دواتر، بەپێی ئیجتیهاداتی خۆیان ئەو نەتەوانە خوێندنەوەی جیاوازیان بۆ ئایینی پیرۆزی ئیسلام كردووە، ئێ خۆ نابێت هەر بەدڵی ئەوان بێت و ڕەچاوی نەتەوەی كوردی موسڵمان نەكرێت، بۆیە پێویستە عولەمای كوردی موسڵمان كۆببنەوە و پێداچوونەوە بە زۆر پرس و بابەتدا بكەین.

* هەرچی نەتەوەكانی ئیسلام هەیە بەتایبەتی هەرسێ نەتەوەی عەرەب و تورك و فارس، سوودیان لە ئایینی پیرۆزی ئیسلام وەرگرتووە و چەندین دەوڵەتیان بۆ خۆیان دامەزراندووە، گەلی كورد ئەگەرچی دەوڵەتی نییە، لەسەر دەستی ئەو نەتەوانەش دەچەوسێنەوە، ئایا لە ئایینی پیرۆزی ئیسلامدا تا چەند ئەو نەتەوانە و دەسەڵاتدارانیان تاوانبارن و گوناحیان دەكەوێتە سەر كە هەڵسوكەوتیان لەگەڵ كورد باش نییە و دوژمنكارانەیە؟

- زانایان و مەلا و مامۆستایانی كورد بە درێژایی مێژووی ئیسلام خزمەتێكی زۆری ئیسلامیان كردووە، ئێمەی كورد پێش ئەوەی ببینە موسڵمان و شایەتمان بهێنین، بە زمان و مرۆڤایەتی كورد بووین، ئێمە لە نەتەوەی كوردین و ئینتیمامان بۆ ئیسلامییەت هەیە و خاوەنی خاك و نیشتمانی دایكی خۆمانین و هەر كەسێكیش خیانەتی لێ بكات، سەرەتا گوناحێكی گەورەی ئایینییە و دواتر تاوانێكی گەورەیە دەرهەق بە دایك و باوك و هۆزو كۆمەڵگەی خۆی، هەر پێشمەرگەیەكیش لەناو هەر حزب و ئایدیۆلۆژیا و لایەنێكی سیاسی، بۆ بەرگریكردن لە خاك و نیشتمان شەهید بووبێت، جێگەی بەهەشتیە و ئینشائەڵا خودا لە هەموو گوناحەكانی خۆش دەبێت، ئەمەش لەو بۆچوونەوە هاتووە كە خاك نامووسە و پارێزگاریكردن لێی ئەركێكی ئایینی و نەتەوەییە. لەناو ئەو نەتەوانەی دەوروپشتیشماندا هەر هەمووی ڕق و كینەی لە گەلی كوردی موسڵمان نییە، ئەوە ئێمەین توانامان لاوازە بۆ گەیاندنی موحەبەت و خۆشەویستی و لابردنی تێگەیشتنی هەڵە لەگەڵ ئەواندا بۆ ئەوەی هەر لەناو خۆیاندا كەسانێك هەبێت كە بە خۆشەویستیی كورد بەرپەرچی كەسانی خراپەكاری نێوخۆیان بداتەوە و ڕێگری لەوە بكات ئازارمان بدەن. ئەوەندەی كورد ئیسلامەتیی قبووڵ كردووە، لە ناو نەتەوەكانی عەرەب و تورك و فارسدا ئەوەند نییە، لە هەموو گوندێكدا حوجرە و فەقێ و مزگەوت هەبووە. باپیری باوكم حاجی مەلا ئەسعەد، شەش مانگ مەلایەتیی كردووە و شەش مانگ كەسابەتی كردووە، بۆ ئەوەی لەبرسا نەمرێت. خودای گەورە و بەخشندە دەفەرموێت: « يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُم مِّن ذَكَرٍ وَأُنثَىٰ وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا ۚ إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ ۚ». من پێم باشە دەوڵەت كەسانی مەدەنی دایبمەزرێنن و بەڕێوەی ببەن، بەڵام ڕاوێژ لە كەسانی موسڵمان و زانایانی ئایینی پیرۆزی ئیسلام وەربگرن، بۆ ئەوەی لە نێوخۆدا هاووڵاتی و حوكمڕان دوور نەبن لە یەكتر و كورد و نەتەوەكانی دیكەش بە هەمان شێوە. 

* جیاوازیی نێوان ئیسلامەتی و موسڵمان چییە؟ ئایا تا چەند مەترسیی ئەوە هەیە ئایین بەكار بهێنرێت بۆ گەیشتن بە مەرامی حزبایەتی و بەدەستهێنانی سوودی دنیایی؟

- جیاوازییەكی گەورە لە نێوان موسڵمان و ئیسلامەتیدا هەیە، موسڵمان بڕوای بە خودا و پێغەمبەرەكەی و پێنج ڕوكنەكەی ئیسلام هەیە، بەڵام ئیسلامی، یان سەلەفی ئەگەر دەستیان بڕوات بە هەزارەها كەس دەكوژن، هەرچی ئیخوانەكانیش هەیە كە لە زەمەنی جەمال عەبدولناسر زەعیمی ئەو كاتی میسر و ئوممەتی عەرەبی بوو، هەرچی موسڵمانەكانی دەوروبەری حەسەن بەناو ئیخوانەكان هەبوون، كوشتی، هەرچی ئیجتیهادات و بیدعە و جیاكاری هەیە لەناو موسڵماناندا دەبێ نەهیی لێ بكرێت، ئەی ئەوە نییە حاجی قادری كۆیی گەورە نەتەوەپەروەری كورد لە شیعرێكی دەڵێت: «بۆچی فەرموویەتی نەبیی ئەمین (اطلبوا العلم ولو بالصين)، نێر و مێ لەم حەدیسەدا فەرقی نییە، ئەگەر مەلا نەهیی فەرموو، دینی نییە». بۆیە من پێم وایە ئایینی پیرۆز بۆ خوداپەرستی و چاكە و خۆشەویستیی خاك و نیشتمان و كاری خێرە بۆ مرۆڤایەتی، هەرچی ئەوەی دیكە هەیە كاری دنیاییە.

* توندوتیژی و توندڕەوی زیانێكی زۆر گەورەی بە ئیسلام و كۆمەڵگە موسڵمانەكان گەیاندووە، ئایا تاچەند ئەم توندتیژییە لە ئایینی پیرۆزی ئیسلامدا ڕێگەپێدراوە؟

-        ئایینی پیرۆزی ئیسلام بۆ خێر و خۆشیی بەشەرییەت هاتووە، خودای گەورە و میهرەبان لە قورئانی پیرۆزدا و پێغەمبەرمان (دروودی خودای لەسەر بێت) لە فەرموودەكانیدا نەهی لە توندوتیژی و ئازاردانی مرۆڤ دەكەن، ئەوەتا كوشتنی مرۆڤێك وەكو كوشتنی هەموو مرۆڤەكانە، یان هێندەی ڕووخانی دیواری كەعبەی پیرۆز گوناحە، بە دەیان فەرموودەی پێغەمبەرمان (دروودی خوای لەسەر بێت) لەسەر ئەم بابەتی پێكەوەژیان و دووركەوتنەوە لە توندوتیژییە هەیە. ئایەتەكانی وەكو (وَقَاتِلُوا الْمُشْرِكِينَ كَافَّةً) و (أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قَاتِلُوا الَّذِينَ يَلُونَكُم مِّنَ الْكُفَّارِ) هەمووی هۆكاری دابەزینی خۆی هەیە، ئەوانەی ئەم ئایەتانە بۆ مەرام و مەبەستی تایبەتیی دنیایی بەكار دەهێنن، گوناحێكی زۆر گەورەیە و تێكدانی ڕەسەنایەتیی ئایینی پیرۆزی ئیسلامە.