پێشهاتەكانی ئەم دواییەی سووریا و توركیا، بابەتە پەیوەندیدارەكان بە پرۆسەی بنیادنانی دەوڵەت و پێویستیی گرتنەبەری شێوازی بەدیلی حوكمڕانی وەك بەشێك لە پەرەسەندنی دەوڵەت زەق دەكەنەوە. ئەوەی پەیوەست بێت بە كەیسی عێراقەوە، ئەوا چیتر كورد جەوهەری پرسە سیاسییەكە پێك ناهێنن، چونكە دۆخی كورد لە ڕێی ددانپێدانان بە هەرێمی كوردستان وەك قەوارەیەكی دەستووری چارەسەر كراوە، بەڵكو پرسە بنەڕەتییەكە بریتییە لەو گرنگییە وجوودییەی كە لە دەستەبەركردنی بەردەوامیی پەیوەندیی نێوان كورد و عەرەبدا (بە سوننە و شیعەوە) بەرجەستە دەبێت. تا ئێستا كورد و شیعە و سوننە لە پرۆسەی بنیادنانی دەوڵەتی عێراقدا هاوبەشێكی یەكسان نەبوون، ئەمە سەرباری هەوڵە دەستوورییە بەردەوامەكان بۆ گونجاندن و ئاسانكاریكردنی پەیوەندییەكانی نێوانیان.

بەردەوام نەبوونی پرۆسەكان لە عێراقدا پاڵنەرێكن بۆ ئەوەی پەلە لە هەمواركردنی دەستووردا بكرێت، تاوەكو وردە وردە ئەو هاوكارییە لاوازەی لە ئاراداییە بەهێز بكرێت، بەتایبەتی كە ئایندەی دەوڵەتی عێراق بەندە بە پەیوەندییەكانی نێوان كورد و عەرەبی سوننە و عەرەبی شیعەوە. پێناچێت سیستمی پشك پشكێنە كە پێكهاتە سەرەكییەكانی سیستمی ئێستای عێراق لەخۆ دەگرێت، كە بە زمانی عەرەبی پێی دەگوترێت «محاصصة طائفیة». خۆی لە خۆیدا دەبێت چارەسەرێكی گشتگیر و یەكسانی لێ بكەوێتەوە، ئەمەش بەو مانایە نایەت كە سیستمی سیاسیی عێراق پێكهاتە ئایینی و ئیتنییەكان لەبەرچاو نەگرێت، بەڵكو دەبێت پێكهاتەكانی وەك توركمان، كلدوئاشووری، ئێزدی و كاكەیی و جووەكانیش ڕەچاو بكرێن. لەگەڵ ئەوەشدا پەیوەندییەكانی نێوان كورد و عەرەب (بە شیعە و سوننەوە) بە ئاستەنگی سەرەكی دادەنرێت لە بەردەم بنیادنانی دەوڵەتدا بە شێوەیەكی سەركەوتوو، كە ئەمەش گرێ دراوە بە بیرۆكەی شوناسەوە- كە مەرج نییە شوناسێكی نەتەوەیی بێت، هەروەها چەند فاكتەرێكی سەرەكیی دیكە هەن، كە لەمپەرن لە بەردەم پێكەوەژیانێكدا كە كۆدەنگی لەخۆ بگرێت، كە لە خوارەوە ڕوون كراوەتەوە.  

لەبەر ڕۆشنایی سەروەرییە داڕووخاوەكەی و سیاسەتە مەركەزییەكانی و ئەو ڕۆڵە مێژوییەی ئەم سیاسەتە هەیبووە لە دیاریكردنی پەیوەندیەكانی دەوڵەت بە پێكهاتەكانی لە كورد و شیعە و سوننەوە، ئەوا عێراق بە ئاسانی لەگەڵ ئەو چەمكە جێگیرانەدا ناگونجێت كە پەیوەستن بە بنیادنانی دەوڵەتەوە. بارگرژیی نێوان سیاسەتە مەركەزییە توندەكان و بە نامەركەزیكردنی دەسەڵات، كاریگەریی لەسەر داڕشتنی دەستوور لە عێراقدا هەبووە، پێدەچێت ئەو هەوڵانەی بۆ هەمواركردنەوەی دەستووری دەدرێن، شتێكی زیاد بن، ئەویش بە لەبەرچاوگرتنی ئەو ڕاستییەی كە عێراق پێویستی بە چاكسازیی زیاتر هەیە بۆ چارەسەركردنی كێشەی درێژخایەنی بە دامەزراوەییكردنەوە، كە بۆی هەیە دابەشكردنی عێراق بۆ هەرێمەكان و لەسەر بنەمای نوێنەرایەتیكردنێكی سیانەیی و لەسەر بنچینەی ڕێككەوتنە كۆنكرێتنییەكان دژ بە مەیلە هەژمونخوازییەكان، هاوكار بێت بۆ ئەوەی دەوڵەت توانای مانەوەی هەبێت لە مەودای درێژخایەندا، ئەویش ئەگەر هەموو ئەم هەوڵانە هاوتەریب بن، بە ئامانجی دەستوورە هەمواركراوەكە و، وەك بەردوامبوون لە پرۆسەی پشتیوانیكردن لە گۆڕانكارییە دەستوورییەكاندا ئەنجام بدرێن، لەبری ئەوەی تەنیا پەنا بۆ هەمواركردنەوە ببردرێت.

هەروەها دەستتێوەردانە دەرەكییەكان ڕێگر بوون لە بەدیهێنانی پێكەوەژیانێكی بەردەوام لە نێو پێكهاتە سەرەكییەكانی عێراقدا، بەو شێوەیەی كە لە دەستووردا دیاری كراوە، لە هەمان كاتدا دەكرێت بە شێوەیەكی بەرهەمدار لە عێراق بڕوانرێت لەبەر ڕۆشنایی بوارە ناوخۆییە- مەحەلییەكەیدا، كە ئەم بوارەش جەخت دەكاتەوە لەسەر بەرژەوەندییە نەتەوەییەكان و هێزە سیاسییە بەشداربووەكان لە بنیادنانی دەوڵەتدا، لەگەڵ بواری ناوخۆیی- دەرەكی كە كاراكتەرە هەرێمایەتییەكان لە خۆدەگرێت، كە كار لەسەر دەوڵەتی عێراق دەكەن. ئێران وەك نموونەیەكی دەگمەنی قەواری دەوڵەت بەرچاو دەكەوێت، كە ئەو ڕۆڵەی هەیەتی لە ڕۆڵی دەوڵەتێكی دراوسێ تێدەپەڕێت، بەم شێوەیە هێڵی نێوان بواری ناوخۆیی و بواری هەرێمایەتی كاڵ دەكاتەوە- ئەمەش هاوشێوەی كاری كاراكتەرە نێودەوڵەتییەكانی دیكەیە كە سیاسەتەكانییان سرووشتی دەستتێوەردانییان لە دەوڵەتی عێراقدا تێپەڕاندووە.

لە ڕاستیدا عێراق نموونەیەكە لە دەستتێوەردانی دووانەیی، كە هەم دەوڵەت و هەم كاراكتەری نادەوڵەتی دەیگرنەبەر لە ئاستیدا، كە لەم ڕووەوە دوو جۆر لە دەستتێوەردان هەیە: یەكێكیان دەستتێوەردانی كاراكتەرە دەرەكییەكانە كە لە دەرەوەی ناوچەكەوە ئەم كارە ئەنجام دەدەن و بە شێوەیەكی سەرەكی پەیوەستە بە پەلكێشكردنی هێز، یان هاوپەیمانێتییە نێودەوڵەتییەكان، بۆ ئەوەی كاریگەرییان لەسەر قەوارەی دەوڵەتێكی هەرێمایەتی هەبێت، بۆ نموونە دەستتێوەردانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە عێراق، دووەمیان پەیوەندیدارە بە هێزە محەلی، یان هەرێمایەتییەكانەوە، كە پەیوەندی، یان هاوپەیمانێتیی ناوخۆییان هەبێت، بە چەشنی تێوەگلانی ئێران لە كاروبارە سیاسی و ئەمنییەكانی عێراقەوە. هەرچۆنێك بێت، دەكرێت زۆرجار ئەم دوو دەستتێوەردانە یەك بگرن و لێك نزیك ببنەوە لە پەیوەندی بە دەوڵەت، یان كاراكتەری نادەوڵەتییەوە، بە چەشنی ئەوەی لە عێراقدا ڕووی داوە.

لە عێراقی دوای سەددام حوسێندا سوود و گونجاویی «دەستتێوەردان» مشتومڕی بەدوای خۆیدا هێنا، ئەویش دوای ئەوەی ئاڵوگۆڕێكی هەنگاو بە هەنگاو لە دەستتێوەردانەوە بۆ كۆدەنگی هاتە ئاراوە، كە لە پێكهێنانی هاوپەیمانێتیی نێوان كاراكتەرە دەرەكییەكان و قەوارە محەلییەكاندا بەرجەستە بوو. عێراقی دوای داعش، چەند خەسڵەتێكی بەخۆیەوە بینی، هەر لە وەچەرخانی ڕوونەوە بە دوور لە بواردان بە دەستتێوەردانی دەرەكی بۆ كاریگەربوون لەسەر بونیادی دەوڵەتەكە، تاوەكو گرتنەبەری سیاسەتی سازشكردن لە بەشێك لەم خاڵە.

ئاشكرایە كورد و شیعە پشتیوانییان لە گۆڕینی ڕژێمی عێراق لەلایەن ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاوە كرد، ئەویش وەك ستراتیژییەتێكی ڕزگاركردن و وەك هەوڵێك بۆ ڕاستكردنەوەی ناهاوسەنگییە نەتەوەییەكان كە بە هۆی سیاسەتەكانی بەریتانیاوە لە ساڵانی بیستەكانی سەدەی ڕابردودا هاتبوونە ئاراوە، لە هەمان كاتدا، پەرە درا بە سیاسەتی چاوپۆشیكردن لە دەستتێوەردانە هەرێمایەتییەكان لەلایەن ئێران و توركیاوە. بەرفراوانبوونی دەستڕۆیشتوویی ئێران و دواتر توركیا لە عێراقدا هۆكارێك بوو بۆ ئەوەی عێراق پتر ڕووبەڕووی دەستتێوەردانی زیاتری دەرەكی ببێتەوە.

دوای سەرهەڵدانی داعش لە عێراق لە ساڵی2014، شیعەكانی عێراق كە بەرهەڵستیی سیاسەتەكانی دەستتێوەردانی ئەمریكایان دەكرد، تێڕوانینێكی جیاوازییان بۆ دروست بوو لەبارەی دەستتێوەردانی دەرەكی لە دەرەوەی ناوچەكەوە. تێگەیشتن لەوەی چۆن پرۆسەی پەرەسەندووی عێراق بووەتە هۆی داڕشتنی ڕەوتە سیاسییەكەی، پێویست بەوە دەكات گرنگیی وجوودی بواری هەرێمایەتی و نێودەوڵەتیی دەوڵەتەكە لەبەرچاو بگیرێت. لە ڕاستیدا، بەردەوامبوونی سیاسەتە مەركەزییە سەپێندراوەكە لە دەرەوە و هەڵكشانی گوتاری پەیوەست بە عێراقێكی یەكگرتووە، بوونە هۆی چەسپاندن و درێژەدان بە تایفەگەری. دوای دەستتێوەردانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە عێراقدا، بوار بۆ میلیشیاكانی سەر بە ئێران ڕەخسا، بۆ ئەوەی بوارێكی دیكەی دەستڕۆیشتوویی نادەوڵەتی لەم وڵاتەدا دروست بكەن، ئەم میلیشیایانەش وەك پارێزەری هەژموونگەرایی شیعە لە نێو سیاسەتی عێراقدا كار دەكەن، هەروەها ڕۆڵێكی هاوشێوەی سوپای پاسداران دەبینن كە پارێزەری ویلایەتی فەقیهە لە ئێران.

بنیادنانی دەوڵەت لە عێراقدا سەركەوتنێكی سنوورداری بە خۆیوە بینی بەهۆی نەگونجانی سیاسەتەكانی ئەمریكا و بەریتانیا لەگەڵ یەكدا، هەروەها بەهۆی نەگونجانی پێداویستی و ئەولەوییەتە ناوخۆییەكانەوە. سەپاندنی دەسەڵاتێكی مەركەزی لەلایەن سوننە و بە دوایدا لەبەریەك هەڵوەشاندنەوەی دامەزراوەكانی دەوڵەت لەلایەن ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاوە، كاریگەریی زیانبەخشی هەبووە لەسەر بوون و مانەوەی دەوڵەتەكە. لەبەر ئەوە مشتومڕێكی زۆر لەسەر پرسی شەرعییەت و ناشەرعییەت دروست بوو، ئەم ناكۆكییەش بواری دەوڵەتداریی تێپەڕاند و بە شێوەیەكی زیانبەخش دامەزراوەكانی وەك دادگای باڵای گرتەوە، كەواتە بەرژەوەندییە ناكۆك بە یەكەكانی كاراكتەرە هەرێمایەتی و نێودەوڵەتییەكان ئاستەنگی بەردەوام بۆ پرۆسەی بنیادنانێكی كارای دەوڵەت دروست دەكەن.

بەردەوامبوونی بیرۆكەی بە مەركەزیكردن، ئیدی لە بەرژەوەندیی سوننە بێت یان شیعە، كێشەی چارەسەرنەكراوی بنیادنانی دەوڵەت لە عێراقدا لێك دەداتەوە. دەستتێوەردانی بەریتانی و ئەمریكا نەیانتوانی پەیوەندییەكانی نێوان كورد و عەرەبی سوننە و عەرەبی شیعە ڕێك بخەنەوە، ئەویش لەبەر خەسڵەتە جیاوازەكانیان و وردەكاریی هەڵكەوتە جوگرافییەكانیان، كە هەموو ئەمانەش دەگەڕێنەوە بۆ پێش دروستبوونی دەوڵەتی عێراق.

پێداگریی ئەمریكا لەسەر دووبارەكردنەوەی هەمان ڕێچكەی بەریتانیا لە پەیوەندی بە تاكە شوناسێكی نەتەوەییەوە لە چوارچێوەی سیاسەتێكی نەرمی دەرەكیدا، بووە هۆی هێنانەئارای گۆڕانكاری لە هاوسەنگیی هێزی ناوخۆییدا كە بواری ڕەخساند بۆ ئەوەی زۆرینەی شیعە جڵەوی حوكمڕانیی عێراق بگرێتە دەست، واتە ئەو پەیوەندییە ناوخۆییە سێ لایەنەی نێوان كورد و شیعە و سوننە كە هاتبووە ئاراوە، گۆڕدرا بۆ پەیوەندیی نێوان حكومەتی فیدڕاڵی و هەرێمی كوردستان.

بەڵام بە شێوەیەكی ئیستیسنائی، جەختكردنەوەی ولایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەسەر پرۆسەی داڕشتنی دەستوور بووە هۆی ئەوەی عێراق بتوانێت لە چوارچێوەیەكی پتر نەرمتردا بەرەوپێش بچێت، بۆ هێنانە ئارای ئەوەی كە دەكرا وەك دەوڵەتی عێراق دەربكەوێت، بەڵام تا ئێستا ئەوە سەلمێندراوە كە دروستكردنی شوناسێكی یەكگرتووی نیشتمانی ئەركێكی مەحاڵە. ئەمریكییەكان ئەوەیان خستە ڕوو كە ئەوان بەراورد بە بەریتانییەكان، كەمتر بەرهەڵستیی بیرۆكەی لامەركەزییەت دەكەن لە ڕێی خوڵقاندنی بوارێكی نادەوڵەتییەوە، ئەمەش بەرجەستە دەبێت لە ددانپێدانانی سیاسەتە ئەمریكی عێراقییەكان بە هەرێمی كوردستان، وەك كاراكتەرێكی بەهێز و كارلێككردنییان لەگەڵیدا، بەڵام ڕوونە كە سیاسەتی ئەمریكی لە كۆتاییدا لە ڕێچكە بەریتانییەكە دوور كەوتەوە، ئەوە بوو هەندێ لە سنوورە ناوخۆییەكانی ڕەنگڕێژ كرد، ئەویش لەسەر بنەمای پانتاییە كۆنفیدڕاڵییەكان و دروستكردنی هەرێمی كوردستان.

هەرچۆنێك بێت، گواستنەوەی وردە وردە لە دەستڕۆیشتوویی ناوخۆیی-دەرەكی (بۆ نموونە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا) بۆ دەستڕۆیشتوویی ناوخۆیی-هەرێمایەتی (بۆ نموونە ئێران)، دەستپێكی قۆناغی سیێەم بوو لە دەستڕۆیشتوویی كە پەیوەندیی دەوڵەتی لەگەڵ پێكهاتەی كورد و شیعە و سوننەدا دیاری كرد. ئەمە هاوشان بە تێكشكاندنی سوپای عێراق- كە پێشتر بە بەربەستی بەردەم بنیادنانی دەوڵەت دادەنرا- كە دەركەوت زیانبەخش بوو بۆ ئەو سیستمەی لە دوای ساڵی 2003 لە عێراقدا هاتە ئاراوە. سیاسەتی ئەمریكا بۆ بنیادنانەوەی سوپای عێراق لە دوای ساڵی 2003 سەری كێشا بۆ سەرهەڵدان و بڵاوبوونەوەی میلیشیاكان، یان هێزەكانی حەشدی شەعبی، كە لە بنەڕەتدا بۆ بەرەنگاربوونەوەی داعش دروست بوون. حەشدی شەعبی بووە قەوارەیەكی سەربازیی بەهێز و خەسڵەتی سیاسی و سەربەخۆییەكی بەرچاوی بەدەست هێنا. كەوتنی مووسڵ لە ساڵی 2014 سەری كێشا بۆ ئاوێتەكردنی میلیشیاكان لە هێزە چەكدارەكانی عێراقدا لە ساڵی 2016، ئەویش دوای ئەوەی حەیدەر ئەل عەبادی پۆستی سەرۆك وەزیرانی گرتەدەست، درووستبوونی هێزی میلیشیایی بە دامەزراوەیی كرا و هاوشان بە سوپای عێراق بەربەستێكی دیكە بوو لە بەردەم بەرەوپێشچوونی سوپای عێراق، بە تایبەت لە ڕوانگەی پەیوەندیی حەشدی شەعبی بە دەستتێوەردانی تاران لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. لە ڕاستیدا ئەم هەنگاوانە دەبێتە هۆی فەرامۆشكردن و كەمكردنەوەی توانای سوپا وەك كارئاسانیكارێك بۆ سیاسەتی دەرەوە، وەك ئەوەی لە ساڵانی دوای 2003دا بەدی كرا، كاتێك شیعە بووە هێزی باڵادەست دوای ئەوەی ئایەتوڵڵا عەلی سیستانی لە (حوزەیرانی 2014) فەتوای دەركرد بۆ پێكهێنانی هاوپەیمانێتی لە دژی داعش، ئەم میلیشیایانەش كە بۆ شەڕكردن لە دژی داعش دروست بوون، دواتر بوونە بەشێكی تایبەت لە سوپای عێراق.

كەواتە لادان لە ڕێڕەوی دروستكردنی سوپایەكی یەكگرتوو كە سەر بە دەوڵەت بێت و قۆرخكاریی هێز بكات و گرتنەبەری فۆرماتێكی ئاڵۆزی ئەو دامەزراوانەی ئەو كاراكتەرانە لەخۆ دەگرن، كە بانگەشەی ئەوە دەكەن، پشكیان هەیە لە میكانیزم و ڕێكارە ئەمنییەكانی وڵاتەكەدا، هێندەی دیكە ئەو بونیادانە ئاڵۆز دەكەن كە لەئارادان. جیاوازیی نێوان سوپای عێراق و ئەوەی پێی دەگوترێت هێزە عێراقییەكان ڕوونە، ئەگەرچی ئەمەی دواییان ئەو گرووپانە لەخۆ دەگرێت كە هەندێكیان دڵسۆزن بۆ عێراق و هەندێكیشیان گرێدراوی بڕیار و ئامانجەكانی سیاسەتی دەرەوەی ئێرانن.

حەشدی شەعبی لە عێراقدا كاتێك لە ڕووی دەستوورییەوە ئیعتیرافیان پێكرا، گەیشتنە لووتكەی هەژموونگەرایی، دەستوور جیاوازییەكی بەرچاو دەكات لە نێوان سوپای عێراق و ئەوەی وەك هێزە عێراقییەكان لێیان دەڕوانرێت. كۆنتڕۆڵكردنی سوپا و سیاسەتی فیدڕاڵی لەلایەن شیعەوە كۆسپێك بوون لە بەردەم بنیادنانی دەوڵەتدا، كەواتە ڕوونە كە بە دامەزراوەییكردنی میلیشیا نادەوڵەتییەكان سەری كێشا بۆ دروستبوونی بونیادێكی ماددیی جیاواز كە لە چوارچێوەی سیستمی دوای ساڵی 2003وە هاتبووە ئاراوە، ئەمەش لە ڕێی پەرتكردنی پرۆسەكانی هێزەوە لە نێویاندا لە بەغدا، ئاڵۆزیی زیاتری دروست كرد.

سیاسەت و میلیشیا پێكەوە قەیرانێكیان خوڵقاند كە بووە هۆی دروستبوونی خۆپیشاندانەكان لە بەغدا و لە باشوور، كە ئەمەش بووە هۆی سەرهەڵدانی سیاسەتمەتدارانی تەكنۆكراتی وەك موستەفا ئەل كازیمی و ئەل سوودانی. دەكرێت لە چەند ڕوویەكەوە لە سیستمی فیدڕاڵیی پووكاوەی عێراق و هەوڵەكانی بۆ بنیادنانی سیستمێكی یاسایی و دەستووریی تۆكمە -كە توانای بەدیهێنانی سەقامگیریی لە دەوڵەت و كۆمەڵگەكەدا هەبێت،- بڕوانرێت، وەك سەرهەڵدانی خۆپیشاندانی ڕێكخراو لە ناوچە شیعەنشینەكانی دەوڵەت، هەر لە بەغداوە بۆ باشوور لە دوای ساڵی 2015ـەوە، خراپبوونی دۆخی ئەمنی لە ساڵی 2018ـەوە، كێشەی نێوان هەرێمی كوردستان و بەغدا لەسەر ناوچە ناكۆكی لەسەرەكان و پێگەی یاسایی هەرێمی كوردستان وەك قەوارەیەكی دەستووری، لەگەڵ مافەكانی پەیوەندیدار بە یەدەگی نەوت و غازەوە، هەروەها داواكارییەكانیان بۆ پشكیان لە بوودجەی ساڵانەی دەوڵەتدا.

ئاشكرایە لە ئێستادا عێراق دوو قەوارەی دەستووری لەخۆ دەگرێت كە بە سنوورێك لە نێوان هەرێمی كوردستان و باقیی وڵاتدا دیاری كراوە. تێگەیشتنە باوەكانی بنیادنانی دەوڵەت لە عێراقدا گرفتی بۆ پەیوەندیی نێوان كورد و عەرەب دروست كردووە، كە دوو قەوارەی تایبەتمەندن و خاك بووەتە سنووری جیاكەرەوەی نێوانیان. ناكۆكییە بنەڕەتییەكانی پەیوەست بە ئابووری و خاك و ئاسایش و دەستوور لە بەردەم گرتنەبەری ڕێگەی هێنانەئارای دەوڵەتێك كە قابیلی بەردەوام بوون و مانەوە بێت، وەك بەربەستی سەرەكی دەمێننەوە. ئەگەرچی هێشتا بنیادنانی سیستماتیكی دەوڵەت لە عێراقدا بەدی نەهاتووە، بەڵام دەستووری تەواونەكراوەی ساڵی 2005 كە لەژێر سەرپەرشتیی ئەمریكا و لە دوای شەڕی 2003دا داڕێژرا، بناغەی ئەم وەرچەرخانەی داڕشتووە. دەكرێت چارەسەرەكە لە ڕێچكەیەكی پتر گشتگیردا بەرجەستە ببێت كە دەكرێت چەقی شرۆڤەكارییەكە لە سەنتەر جوگرافییەكانی هێزەوە بگۆڕێت بۆ كاراكتەرە سیاسییەكان، وەك ناوەندەكانی هێز كە بەشدارن لە پرۆسە پێویستەكاندا، ئەویش بە لەبەرچاوگرتنی سرووشتی سیاسەت لە عێراقدا كە لەسەر پەیوەندییە كەسییەكان بنیاد نراوە. دداننان بە ڕۆڵی كاراكتەرە نادەوڵەتییە شەرعییەكان لە دیاریكردنی ئەولەوییەتەكانی ئاسایش و سیاسەتی دەرەوەی عێراقدا، كارێكی پێویستە بۆ تێگەیشتن و پەرەپێدانی پرۆسە فەرمی و نافەرمییەكان لەبەر ڕۆشنایی پێگەی هەرێمی كوردستاندا.

كۆنفیدڕاڵیزم و شێوازە جیاوازەكانی، ڕێگەیەكی لەبارن بۆ چارەسەركردنی دژوارییە درێژخایەنەكانی بنیادنانی دەوڵەت و بەدیهێنانی پێكەوەژیانێكی ئاشتییانە لە نێو قەوارەیەكدا كە فرەیی ئیتنی تێدایە. پێدەچێت ئەو گوڕ و تینەی ئێستا لە عێراق هەیە تەنیادەرفەت بێت بۆ پێداچوونەوەیەكی تەواو بە دەستوور و لابردنی ئەو كێشانەی لەخۆی گرتوون لە دوای جێبەجێ نەكردنیەوە. یەكێك لە ئامرازە بەردەستەكان بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ ئەم پێداچوونەوەیەدا خۆلادانە لە پرسیاری ئەوەی ‌عێراق چییە؟ بۆ پرسیاری ئەوەی ‌عێراق نوێنەرایەتیی چی ناكات؟ پێدەچێت پڕۆژەی بنیادنانی دەوڵەتی هاوچەرخی عێراق لەم بەرجەستەبوونەی ئێستایدا پڕ لە كەموكووڕی بێت، كە نەك تەنیا لە عێراق، بەڵكو لە سووریا و ڕەنگە توركیاش بوار بۆ گرتنەبەری جۆرێك لە كۆنفیدڕاڵی لە بواری حوكمڕانیدا هەبێت، كە ئەمەش تاكە چارەسەرە بۆ ئەم پڕۆژە هەرێمایەتییەی لە ئارادایە و پەیوەستە بە بنیادنانی دەوڵەتەوە.

 

 

ماریانا چارۆنتاكی، وانەبێژی باڵایە لە بواری سیاسەتی نێودەوڵەتی لە زانكۆی لینكۆڵن (سكووڵی زانستە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكان)، وەك بەڕێوەبەری یەكەی دیراساتی نێودەوڵەتیی كوردستان (٢٠١٦-٢٠١٩) لە زانكۆی لێستەر كاری كردووە، ئەندامی ئەنجومەنی ئەمیندارانی سكووڵی لەندەن بۆ ئابووری و زانستە سیاسییەكان و كۆمەڵەی دیراساتی نێودەوڵەتیی بەریتانییە و، بەشدارە لە ڕێكخستنی كۆمەڵەی كاری سیاسەتی نێودەوڵەتیی سەر بە كۆمەڵەی دیراساتی نێودەوڵەتیی بەریتانی، هەروەها هاوەڵی توێژینەوەیە لە زانكۆی سۆران (هەولێر، عێراق) و وەك ڕاوێژكار لە باڵیۆزخانەی عێراق لە ئەسینا (یۆنان 2011-2012) كاری كردووە. ماریانا لە بواری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا توێژینەوەی لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەنجام داوە، هەروەها توێژینەوەی چڕی كاری مەیدانیی ئەنجام داوە لە ساڵی2007ـەوە تاوەكو ئێستا. توێژینەوەكانی پەیوەستن بە تێورەكانی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان، شرۆڤەكاریی سیاسەتی دەرەوە و توێژینەوەی ناوچەكە بە چڕكردنەوەی سەرنجەكانی لەسەر كارلێكی نێوان دەوڵەت و قەوارە نادەوڵەتییەكان، هەروەها تێگەیشتنی تیۆری لەبارەی قەوارە نادەوڵەتییەكان و پێگەی سیاسەتی نێودەوڵەتییەوە. نووسەری چەندین كتێبە لە نێویاندا (كورد و سیاسەتی دەرەكیی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ساڵی 1945ـەوە «ڕوتلێدج، 2011» و ئێران و توركیا - بەشداریی نێودەوڵەتی و هەرێمایەتی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست «ئای ب توریس، 2018» و هاونووسەری كتبێی نەخشەسازیی كاراكتەرە نادەوڵەتییەكان لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا «سپرینگەر، 2022»، توێژینەوەی لە چەندین گۆڤار بڵاو كردووەتەوە، لە نێویاندا (هارڤارد ئەنتەرناشناڵ ڕیڤیو، كامبریدج ڕیڤیو ئوف ئنتەرناشناڵ ئەفێرز، ئنتەرناشناڵ پۆلەتیكس جۆرناڵ، سێرد وێڵد كوارتەرلی، بریتیش جورناڵ ئۆف میدڵ ئیسترێن ستەدیس و چەند گۆڤاری دیكە).

(ئیدیتۆر و بەشدارە لە نووسینی كتێبێك كە بڕیارە بەم نزیكانە بڵاو ببێتەوە بە ناوی

(سەدەیەك لە بنیاتنانی دەوڵەت لە عێراق، بەغدا، كوردستان، و پەرەپێدانی دەستور)