بەپێی ڕێككەوتنی لایەنە سیاسییەكانی ناو هاوپەیمانێتی بەڕێوەبردنی دەوڵەت و ڕێككەوتنی نێوان هەردوو حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراقی فیدڕاڵی، ڕەشنووسی پڕۆژە یاسای نەوت و غازی فیدڕاڵی پێویستە بە هاوبەشی لە نێوان هەرێم و ناوەند دابڕێژدرێتەوە. لە سەردانەكەی هاكان فیدان وەزیری دەرەوەی توركیا و وەزیری وزە و سامانە سرووشتییەكانی ئەو وڵاتەش بۆ عێراق و هەرێمی كوردستان، گفتوگۆ لەسەر ئەم دۆسێ گرنگە كرا و بڕیارە هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان و بەشێك لە نەوتی كەركووك لە بۆڕیی هەرێمی كوردستانەوە بەرەو بەندەرەكانی جەیهانی توركی دەست پێ بكاتەوە. لە ئێستاشدا وەزارەتی سامانە سرووشتییەكان ڕۆژانە بە تێكڕا 85 هەزار بەرمیل نەوت دەدات بە عێراق و ڕادەستی پاڵاوتگەی (كار)ی دەكات، بێ ئەوەی عێراق یەك دۆلار بۆ ئەم بەرهەمە سەرف بكات. بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پرسە و چەند بابەتێكی دیكەی پەیوەندیدار گۆڤاری گوڵان دیدارێكی لەگەڵ دكتۆر گۆڤەند شێروانی پسپۆڕی بواری وزە و نەوت سازدا .

 

* سەرەتا دەمانەوێت لەو پرسیارەوە دەست پێ بكەین، گفتوگۆكانی نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراقی فیدڕاڵ لەسەر نەوت و غاز بەكوێ گەیشتووە؟

- لە ساڵی 2014وە عێراق هەوڵی داوە كێشە بۆ یاسای نەوت و غازی هەرێم دروست بكات، تا كار گەیشتە بڕیارەكەی دادگای ناوبژیوانی پاریس لە 23ی ئاداری ساڵی 2023 كە لە 25ی ئادارەوە هەناردەكردنی نەوت ڕاوەستا و لە 25ی نیسانی ساڵی 2023 عێراق داوای كرد بڕی 120-150 هەزار بەرمیل نەوت بۆ بەكارهێنانی ناوخۆ ڕادەستی بكرێت، هەرێمی كوردستانیش هەموو پابەندییەكانی خۆی جێبەجێ كردووە و لە ئێستادا ڕۆژانە لە نێوان 80-90 هەزار بەرمیل نەوت ڕادەستی عێراق دەكات، بۆ ئەوەی لە ناوخۆدا بەكاری بهێنێت، گفتوگۆكانی نێوان وەزارەتی سامانە سرووشتییەكانی هەرێم و وەزارەتی نەوتی فیدڕاڵیش لەسەر كۆمەڵێك پرسی تەكنیكی و هونەری و چۆنیەتی ماف و حەقدەستی كۆمپانیاكان و شێوازی گرێبەستەكانە، كە لەگەڵ ناوەنددا جیاوازن، بۆیە پێویستی بە پێداچوونەوە لە گرێبەستەكان و تێچوونی بەرهەمهێنان و تاریفەی گواستنەوە و زۆر بابەتی دیكەی تەكنیكی و هونەری هەیە، لە مانەش گرنگتر دانوستان و گفتوگۆكانە لەسەر دۆسێی ئامادەكردنی ڕەشنووسی پرۆژە یاسای نەوت و غازی فیدڕاڵی، لەسەر ئەم پڕۆژە یاسایەش ناكۆكییەكی زۆر هەیە، لە لایەكی دیكەوە گفتوگۆكانی نێوان عێراق و توركیا لەسەر هەناردەكردنەوەی نەوت لە ڕێگەی بۆڕیی كەركووك - جەیهانەوە درێژەی هەیە. بە شێوەیەكی گشتی سەرچاوەی ناكۆكییەكان لە نێوان هەرێم و ناوەند زیاتر لەسەر شێوازی گرێبەستەكانە، لە ناوەند بە زۆرینە گرێبەستی خزمەتگوزارییە و لە هەرێم هاوبەشییە، كە ئەمە وای كردووە، تێچوونەكانی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوت لە هەرێم زیاتر بێت، لە زۆر كێڵگەی نەوتیش لە عێراق تێچوونەكان بەرزن، بەڵام لەوێ لە بودجەدا بڕە پارەیەكی زۆر تەرخان كراوە بۆ پاڵپشتیی ئەم بابەتە. ئەگەر حكومەتەكەی سوودانی جددی بێت و نەكەوێتە ژێر فشاری سیاسییەوە، ئەوە ئومێد زۆرە گفتوگۆكان بگەنە دەرئەنجامێكی باش .

* لە چوارچێوەی قسەكاندا چەند بابەتێكی گرنگت ورووژاند، سەرەتا دەكرێت بزانین ڕاوەستانی هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان چ زیانێكی بە عێراق و هەرێمی كوردستان گەیاندووە؟

- 86%ی داهاتی عێراق لە داهاتی فرۆشتنی نەوتەوە دەست دەكەوێت و تەنیا 14%ی نانەوتییە، ئەمە كەموكورتییەكی گەورەیە لە پەیكەری ئابووریی وڵات و كورتهێنانێكی گەورەی لە بودجە لێ كەوتووەتەوە، لە ئەگەری داشكانی بەهای بەرمیلێك نەوت بۆ خوار 70 دۆلار زیانەكان گەورەتر دەبن، لەم بارودۆخەدا بێگومان هەر ڕاوەستانێكی نەوت زیانی گەورەی بۆ سەر ئابووری و باروبژێوی ژیانی خەڵكی دەبێت، گرفتەكە لەوەدایە كە ئەم دۆسێیەی نەوتە وەكو هەموو دۆسێكانی دیكە دوور نییە لە دەستتێوەردانە سیاسییەكان و شوێنەوارە خراپەكانی، بێگومان زیانەكانی ڕاوەستانی هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان لە 25ی ئایارەوە تەنیا لەسەر عێراق و هەرێمی كوردستان زۆر ڕادەوەستێت، تاكو ئێستا زیانەكانی ڕاوەستانی هەناردەكردن نەوتی هەرێمی كوردستان ڕۆژانە 28 ملیۆن دۆلار و لە مانگێكدا 840 ملیۆن دۆلار و لە ماوەی پێنج مانگدا خۆی لە زیاتر لە 4 ملیار دۆلار دەدات، ئەمە وێڕای زیانی ماددی و هونەریی دیكە كە بەر توركیا و هەرێمی كوردستان و كۆمپانیاكان دەكەوێت، ڕاوەستانی هەناردەكردنی ئەو بڕە نەوتە بۆ وڵاتێكی وەكو عێراق و هەرێمی كوردستان زیانێكی گەورەیە، بەتایبەتی كە یەدەگی نەوتی عێراق بە 153 ملیار بەرمیل و هەرێمی كوردستان بە 30 ملیار بەرمیل دەخەمڵێندرێت و، لە ناو ئۆپێكدا لە ئاستی هەناردەكردنی نەوت بە پلەی دووەم دێن و پێكەوە هێزێكی ئابووری و دارایی گەورەیان هەیە، ئەمە ئەگەر بە شێوەیەكی زانستی و دوور لە ململانێ و كێشمەكێشی سیاسی بەكار بهێنرێت.

* كەواتە سەردانەكەی وەزیری دەرەوەی توركیا و كۆبوونەوەكانی لەگەڵ بەرپرسانی باڵای عێراق و هەرێمی كوردستان و ئەگەری هاتنی ڕەجەب تەیب ئۆردوگان، ئومێدێكی زۆری لەسەر هەڵدەچێنرێت بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەكردنی نەوت؟

-  بڕیارەكەی دادگای ناوبژیوانانی پاریس حەوت بڕگەی لەخۆ گرتووە، پێنجیان لە بەرژەوەندیی توركیادایە و دووانیان لە بەرژەوەندیی توركیا نییە، بە واتایەكی دیكە بڕگەكانی باركردن و ئەمباركردن و هەناردەكردنی بە نادەستووری وەسف نەكردووە، چونكە هەرێمی كوردستان بەپێی دەستوور بەشێكە لە عێراقی فیدڕاڵ و بەپێی ماددەی 111 نەوت موڵكی هەموو گەلانی عێراقە بە گەلی هەرێمی كوردستانیشەوە، لە دواسەردانەكەی هاكان فیدانی وەزیری دەرەوەی توركیا بۆ عێراق، چەند مەلەفێكی گرنگی ئەمنی و ئاو و نەوت تاوتوێ كران، بێگومان سەردانەكەشی بۆ هەرێمی كوردستان و دواتر سەردانی وەزیری وزە و سامانە سرووشتییەكانی توركیا و سەردانی وەزیری بازرگانیی توركیا بۆ عێراق، ئەمانە هەمووی جموجووڵی دیپلۆماسیی گرنگن و ئومێدێكی زۆری لەسەر هەڵدەچێنرێت، بەتایبەتی وەزیری وزەی توركیاش كە سەردانی هەرێمی كوردستانی كرد و تیمێكی تەكنیكیی لەگەڵدا بوو، بەواتای كاركردن لەسەر وردەكارییە تەكنیكی و هونەرییەكان، توركیاش لە ڕاوەستانی هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان زیانی گەورەی بەركەوتووە، بەتایبەتی كە توركیا سوود لە گواستنەوەی نەوتەكە و چاككردنەوەی هێڵەكەش وەردەگرێت و، لەگەڵ عێراقدا بەشداری لە پرۆژەی ستراتیژیی گەورەی (ڕێگای پەرەپێدان) و دروستكردنی هێڵی شەمەندەفەڕ دەكات. ڕاستە بۆچوونی زۆر دەگوترێت لەسەر ڕاستی و دروستیی تێكچوونی هێڵەكە، چونكە دوای بوومەلەرزەكەی توركیا 50 ڕۆژ هەناردەی نەوتی تێدا ئەنجام دراوە، دواتر بڕیاری دادگای پاریس هات، تەنانەت ئەگەر هێڵەكە ئامادەش بكرێت بۆ هەناردەكردنەوە، هەندێك لایەنی تەكنیكی هەیە لە كێڵگە نەوتییەكاندا كە بە هۆی ڕاگرتنی بەرهەمهێنانەوە زیانیان بەر كەوتووە و پێویستیان بە سیانە و كاری پشكنین و لایەنی سەلامەتی هەیە و خەرجی و تێچوونی زۆری دەوێت. هەموو هەواڵەكان ڕەش و خراپ نین و لەو دیو تونێلەكەوە هەواڵی خۆشیش هەیە، لەوانە نزیكبوونەوەی بەگەڕخستنەوەی هێڵی كەركووك- جەیهان كە لە دوا سەردانی حەییان عەبدولغەنی وەزیری نەوتی عێراق بۆ توركیا و كۆبوونەوەی لەگەڵ ئالب ئەرسەلان بیرقداری وەزیری وزە و سامانە سرووشتیەكان ئاماژەیان بە دەستپێكردنەوەی هەناردەكردنەوەی نەوت كرد.

* ئاماژەت بەوە كرد، لەسەر ڕەشنووسی پرۆژە یاسای نەوت و غازی ناوەندیش ناكۆكی هەیە، وەكو پسپۆڕێكی بواری نەوت و وزە، تاچەند ئومێد هەیە ئەم پڕۆژەیاسایەش بە دەردی یاسای بودجە نەبرێت و دەستكاری نەكرێت، بەتایبەتی لە ناو قوبەی پەرلەماندا؟

- ڕەشنووسی پڕۆژە یاسای نەوت و غازی فیدڕاڵی مێژوویەكی كۆنی هەیە و حكومەتە یەك لە دوای یەكەكان نەیانتوانیوە ئەم یاسایە لە قوبەی پەرلەمان تێپەڕێنن. لە ساڵی 2007 ڕەشنووسی یاسای نەوت و غازی فیدڕاڵی هەبوو، بەڵام پەسند نەكرا و دەرنەچوو، بەمەش دوای تێپەڕبوونی زیاتر لە 18 ساڵ تا ئێستا ئەم یاسایە لە ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق لە چاوەڕوانیی داڕشتنەوەدایە، بەمەش بۆشاییەكی یاسایی دروست بووە لە ناو ڕێككەوتنی سیاسی لە نێوان حزب و لایەنە سیاسییەكانی هاوپەیمانیی بەڕێوەبردنی دەوڵەت و چۆنیەتی هەماهەنگی و دەركردنی یاسای نەوت و گاز، بە ڕاددەیەك تا دەرچوونی ئەم یاسایە هیچ بارگرژی و كردەوەیەكی دژایەتیكردن نەبێت، ئەمەش لە بەرنامەی كابینە وەزارییەكەی سوودانی ئاماژەی پێ داوە و دواتر پەرلەمانی عێراق لە 27ی 10ی ساڵی 2022 پەسەندی كرد و لە ماددەیەكی دەستووریدا بەتایبەتی بڕگەی 112 مافی داوە بە پارێزگا و هەرێمەكان، واتا هەرێمی كوردستانیش بۆ ئەوەی بە هاوبەشی كێڵگە نەوتی و غازییەكانی بەڕێوە ببات، كە پێش ساڵی 2005 هەبووە، لە هەمان كاتدا ماددەیەك هەیە (115) كە دەڵێت ئەگەر لە دوای ساڵی 2005 كێڵگەیەكی نەوت و غازی تازە دۆزرایەوە بە كێڵگەی نوێ هەژمار دەكرێت و ناكەوێتە ژێر دەسەڵاتی حەسریی حكومەتی فیدڕاڵییەوە، ئالێرەدا ئەوان بۆ بەرژەوەندیی خۆیان ئاماژە بەم بڕگەیە ناكەن و بڕیارەكەی دادگای ئیتحادییش دژی هاوبەشی بەڕێوەبردنی كێڵگەكانی نەوتە، واتا دژی دەستووری هەمیشەیی عێراقیشە، ڕەنگە قورسترین خاڵی دانوستان و گفتوگۆكان ئەو بابەتە بێت، كە تایبەتە بە خوێندنەوە و تێگەیشتنی لایەنەكان بۆ ماددە دەستوورییەكانی تایبەت بە سوودوەرگرتن و بەڕێوەبردنی كێڵگە نەوتییەكانی پێشوو، لەگەڵ كێڵگە نەوتییەكانی دوای دەنگدان لەسەر دەستووری هەمیشەیی و، ئەو گرێبەستە نەوتییانە بێت كە حكومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ كۆمپانیا بیانییەكان واژووی كردووە. بەشێوەیەكی گشتی لە 50-60%ی ئەو ماددە و بڕگانەی لەسەر بابەتە تەكنیكییەكان لە ڕەشنووسی یاسای نەوت و غازی فیدڕاڵی هاتووە، حكومەتی هەرێمی كوردستان ناكۆكی لەسەر نییە و پێی ڕازییە، گرفتەكە لەسەر چۆنیەتیی بەڕێوەبردن و ڕێژە و ڕۆڵی هەر لایەنێكە لە داڕشتنەوەی ستراتیژیەت و بەڕێوەبردنی كێڵگەكان و شێوازی گرێبەستەكان، حكومەتی عێراق ڕەشنووسی پڕۆژە یاسایەكی ئامادە كردووە، دەیەوێت بەسەر هەرێمی كوردستان و پارێزگا بەرهەمهێنەكانی نەوتدا فەرزی بكات و سەرجەم دۆسێكان بەرەو مەركەزی بباتەوە، ئەمە پێشێلكارییە بۆ سیستمی فیدڕاڵی و تەنانەت شۆڕكردنەوەی دەسەڵاتەكان بۆ پارێزگا بەرهەمهێنەكان، ئەم دۆسێیەش وەكو هەموو كێشە هەڵپەسێردراوەكانی دیكە بە هۆی دەستتێوەردانی دەرەكی و ئەجیندە و مەرام و بەرژەوەندیی شەخسی و سیاسی، ڕێگر بووە لە گەیشتن بە ڕێككەوتن بۆ تێپەڕاندنی یاسایەكی وا گرنگ، گرفتەكەش لەوەدایە تا ئەمڕۆش هەندێك لایەنی سیاسی بە ئیجتیهاداتی خۆیان خوێندنەوە بۆ دەقی ماددە دەستووری و بەند و بڕگەكانی تایبەت بە چۆنیەتی بەڕێوەبردن و سوودوەرگرتن لەم سامانە گرنگە دەكەن.

* ئایا بۆچوونی هەرێمی كوردستان پشت بە چ ماددەیەكی دەستووری دەبەستێت، یاسای نەوت و بەڕێوەبردنی لەسەر ئاستی عێراق بە هەرێمی كوردستانیشەوە، چ ستراتیژیەتێكیان بۆ بەڕێوەبردنی ئەم سامانە گرنگە هەیە؟

- سەرەتا پێگەی هەرێمی كوردستان كە بەپێی ماددەی 116 و 117 لە دەستوور پارێزراوە، بۆچوونی هەرێمی كوردستانیش پشت بە چەند خاڵێكی سەرەكی دەبەستێت، لەوانە: لەسەر بنەما دەستوورییەكان بڕگەیەكی ڕوون هەیە لە دەستووردا ئاماژە بە هاوبەشی دەكات لە نێوان حكومەتی فیدڕاڵی و پارێزگاكانی بەرهەمهێنەری نەوت و هەموو هەرێمەكان، هەروەها بڕگەكانی پیشەسازیی نەوت (پشكنین و بەرهەمهێنان و هەناردەكردن و گواستنەوە و فرۆشتن و پارەپێدان و ئیدارەدان) لەم بوارانەدا پێویستە هاوبەشی هەبێت و، هەرێم و پارێزگاكان ڕۆڵیان هەبێت لەسەر ئاستی ستراتیژیەت و دانانی یاسای نەوت و غاز و بەڕێوەبردن، بۆ نموونە پارێزگایەكی وەكو بەسرا كە ڕۆژانە یەك ملیۆن بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنێت، دەبێت ڕۆڵی گەورەی لەو بەرهەمەی پارێزگاكەیدا هەبێت و لە ستراتیژیەت و دانانی سیاسەت و ئیدارەدان و گرێبەستەكانیش پەراوێز نەخرێت.

ئەوەی گرنگە بۆ ئێمە ئەوەیە یاسای نەوت و غاز ببێتە سەكۆیەك بۆ چارەسەركردنی گیروگرفتەكان و ڕێگە نەدات كۆسپ و ئاستەنگی نوێ دابنرێت و دادپەروەری لە بەڕێوەبردنی سامانی نەوت و غاز هەبێت، لایەنێك پەراوێز نەخرێت و لەسەر بنەمای دەستوور دانرێت، ئا لەم بۆچوونەوە من گەشبینم هەر دوو حكومەتی ناوەندی و حكومەتی هەرێمی كوردستان دەگەنە ئەنجامێكی باشی هاوبەش، ڕاستە ڕێككەوتننامەیەك، یان لێكتێگەیشتنێكی هاوبەش ڕانەگەیەندراوە و واژوو نەكراوە، بەڵام ڕێگەچارەی دیكە نییە و گرنگە هەردوو حكومەت بگەنە ڕێككەوتنێكی نوێ بۆ پرۆسەی هەناردەكردن و فرۆشتن و بەڕێوەبردنی مەلەفی نەوت و چارەسەری گرفتی تاریفە و نرخی فرۆشتنی نوێ و گواستنەوە و پێدانی حەقدەستی كۆمپانیاكان.

* ئایا تاچەند دۆسێی نەوت و غاز بەستراوەتەوە بە بابەتی جێبەجێكردنی بودجە و دابینكردنی پشكی هەرێم لە بودجەی گشتیی عێراق؟

- بەرهەمهێنان و هەناردەكردن و فرۆشتنی نەوت لەلایەن كۆمپانیای نەوتی نیشتمانی (سۆمۆ) هەمووی بەستراوەتەوە بە بابەتی بودجە و پشكی هەرێم لە بودجەدا، هەرێم لە بەرانبەر ڕاگرتنی هەناردەكردن و فرۆشتنی نەوت زیانی گەورەی بەركەوتووە، دەبێت حكومەتی عێراقی فیدڕاڵی قەرەبووی بكاتەوە، ئەم ڕاوەستانە تەنیا زیانێك نییە لە ئاستی فرۆشتنی نەوت، بەڵكو زیانی وشكبوونی بیرە نەوتەكانیشی لێ دەكەوێتەوە، كە دواجار دەبێتە هۆی تێچوونی زۆرتر، تەنانەت بەستنەوەی دۆسێی نەوت لەگەڵ دۆسێی ئەمنی و ئاو لە توركیا دەبێتە هۆی دانانی ئاستەنگ و بەربەست لە بەردەم ڕێككەوتنی نوێ و دواكەوتنی هەناردەكردنەوەی نەوت.