پڕۆفیسۆر مالیك موفتی بۆ گوڵان: سەرهەڵدانی گرووپە توندڕەوەكان بۆ مایەپووچبوونی ڕژێمە خۆسەپێنەكان دەگەڕێتەوە
مالیك موفتی، پڕۆفیسۆرە لە بەشی زانستی سیاسی لە زانكۆی توفتس و وانەبێژی چەند بوارێكی گرنگە، وەك پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان و سیاسەت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجام دا و چەند پرسێكی لەگەڵدا تاوتوێ كرد، كە پتر پەیوەست بوون بە بزووتنەوە توندڕەو و توندوتیژەكان لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، بەتایبەتی هەر دوو ڕێكخراوی داعش و ئەلقاعیدە و پرسی پێكەوە ژیان لە هەرێمی كوردستان و چەند بابەتێكی دیكەی پەیوەندیدار.
* دوای ئەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە ساڵی 2003 عێراقی داگیر كرد، ناوچەكە بووە مەڵبەندی گرووپە توندڕەوە ئیسلامی و جیهادییەكان، ئەوە بوو لە ساڵی 2014 دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش) دامەزرا، بە تێڕوانینی ئێوە هۆكاری ڕیشەیی سەرهەڵدانی ئەم بزووتنەوە توندڕەوانە چین كە بە ناوی ئیسلامەوە دێنەئاراوە؟
- لە ڕاستیدا دەكرێت لەم ڕووەوە بڵێین كە هۆكاری ڕیشەیی سەرهەڵدان و هاتنەئارای ئەم بزووتنەوانە دەگەڕێتەوە بۆ مایەپووچبوونی ئەو ڕژێمە خۆسەپێنە عەلمانی و ناسیۆنالیستییانەی لە دوای داڕووخانی هەردوو ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و فارسی هاتنە ئاراوە، ئەوە بوو دەركەوت كە ئەو ڕژێمانە بێ توانان لە خۆگونجاندن لەگەڵ ناسنامەی سیاسی و نیگەرانییە ڕەواكانی گەلەكانیان، لە دەرئەنجامدا دید و تێڕوانینی جێگرەوە لە پەیوەندی بە ناسنامە و شەرعییەتەوە هاتنە ئاراوە، بەڵام هەندێ شێوە و فۆرمێكی توندڕەوانەیان وەرگرت.
* ئەگەر بەراوردی نێوان ڕێكخراوی ئەلقاعیدە و دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش) بكەین، ئایا بە تێڕوانینی ئێوە جیاوازییەكە لە چیدا بەدی دەكرێت و ئایا دەكرێت بگوترێت كە داعش تەنیا لقێكی ئەلقاعیدە بوو، كە دواتر ناوەكەی خۆی گۆڕی و ئایا ئەم ناوگۆڕینە تەكتیك، یان ستراتیژ بوو؟
- لە ڕاستیدا من شارەزایی تەواوم نییە لە بارەی بونیادی مێژوویی دیاریكراوی ئەم ڕێكخراوانەوە بۆ ئەوەی بتوانم وەڵامی ئەم پرسیارە بدەمەوە.
* لە بەرانبەر ڕێكخراو و تەوژمە توندڕەوەكانی وەك ئەلقاعیدە و داعش، ئەوا پارتی داد و گەشەپێدان هەیە لە توركیا، كە ئەویش پارتێكی ئیسلامییە و ڕەجەب تەییب ئەردۆغان سەرۆكایەتی دەكات و، بۆ ماوەی پتر لە 20 ساڵە لە دەسەڵاتدایە لەو وڵاتەدا، كە باس لە دیموكراسی و مافەكانی مرۆڤ دەكات و دەیەوێت ئیمپراتۆریەتی عوسمانی زیندوو بكاتەوە، چۆن لە حزبی داد و گەشەپێدان و 20 ساڵ حوكمڕانییەكەی دەڕوانن؟
- لەبەر ئەوەی پارتی داد و گەشەپێدان لە توركیا گوزارشتی لە دید و تێڕوانینێك كردووە كە هەم ڕەهەندی ئیسلامی و هەم ڕەهەندی دیموكراسی لەخۆ دەگرێت، ئەوا بە بۆچوونی من ئەم پارتە بەدیلێكی مژدەهەڵگری هەڵگرتووە، هەم بۆ ڕژێمە خۆسەپێنە عەلمانی و ناسیۆنالیستییە مایەپووچبووەكان، و هەم بۆ گرووپە سەربازییەكانی وەك ئەلقاعیدە و داعش، بەڵام بە داخەوە، لەبەر چەندین هۆكار (كە هێندە ئاڵۆزن ناتوانرێت لێرەدا ئاماژەیان پێ بكرێت) پارتی داد و گەشەپێدان دەستی هەڵگرت لە دیدگا و تێڕوانینەكەی پێشووی و پتر بە ئاراستەیەكی خۆسەپێنی و ناسیۆنالیستیدا هەنگاوی هەڵگرتووە، ئەمەش بووەتە هۆی لاوازكردنی توانای ئەم پارتە بۆ خستنەڕووی بەدیلێكی دروست بۆ تەواوی ناوچەكە.
* ئەگەر پرسیار لە بارەی كێشەیەكی دیكەی ئاڵۆزی ئەم ناوچەیەوە بكەین، ئەوا دەبینین كە هێشتا كێشەی فەلەستین بە چارەسەرنەكراوی ماوەتەوە و ئەو ڕێگەچارەیەی كە (دوو دەوڵەتی) لەخۆ دەگرت، جێبەجێ نەكراوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا زۆرێك لە دەوڵەتە عەرەبییەكانی ناوچەكە بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ مامەڵە و پەیوەندییان لەگەڵ ئیسرائیلدا هەیە، تەنانەت هەردوو وڵاتی ئیمارات و بەحرەین ڕێككەوتنی ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانیان لەگەڵ ئیسرائیلدا واژوو كردووە، هۆكاری ئەم هەڵوێستگۆڕینەی وڵاتە عەرەبییەكان چییە لە ئاست ئەم وڵاتەدا و هۆكارەكانی هاتنەئارای ئەم دۆخە نوێیە چین؟
- لە ڕاستیدا دەكرێت لەم ڕووەوە ئاماژە بەوە بكەین كە بە چەشنی سەرجەم دەوڵەتانی دیكە، ئەوا پاڵنەری سەرەكیی هەڵوێست و سیاسەتی دەوڵەتە عەرەبییەكانیش بریتییە لەوەی پێی دەگوترێت «ڕیاڵ پۆلەتیك»، واتە واقیعییەتی سیاسی و لەبەرچاوگرتنی بەرژەوەندییەكان، نەك چەمكە عەقیدەیی و ئەخلاقییەكان. واتە لەم ڕووەوە دەتوانین بڵێین كە لە ئێستادا تێڕوانینی ئەم وڵاتانە لە ئاست بەرژەوەندییەكانیاندا یەك دەگرێتەوە لەگەڵ تێڕوانینی ئیسرائیل، بۆ نموونە لە ئاست وڵاتی ئێراندا، ئەم بەرژەوەندییانەش گەورەترن لە بەرژەوەندییەكانی پەیوەست بە درێژەدان بە پاڵپشتییەكانیان بۆ كێشەی نەتەوایەتیی فەلەستین.
* لەبەرانبەر جیهادی سوننیدا، جیهادی شیعەش لە ئارادایە، ئەوەتا ئیسلامی سیاسیی شیعە لە دوو وڵاتی گرنگی ناوچەكەدا حوكمڕانن، كە عێراق و ئێرانن، هەروەها ئێران ڕۆڵێكی گرنگ دەگێڕێت لە وڵاتانی لوبنان و یەمەن و وڵاتانی ناوچەی كەنداودا، لێرەدا پرسیارەكە ئەوەیە كە بۆچی جیهان هێندە ترس و نیگەرانیی هەیە لە ئیسلامی سیاسی سوننە، بەڵام كەمتر نیگەرانە لە بارەی مەترسییەكانی ئیسلامی سیاسی شیعەوە؟ بە تێڕوانینی ئێوە ئایا بۆچی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا پشتیوانی لە حكومەتی عێراق دەكات، كە لەلایەن چوارچێوەی هەماهەنگییەوە پێك هێنراوە؟
- لە ڕاستیدا من پێم وانییە هەڵوێستێك و تێڕوانینی هەمەچەشن و جیاواز هەبن لە سەر ئاستی جیهان لە ئاست ئیسلامی شیعە، یان ئیسلامی سوننەدا، هەر چۆنێك بێت، بە دڵنیاییەوە ئەو كاراكتەرانەی پێیان وایە پتەوبوونی دەسەڵاتی ئیسلامی مایەی هەڕەشە و مەترسییە، خۆشحاڵ دەبن بە دابەشبوونی نێو جیهانی ئیسلامی، هەر لەم ڕوانگەیەشەوە ورووژاندنی ناكۆكیی پەیوەست بە شیعە و سوننە بە كارێكی سوودبەخش دەزانن.
* ئەوەی پەیوەندیی هەبێت بە هەرێمی كوردستانەوە، كە بەشێكە لە دەوڵەتی عێراق، ئەوا دەكرێت بڵێین كە تاكە هەرێمە زۆرینەی دانیشتووانەكەی موسڵمانن و پەیڕەوی ڕێبازی شافیعین، بەڵام لێبووردەیی و پێكەوە ژیانی ئاشتی باڵیان بەسەر ئەم هەرێمەدا كێشاوە، ئەوەتا لە ئێستادا نۆ ئایینی جیاواز و چەندین نەتەوەی جیاوازی وەك كورد، توركمان، كلدان، ئاشوری و عەرەب بە گیانی ئاشتی و برایانە پێكەوە دەژین، لێرەدا پرسیارەكە ئەوەیە بۆچی دەوڵەتە ئیسلامییەكانی هاوكاری و پاڵپشتیی ئەم هەرێمە ناكەن، بۆ ئەوەی ببێتە نموونەیەكی جوانی كۆمەڵگەی ئیسلامی؟
- بەداخەوە، من بە گومانم لەوەی دەوڵەتەكان (ئیدی ئیسلامی بن، یان سیفەتێكی دیكەیان هەڵگرتبێت) لەسەر بنەمای ئەم ئیعتیبارە جوانانە هەڵسوكەوت بكەن و هەڵوێست وەربگرن، لەم ڕوانگەیەوە دەكرێت بگوترێت كە پاڵپشتیكردن، یان بەرهەڵستیكردنی هەرێمی كوردستان بەندە بە حیساباتە ناوخۆیی و جیۆپۆلەتیكییەكانی هەر كاراكتەرێكی دەرەكییەوە، كەواتە باشبوون و بەرەوپێشچوونی بارودۆخی ئەم هەرێمە بەندە بەوەی كە تا چەند سەركردەكانی بە چەشنێكی كارامە و هۆشیارانە لەم حیساباتانە تێدەگەن و لەسەر بنەمای ئەم تێگەیشتنەش هەڵسوكەوت دەكەن.
* لە كۆتاییدا دەمانەوێت پرسیارتان لێ بكەین لە بارەی یاسای ئیسلامییەوە (شەریعەتی ئیسلامی)، ئایا بە پێی شەریعەت بەرهەمهێنان و فرۆشتنی ماددە هۆشبەرەكان قەدەغە كراوە، یان ڕێپێدراوە؟ ئەم پرسیارە لەو ڕاستییەوە سەرچاوەی گرتووە كە كۆماری ئیسلامیی ئێران بووەتە ناوەندی بەرهەمهێنانی ماددە هۆشبەرەكان، هەروەها لە ئەفغانستانیش بەرهەم دەهێنرێت، بۆچوونی ئێوە لە بارەی ئەم پرسە گرنگەوە چییە؟
- ئەگەرچی من ناوم «موفتی»یە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا من كەسێكی موفتی نیم، لەبەر ئەوە پێم وانییە بتوانم هەوڵی وەڵامدانەوەی پرسیارێكی پەیوەست بە شەریعەتی ئیسلامی بدەمەوە.
