جۆن كالابرێس وانەبێژی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكایە لە زانكۆی ئەمریكی لە واشنتۆن دی سی، پێشتریش بەڕێوەبەری پڕۆژەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست- ئاسیا بووە لە هەمان زانكۆ و شارەزا و تایبەتمەندی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانە، گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسێكی لەگەڵدا تاوتوێ كرد، كە پتر پەیوەست بوون بە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و چەند بابەتێكی دیكەی پەیوەندیدار.

 

* لە سایەی ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپ لە نێوان ساڵانی (2017-2021)، سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا گۆڕانكارییەكی گەورە و گرنگی بەسەردا هات، ئەوە بوو ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ڕێچكە و ڕێبازێكی جیاوازی گرتەبەر لە بەرانبەر هاوپەیمانەكانیدا و، دواتر سەرۆك بایدن بەڵێنی دا كە سیاسەتەكانی دۆناڵد ترەمپ پێچەوانە بكاتەوە، بەڵام هێشتا گۆڕانكارییەكی بەرچاوی لەم سیاسەتەدا نەهێناوەتە ئاراوە، بە تێڕوانینی ئێوە چۆن سەرۆكایەتیی ترەمپ و دەرچوونی بەریتانیا لە یەكێتیی ئەوروپا گۆڕانكارییان لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكادا دروست كردووە؟

- هەرچەندە من تەواو لەگەڵ پرسیارەكەی ئێوە هاوڕا نیم، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا كاتێك باس لە بەڵێنی سەرۆك بایدن بۆ پێچەوانەكردنەوەی سیاسەتەكانی سەرۆك ترەمپ دەكەن و دەڵێن هێشتا گۆڕانكارییەكی بەرچاوی لەم سیاسەتەدا بەدی نەهێناوە، هەرچۆنێك بێت بە دڵنیاییەوە داگیركردنی ئۆكرانیا لەلایەن ڕووسیاوە پاڵنەرێك بوو كە بووە هۆی یەكخستنی هەڵوێستەكانی نێوان ئەمریكا و هاوبەشە ئەوروپییەكانی، لەگەڵ ئەوەشدا ئیدارەی بایدن بە چەشنێكی كارامە كاردانەوەی هەبووە لە بەرانبەر دەستدرێژییەكەی ڕووسیا و یەكخستن و چالاككردنەوەی هاوپەیمانێتیی ناتۆ، كەواتە ئەم هەوڵانەی خراونەتەگەڕ و ئەو دەرئەنجامانەی ئیدارەی بایدن بەدەستی هێناون لە چالاككردنەوەی هاوپەیمانێتیی ئەتلانتیك، جیاوازییەكی بەرچاون بەراورد بەو ڕێچكەیەی ترەمپ گرتیە بەر و ئەو كاردانەوانەی ورووژاندنی، هەروەها بەرفراوانبوونی پەكین پاڵنەرێك بوو كە هاوشان بوو بە گرتنەبەری دیپلۆماسیەتێكی بوێرانە و داهێنانكارانە لەم دواییەدا و، لەلایەن سەرۆك وەزیرانی یابان شینزۆ ئابێ جارێكی دیكە ژیانی بەخشییەوە بە چەمكی «كرانەوە و ئازادی لە هەردوو زەریای هێمن و هیندی»، كە ئیدارەی ترەمپ پیادەی كرد، ئیدارەی بایدن كاری لەسەر ئەم بناغەیە كردووە. ئەوەتا دوای ئەوەی بایدن دەسەڵاتی گرتووەتە دەست لە كۆشكی سپیدا، هاوپەیمانییە دووقۆڵییەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەگەڵ ژاپۆن، كۆریای باشوور، فلیپین، و ئوسترالیا بەهێزتر بووە، نەك لاوازتر، لەوەش زیاتر پێداچوونەوە كراوە بە بونیادی تەقلیدیی سیستمی هاوپەیمانێتیی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە ئاسیا، لەگەڵ دروستكردن و یان دووبارە هێنانە ئارای كۆمەڵە چەند لایەنەكان وەك پەیماننامەی ئەمنیی نێوان ئەمریكا و ئوسترالیا و بەریتانیا، و دیالۆگی ئەمنیی چوارلایەنە لە نێوان ئەمریكا و ژاپۆن و هیندستان و ئوسترالیا.

* ئەوەی لە ئێستادا دەگوزەرێت ئەوەیە كە جیهان بەرەو حاڵەتی فرەجەمسەری دەچێت، ئەمەش ئاماژەیە بە كۆتاییهاتنی ڕۆژگاری تاكە هێزی باڵا و شەڕی سارد، لە ئێستادا ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە ڕێی ناتۆوە، پاڵپشتییەكی بەرچاوی دەستەبەر كردووە بۆ ئۆكرانیا كە لەگەڵ ڕووسیا لە شەڕدایە، لە هەمان كاتدا پێدەچێت ڕكابەرییەكی هاوشێوەی شەڕی سارد لە نێوان چین و ویلایەتە یەكگرتووەكاندا دروست بووبێت، بە لەبەرچاوگرتنی ئەم پەرەسەندنانە، ئایا دەتوانین بگەینە ئەو دەرئەنجامەی كە ئەو سەردەمە بەسەرچوو كە تێیدا ئەمریكا هێزی باڵادەست بێت؟

-  ئەگەر بە ڕاشكاوی بدوێم، ئەوا من ماندوو بووم لەو مشتومڕەی باس لە داكشانی ئەمریكا و پرسی فرەجەمسەری دەكات، بەڵام لێرەدا چەند بیرۆكەیەك دەخەمەڕوو.

یەكەم: دەكرێت بڵێین كە لە سەرەتای سەدەی بیست و یەكدا ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا گەشتبێتە لووتكەی هێزی خۆی، هەرچۆنێك بێت، هیچ كەسێكی جددی مشتومڕی ئەوە ناكات كە بەدەستهێنانی ئەم پێگەیە لەلایەن ئەمریكاوە (یان تاكجەمسەری) نۆرمێك بێت، یان خەسڵەتێكی هەمیشەیی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان بێت.

دووەم: هەڵكشانی چین و هیندستان هاوشان بە زیادبوونی ئەوەی پێیان دەوترێت «هێزە مامناوەندەكان» نەخشەیەكی زۆر ئالۆزتری جیۆپۆلەتیكی و جیۆئابوورییان هێناوەتەئاراوە، لە نێو جەرگەی ئەم گۆڕانكارییانەدا پێویستە سەركردە ئەمریكییەكان ئەولەوییەت و مەزندەكان و سیاسەتی دەرەوە بگۆڕن. سەرباری ئەوەش، پێویستە ئەمریكا ئابووریی وڵاتەكەی ببووژێنێتەوە و ڕێگاچارەیەك بدۆزێتەوە بۆ چارەسەركردنی كێشە كەڵەبووە ناوخۆیی و كۆمەڵایەتییەكانی، لە هەمان كاتدا پێویستە ئەمریكا پەیوەندییەكانی خۆی بپارێزێت لەگەڵ هاوپەیمانە تەقلیدییەكانی، شانبەشانی پەرەپێدانی هاوبەشییەكی مرونەتئامێز و لەسەر بنەمای پرسەكان لە پێناو پاراستنی بەرژەوەندییەكانی وڵاتەكەی و كاریگەربوون لەسەر دەرئەنجامەكان.

سێیەم: چیتر ئەوە كارێكی واقیعبینانە نییە كە ئەمریكا بە هێزی باڵادەست دابنێین، هەروەها كارێكی واقیعبینانە نییە كە سەركردەكانی ئەمریكا هەوڵ بدەن و برەو بدەن بە باڵادەستیی ئەمریكا. لە هەمان كاتدا، گرنگە ئەوە لەبەرچاو بگرین كە لە ڕووی هێزی گشتگیرەوە هێزێك نییە هاوشانی ئەمریكا لەم قۆناغە ڕاگوزەرییەی كە لە ئێستادا كاروبارە جیهانییەكانی پێدا تێدەپەڕێت، یان دەكرێت بە ڕۆژگاری سەرەتای فرەجەمسەری ناوزەد بكرێت. ئەمریكا وڵاتێكی گەورە و گەشەكردووە و مرونەتئامێزە و خاوەنی سەرچاوە و بەهرەیەكی زۆرە، هەروەها توانای هێنانەئارای پشتیوانیی هەیە.

* دوای شەڕی شەش ڕۆژەی ساڵی 1967 لە نێوان ئیسڕائیل و میسر، ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بووە هێزی باڵادەست لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، وڵاتانی ناوچەكە بوونە هاوپەیمانی نزیكی ئەمریكا، لەگەڵ ئەوەشدا ئەوەی لە ئێستادا بەدی دەكرێت هەڵكشانی هێزەكانی دیكەی وەك ئێران و چینـە لەم ناوچەیەدا، كە پەرەیان بە دەستڕۆیشتوویی خۆیان داوە لە بواری بزنێس و سیاسەت و سەقامگیریی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئایا ئەمە بە مانای پاشەكشەی ئەمریكا دێت لەم ناوچەیەدا و ئایا ئەمە ئاماژەیە بە دوورەپەرێزیی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا لە ئاست ئەم ناوچەیەدا؟

- ئەولەوییەتدانی ئەمریكا بە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەرەو داكشان چووە، بۆ ماوەی دەیەیەك دەبێت كە بایەخدانی ستراتیژی و سەرچاوەكانی خۆی بۆ ناوچەكانی دیكە تەرخان دەكات، لە هەموویان دیارتر بە ئاراستەی ڕۆژئاوای زەریای هێمن و بە شێوەیەكی بەرفراوانتر لە هەردوو ناوچەی زەریای هێمن و هیندی، سەرهەڵدانی چین وەك ڕكابەرێكی ستراتیژی و زیادبوونی نیگەرانییەكان لەبارەی ڕەفتارەكانی چین سەبارەت بە چەند بەرپرسێكی بەربڵاو، هۆكاری سەرەكی بوون بۆ هاتنەئارای ئەم گۆڕانكارییە. سەرباری ئەم ئاڵوگۆڕە و كۆمەڵێكی جیاوازی سیاسی لەگەڵ هاوبەشە تەقلیدییەكان لە ناوچەكەدا، ئەوا هێشتا ئەمریكا ڕۆڵێكی گەورەی ئەمنی دەگێڕێت (لە نێویاندا بوونێكی بەهێز و جێگیری سەربازی لە ناوچەی كەنداودا)، ئەمریكا دەتوانێت و بگرە مشتومڕی ئەوە دەكرێت كە پێویستە داهێنانەتر بیر بكاتەوە و هەوڵی جددیتر بخاتەگەڕ بۆ بەرپەرچدانەوەی ئەو تێڕوانینەی كە پێیان وایە ئەمریكا بایەخ بە پەرەسەندن و پێشهاتەكانی ناوچەكە نادات و، لە بارێكدا نییە كە پەرە بە كارنامەیەك بدات، كە ئامرازی ناسەربازی لەخۆ بگرێت، یان ئامادەییەكی كەمتری هەیە بەراورد بە ڕابردوو بۆ جێبەجێكردنی پابەندبوونە ئەمنییەكانی و پابەندبوونەكانی دیكە لە ناوچەكەدا. لە ماوەی ساڵی ڕابردوودا و ڕەنگە بە هۆی ئەوەی كەوتبێتە ژێر كاریگەریی ئەم تێڕوانینە پێچەوانەی كە بە هۆی گوتار و سیاسەتەكانیەوە هاتوونەتە ئاراوە، ئەوا ئەمریكا پتر چالاك بووە لە بواری دیپلۆماسیدا، لەگەڵ ئەوەشدا، هەندێ لە ڕەخنەگرەكان مشتومڕی ئەوە دەكەن لەبەر ئەوەی ئیدارەی بایدن بە شێوەیەكی ئەنقەست خەون و ئامانجەكانی دانەڕشتووە لەم ڕووەوە، ئەوا دۆخێكی دروست كردووە كە كێشەكانی ناوچەكە كەڵەكە ببن و هەلومەرجێك دروست ببێت كە چین سوودی لێ وەربگرێت.

ئیدارەی بایدن تا ئێستا كاردانەوەیەكی پلان بۆ داڕێژدراوی هەبووە لە ئاست بەرفراوانبوونی دەستڕۆیشتوویی ئابووری و سیاسیی چین لە ناوچەكەدا، بە تێڕوانینی من دەستێوەردانی چین لە ناوچەكەدا تا ئەو مەودایە مایەی هەڕەشەیە بۆ ئەمریكا كە بەرپرسەكانی ئەمریكا ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە بواری ڕكابەریی ستراتیژی دابنێن، كە تێیدا دەستكەوتی هەر لایەك لەسەر حیسابی لایەنەكەی دیكە بێت. پێم وانییە هێشتا كەوتبنە نێو ئەم تەڵەیەوە و هیوادارم لەم ڕووەوە تووش نەبن. هەروەها بەرفراوانبوونی دەستڕۆیشتوویی ئێران پرسێكی تەواو جیاوازە و زەحمەتە بتوانین بڵێین ئەمە دەستڕۆیشتووییەكە كە مایەی سەقامگیری بێت. بە دڵنیاییەوە دەوڵەتە دراوسێكانی ئێران، هەروەها بەرپرسەكانی ئەمریكاش، دەستتێوەردانی ئێران لە لوبنان، سووریا، عێراق و یەمەن بە باش نازانن.

* هەر لە ساڵی 2001ـەوە ویلایەتە یەكگرتووەكان دوو جەنگی بەرپا كرد، یەكێكیان بە ئامانجی ڕووخاندنی ڕژێمەكەی تاڵیبان لە ئەفغانستان و ئەوی دیكەیان ڕژێمەكەی سەدام حوسێنی لە عێراق كردە ئامانج، هەر چۆنێك بێت، بارودۆخەكە پەرەی سەند، ئەوەتا تاڵیبان ئەفغانستانی كۆنتڕۆڵ كردووەتەوە و پارتەكانی نزیك لە ئێران حوكمڕانیی عێراق دەكەن، ئایا هۆكارەكانی بەرپاكردنی ئەم جەنگانە چی بوون و بۆچی ئەمریكا تێیاندا تووشی شكست بووە؟

- هەندێ لە توێژەران جیاوازی لە نێوان ئەم دوو جەنگەدا دەكەن و پێیان دەڵێن «جەنگی زەروورەت» كە مەبەستیان جەنگی ئەفغانستانە و «جەنگی بژارە» كە مەبەستیان جەنگی عێراقە. من هاوڕام وەك كاردانەوەیەك بۆ هێرشە تیرۆریستییەكانی 11ی ئەیلوول لەسەر خاكی ئەمریكا، ئەوا ئامانجی شەڕەكە لە ئەفغانستاندا بریتی بوو لە تێكشكانی ئەلقاعیدە و ڕووخاندنی ڕژێمی تاڵیبان بە هۆی داڵدەدانی ئەلقاعیدەوە، لێرەوە دەكرێت بڵێین ئەمە جەنگێكی ڕەوا بووە و پاساوی هەبوو و بەشێكی زۆری كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەگەڵیدا بوون، ئەوەی پەیوەست بێت بە عێراقەوە، ئەوا پاساوی ئیدارەی بووش ئەوە بوو كە ڕژێمەكەی سەددام حوسێن خاوەنی چەكی كۆمەڵكوژ و دووبارە دەستپێكردنەوەی بەرنامەكانی ئەم چەكانە بوو، كە ئەمە پێچەوانەی بڕیارەكانی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكان بوو، هەندێ پێیان وایە هەر لە سەرەتاوە دەزانرا كە ئەم پاساوانە هەڵەن و دواتریش دەركەوت كە ڕاست نین، هەروەها بیرۆكەی ئیدارەی بوش لە پەیوەندی بە بەرگری لەخۆكردنی پێشوەختە، پاڵپشتییەكی بەرفراوانی نێودەوڵەتی لێ نەكرا، لەبەر ڕۆشنایی ئامانجە سەرەتاییەكانی جەنگەكانەوە، ئەوا دەستتێوەردانی سەربازیی ئەمریكا لە ئەفغانستان و عێراق تا ڕاددەیەكی زۆر سەركەوتوو بوون، كە لە ماوەیەكی كورتدا دەسەڵاتی هەردوو ڕژێمەكە ڕووخێنران، هەر چۆنێك بێت، لە پەیوەندی بە ئەفغانستانەوە، ئەلقاعیدە بە تەواوی تێكنەشكێندرا، ڕەنگە ئەمەش ئاماژە بێت بەوەی تۆڕی تیرۆریستی تەنیا بە ڕێگەچارەی سەربازی لە ناو ناچێت، هەرچەندە دەبێت ئەوەش بڵێم كە داڵدەدانی ئەلقاعیدە لە پاكستاندا بووە هۆی مانەوەی ئەم ڕێكخراوە، بەڵام هۆكارەكانی شكستی ئەمریكا لە ئەفغانستان مایەی مشتومڕ و لێكدانەوەی جیاوازن، دەكرێت هەمان شت بگوترێت لە بارەی عێراقەوە، كە هەوڵەكانی شەڕ بە باشی بەڕێوە چوون، بەڵام هەوڵەكانی دوای شەڕ شكستێكی شەرمەزاكار بوون.

* دوای بڕیاری ژمارە 688ی ساڵی 1991 لەلایەن ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكان، كە ئامانج لێی دەستەبەركردنی پشتیوانی مرۆیی بوو (پرۆژەی نەوای ئارام) هەرێمی كوردستانی عێراق لە ساڵی 2003 بووە هاوپەیمانی ویلایەتە یەكگرتووەكان بۆ ڕووخاندنی دەسەڵاتی سەددام حوسێن و دووبارە لە ساڵی 2014 بۆ تێكشكاندنی ئەلقاعیدە، پرسیارەكە ئەوەیە چەند گرنگە ئەمریكا پارێزگاری لە كوردستان بكات؟ ئایا هەمان پارێزگاریی تایوان بۆ كوردستان دەستەبەر دەكات؟

-  بۆ ماوەیەكی زۆرە من پەیوەندی فەرمیی ئەمریكام بە كوردی عێراقەوە بەو شێوەیە لێكداوەتەوە كە لەسەر بنەمای پاڵنەرەكانی پەیوەست بە بەرژەوەندی و پێویستی و هاوسۆزی بووە، بە تێڕوانینی من، پاڵنەری سەرەكیی پڕۆژەی نەوای ئارام پابەندبوونی ئەخلاقی و مرۆیی بوو، ئەگەرچی پرسە جیۆپۆلەتیكییەكانیش دوور نەبوون لەم بابەتەوە، لە میانەی جەنگی ڕووخاندنی دەسەڵاتی سەددام حوسێن و دواتر لە میانەی شەڕی دژ بە داعشدا، بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا و كورد توند پێكەوە گرێ دران، هەرچەندە پاڵنەرە جیۆپۆلەتیكییەكانیش لە هەڵكشاندا بوون، هەر چۆنێك بێت پەیوەندییەكانی ئەمریكا و هەرێمی كوردستان بێ گیروگرفت نەبوون، ئەگەر هەڵە نەبم هیچ كاتێك واشنتۆن بە پەرۆش نەبووە بۆ پرسی بڕیاردانی چارەنووس لەلایەن كوردەوە و خواستێكی بەهێزی دەربڕیوە بۆ یەكێتیی عێراق و یەكپارچەیی خاكی ئەم وڵاتە لە بەرانبەر سەربەخۆیی كوردستاندا، لەم ڕووەوە هەڵوێستی ئەمریكا (بەرهەڵستیكردنی سەربەخۆبوونی كوردستانی عێراق) بە چەشنێكی بەرفراوان هاوشێوەی هەڵوێستێتی لە ئاست تایوان، كە بەرپرسانی ئەمریكا پاڵپشتی ئەوە ناكەن كە بە چەشنێكی تاكلایەنە بارودۆخە هەنووكەییەكە بگۆڕدرێت، ئیدی لە ڕێی هێزەوە بێت (لەلایەن چینەوە بێت) یان ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی بێت لەلایەن حكومەتی تایوانەوە، ئەوەی پەیوەست بێت بە پاراستنەوە، بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا لە پەیوەندی بە تایوانەوە زۆر زیاترە بەراورد بە كوردستانی عێراق، لەوەش زیاتر، بە پێچەوانەی تایوانەوە، ڕوون نییە ئایا هیچ كاراكتەرێكی هەرێمی (توركیا، ئێران) یان حكومەتی عێراق لە بەغدا مەیلی یەكگرتنەوەی (ئاوێتەكردنەوەی) هەرێمی كوردستانیان هەبێت، لەم ڕووەوە ناتوانین ئاستی پابەندبوونی واشنتۆن بە هاوبەشەكانی لە نێو كوردی عێراقدا بزانین.