فەیلییەكان بە هۆی كوردبوونیان و بەشداریكردنیان لە شۆڕشی ڕزگاریخوازیی كوردستان و بۆ گۆڕینی دیموگرافیای ناوچەكەیان لە لایەن ڕژێمی بەعسی عێراقەوە تووشی قێزەوەنترین جینۆساید بوونەوە، خێزانە كوردە فەیلییەكان ماڵ و موڵكیان تاڵان كرا و بە زۆر ڕاپێچی زیندانەكان كران و ژمارەیەكی زۆریشیان بۆ ئێران دەركران، لەمەش قێزەوەنتر بە زۆر جیاكردنەوەی هاوسەرەكانیان بوو، بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پرسە گۆڤاری گوڵان دیدارێكی لەگەڵ دكتۆر ڕووناك سەڵاح فەیلی مامۆستای بەشی زمان و ئەدەبی كوردی لە كۆلێژی زمان / زانكۆی سەڵاحەدین سازدا.

 

 

 

* زۆرجار لە مێژوودا كورد و پێكهاتە نەتەوەیی و ئایینزاكانی عێراق تووشی كۆمەڵكوژی بوونەتەوە، پرسیار لێرەدا ئەوەیە شێوازی ئەو جینۆسایدە چۆنە كە كوردە فەیلییەكان بە درێژایی مێژوو تووشی بوون؟

- بە بیروبۆچوونی ئێمە كوردی فەیلی تووشی جینۆسایدی جەستەیی و بایۆلۆژی و ئابووری و نەتەوەیی و ڕۆشنبیری بووە بەم شێوەیە:

جینۆسایدی جەستەیی: بە كوشتن و لەناوبردنی فەیلییەكان چ بە شێوەی ڕاستەوخۆ، یان ناڕاستەوخۆ وەك زیندەبەچاڵكردن، شوێنبزركردن، لەسێدارەدان، كوشتن و لەناوبردنی گەنجە فەیلییەكان.

جینۆسایدی بایۆلۆژی: كە ئەم جۆرەیان ڕێگریكردنە لە وەچە خستنەوە بە ڕێگەی جیاواز، یەكێكە لە ڕێگەكان كە بەسەر كوردە فەیلییەكانیشدا پراكتیك كرا، لێك جیاكردنەوەی ژن و پیاوان بوو لە یەكتر، منداڵ و پیاوی گەنج لە تەمەنی ١٥-٣٥ ساڵی دەستبەسەر كران و خێزانەكانیانیش بۆ ئێران ئاوارە كران، ئەو پیاو و ژنانە تا كۆتایی ژیانیان ئیتر قەد چاویان بە چاوی یەكتر نەكەوتەوە.

جینۆسایدی ئابووری: ئەویش بە ڕێگەگرتن لە كاركردن بۆ بژێوی ژیان و لەناوبردنی هۆكارەكانی بەرهەمهێنان و دەستبەسەرداگرتنی ماڵ و موڵكی فەیلییەكان، كە ئەو كاتە دەستێكی باڵایان لە ئابووریی عێراقدا هەبوو.

جینۆسایدی ڕۆشنبیری و نەتەوەیی: دەبێت بڵێین كوردانی فەیلی چەندین كۆمەڵی ڕۆشنبیری و وەرزشییان هەبوو لە سەردەمی پاشایەتیدا، وەكو كۆمەڵەی قوتابخانەكان و یانەی وەرزشیی فەیلی، ئەم كۆمەڵانە بۆ ماوەیەكی زۆر لە چالاكییەكانی خۆیان بەردەوام بوون و ڕۆڵێكی كارا و چالاكیان هەبوو، بەتایبەت لە شۆڕشی ١٤ی تەمووزی ساڵی ١٩٥٨، لە ئەنجامی كاریگەریی ئەم كۆمەڵانە لە بەرزكردنەوەی هۆشیاریی نەتەوەیی و نیشتمانپەروەری، بووە هۆی دروستكردنی نەوەیەكی ڕۆشنبیر و وەرزشوان، ئەو كادیرانەی كە عێراق سوودی لێیان بینی بۆ هەموو بوارە ڕۆشنبیری و وەرزشییەكان چەندین ناوی دیاری لە ئاستی عێراق تێدا بوو، دوای كودەتای ٨ی شوباتی ڕەش هەموو ئەو كۆمەڵە وەرزشی و ڕۆشنبیرییانە كەوتنە بەر شاڵاوی لەناوچوون، جینۆسایدی نەتەوەییش كوردانی فەیلی بە هۆی كوردبوونیان و ئەندامبوونیان لە هێزە دیموكراسی و پێشكەوتنخوازەكانی عێراقدا وەك پارتی دیموكراتی كوردستان و حزبی شیوعی عێراق، كە دوو حزبی دژ بە دەسەڵاتی ئەو كاتەی عێراق و ڕژێمی بەعس بوون، تووشی جینۆسایدی نەتەوەیی بوون.

* لە سەردەمی حوكمی سەدام حوسێن و بەعسییەكاندا شاڵاوە گەورەكەی بەزۆرەملێی ڕاپێچكردنی كوردانی فەیلی بۆ ئێران دەستی پێ كرد، ئایا جگە لە هۆكاری كوردبوونیان بە چ هۆكار و بیانوویەكی دیكە ئەو جینۆسایدەی دژی كوردانی فەیلی دەستی پێ كرد؟

- لە گرنگترین هۆكارەكانی جینوسایدكردنی كوردە فەیلییەكان، دەتوانین ئاماژە بەم دوو خاڵە بكەین: یەكەم: فەیلییەكانی لە ساڵانی پەنجاكانی سەدەی ڕابردوودا توانییان دەست بەسەر كەرتی تایبەتی بازرگانی لە بەغدای پایتەختدا بگرن و لەو ڕووەوە لە جموجووڵ و كاری بازرگانیدا سەركەوتوو بوون، فەیلییەكان ئامادەبوونێكی چالاكیان هەبوو و ڕۆڵیان لە نێو ژیانی سیاسیی عێراق و لە نێو ڕیزەكانی هێزە دیموكراسی و پێشكەوتووخوازەكانی عێراقدا بەرچاو و ئەكتیڤانە بوو، تا ئەو ئاستەی پۆستی بەرپرسایەتیی باڵا لە ڕیزەكانی ئەو بزووتنەوانەیان وەرگرت، بۆ نموونە سكرتێری یەكێتیی قوتابیان كە خوالێخۆشبوو (عادل موراد) بوو، هەروەها پۆستی سكرتێری یەكێتیی ئافرەتان كە خوالێخۆشبوو (زەكیە ئیسماعیل حەقی) بوو، لە لاوانیش خوالێخۆشبوو (یەدوڵا كەریم) و چەندین ئەندامی مەكتەبی سیاسی و سەركردایەتیی كوردی فەیلی بوون، بەتایبەت ئەو كات سكرتێری پارتی دیموكراتی كوردستان (حەبیب محەمەد كەریم) بوو كە هەموو ئەم كەسایەتییانە كوردی فەیلی بوون. فەیلییەكان بە هۆی ئەوەی لە ڕووی ماددییەوە لە بارۆدۆخێكی باشدا بوون و یارمەتیی ماددی و مەعنەوی شۆڕشیان دەدا، ئەمە بووە هۆی ترسی حزبی بەعس و هەوڵی دۆزینەوەی ڕێگەیەكی دەدا بۆ ڕزگاربوون لە فەیلییەكان، ئەوە بوو بە بیانووی ئەوەی كە فەیلییەكان لە ڕەچەڵەكدا ئێرانین و گوایە فەیلییەكان جاسووسی ئێرانن، دەستی بە ئاوارەكردن و ماڵوێرانكردنی فەیلییەكان كرد و هەزارانی بۆ ئێران نارد و هەزاران گەنجی فەیلی بێ سەر و شوێن كرد، بە هۆی ئەم هۆكارانەی سەرەوە و چەندین هۆكاری دیكە ڕێگە خۆشكەر بوون كە حكومەتی عێراق بە بیانووی جیاجیا و ناڕەوا، دەستی كرد بە جینوسایدكردن و دەركردنیان لە خاكی عێراقدا.

* كەواتە كوردانی فەیلی لەگەڵ مەلا مستەفا بارزانی پەیوەندییەكی باشیان هەبوو، بەو پێیەی ئەوان تەنیا لە ناو ڕیزەكانی پارتی و شیوعیدا بوون، ئایا دەكرێت باسی ئەم پەیوەندییە باشەمان بۆ بكەیت؟

- پەیوەندیی كوردە فەیلییەكان لەگەڵ سەركردەی نەتەوەی كورد جەنابی مەلا مستەفا بارزانی پەیوەندییەكی ڕۆحی بوو، كوردانی فەیلی بە جەنابییان دەگوت (باوكی كورد) و بە باوك ناوی بەڕێزیانیان دەهێنا و ڕێبازی بارزانی و سەركردایەتیی بارزانیان بە تەنیا ڕێگەی ڕزگاربوونی كورد دادەنا، بۆیە لەكاتی هاتنی جەنابیان لە ڕووسیا بۆ عێراق هەموو كوردانی فەیلی ئەوانەی لە باشوور بوون لە بەسرە گەورەترین پێشوازییان لێ كرد. هەروەها لە بەغدا كوردانی فەیلی بە ژن و پیاو ڕژانە سەر شەقامەكان بۆ پێشوازیكردن لە بەڕێزیان و بە دڵسۆزییەكی زۆر گەورە ئۆتۆمۆبێلەكەی بەڕێزیان لە شەقامەكە بەرز كردەوە، زۆر لە گەنجان و ڕۆشنبیرانی فەیلی ڕۆڵی گەورەیان هەبوو لە پۆستە گرنگەكانی پارتی دیموكراتی كوردستان وەكوو سكرتێری حزب و ئەندامی مەكتەب سیاسی و مەكتەبی سەركردایەتی و هەروەها سكرتاریەتی قوتابیان و لاوان و ئافرەتانیان بەدەستهێنا و، بە شێوەیەكی كارا لە شۆڕشی ئەیلوول بەشدار بوون، چ وەكو پێشمەرگە و چ وەكو یارمەتیدەری دارایی بەهێز بۆ شۆڕشی ئەیلوول.

* ئەو پرسیارەی زۆر لە بارەی كوردانی فەیلی دەكرێت، ئەوەیە كە ئایا كوردانی فەیلی گرنگی بە لایەنی نەتەوەیی دەدەن یان لایەنی مەزهەبی؟

- كوردانی فەیلی ڕۆڵیان لە ناو پارتیدا زۆر بوو، ئەوان هیچ كاتێك لە ناو هیچ پارتێكی ئیسلامی و مەزهەبیدا ئەندام نەبوون و بە دەگمەن كەسایەتییەكی دینییان هەبووە، بە درێژایی مێژووی عێراق و كوردستان ئەمە ڕوون و دیارە كە كوردی فەیلی پشتگیری لە خەباتی نەتەوایەتی كردووە و شەهیدی لەم ڕێگەیە داوە، یەكەم شەهیدی ئافرەت كە بە ناوی نەتەوایەتی و لە پێناو خاكی كوردستان لە سێدارە درا كە لە هەمان كات یەكەم ئافرەت بوو لە مێژووی عێراق لە سێدارە بدرێت (شەهید لەیلا قاسم)ی فەیلی بوو، ئەمەش بەڵگەی ئەوەیە كە فەیلییەكان خەباتی نەتەوایەتییان بەراورد بە خەباتی دینییان زۆر بەهێزتر بووە.

*  بەڵام لە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس لە ساڵی 2003 مەینەتییەكانی كوردانی فەیلی بەردەوام بوو، ئایا گرنگترین ئەو گرفت و كێشانە چین كە تاكو ئەمڕۆ بەردەوامییان هەیە؟

- لەو كارەساتە سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتییانەی كە بەسەر كوردانی فەیلی هاتووە، دەتوانین لەم خاڵانەی خوارەوە كورتیان بكەینەوە:

1. لەدەستدانی ئاسایشی ئابووری و كۆمەڵایەتی.

2. كێشەكانی پەیوەندیدار بە لەدەستدانی ١٢ هەزار گەنجی فەیلی لە نێوان تەمەنی ١٥ تا ٣٥ ساڵ.

3. ناكۆكیی ڕۆشنبیری لە كاتی ئاوارەبوونیان بۆ وڵاتی دیكە، وەكوو كێشەی نەزانینی زمان، پەستان خستنەسەر و دەستبەسەرداگرتنی ماڵ و موڵكیان. هەروەها كاریگەریی ڕاستەوخۆ وەكو لەدەستدانی ناسنامەی كوردی، لەدەستدانی ئاماری ڕاستەقینەی ئاوارەكان، پەرشوبڵاوبوونی كەسایەتییە ئەكادیمییەكان لە بەشێكی زۆری خێزانەكان، لەدەستدانی ئاراستەكردنی سیاسی و...هتد.

* پێشنیارت بۆ كەمكردنەوەی ئەو گرفت و كێشانە چییە؟

- پێشنیارم بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی كوردە فەیلییەكان لەم خاڵانەی خوارەوە پێك دێت:

1. هەوڵدانێكی ڕاستەقینە بۆ نەهێشتنی بە پەراوێزخستنی گەنجانی كوردی فەیلی و دەرفەتی ئەوەیان پێ بدرێت كە لە كاروباری سیاسی لە عێراق و كوردستان چالاك بن.

2. وەرگرتنی گەنجانی فەیلی لە دامەزراوە و زانكۆ سەربازییەكان، وەك وەزارەتی بەرگری و ناوخۆ و پێشمەرگە لە عێراق و كوردستان.

3. گەڕانەوەی ڕەگەزنامەی عێراقی كە لێیان زەوت كرا.

4. چارەسەركردنی كێشەی ئاوارەكراوانی كوردی فەیلی، قەرەبووكردنەوەیان لە زەرەری ماددی و مەعنەوی، دەستەبەركردنی ئامادەكاریی تەواو بۆ گەڕانەوەیان بۆ نیشتمان و خزمەتكردنیان.

5. كاركردن بۆ دۆزینەوەی ڕووفات و گۆڕە بەكۆمەڵەكانیان و لێكۆڵینەوە لەسەر ئامارێكی تەواوی لەناوچووان.

6. گەڕانەوەی هەموو ئەو فەرمانبەرە فەیلییانەی كە لە سەردەمی بەعس بە هۆی فەیلیبوونیان لە دەوامی خۆیان دەركران و ئەوانەی تەمەنی خانەنشینان هەیە و قەرەبووی ساڵانی ئاوارەبوونیان بۆ بكرێت.

* سەرۆك بارزانی داوای دامەزراندنی سەنتەرێكی تایبەت بە كوردانی فەیلی كرد، ئایا كوردانی فەیلی چۆن دەڕواننە دامەزراندنی ئەم سەنتەرە ؟

- هەر تاكێكی فەیلی خۆشحاڵە كە ڕێزدار كاك (مەسعود بارزانی) پێشنیاری كردووە بە دامەزراندنی سەنتەرێكی تایبەت بە كوردانی فەیلی و پێمان خۆشە ئەم سەنتەرە لە لایەن چەندین ئەكادیمی كوردی فەیلی سەرپەرشتی بكرێت، بۆ لێكۆڵێنەوەیەكی ورد و تایبەت لەسەر كێشەكانی كوردی فەیلی و هەروەها چۆنیەتیی چارەسەركردنی ئەو گیروگرفتانە بە شێوەیەكی زانستی و كرداری.

* دەڵێن ڕژێمی بەعس بە زۆر ئافرەتانی كوردی فەیلی لە مێردەكانیان جیاكردووەتەوە، ئەوە تا چەند ڕاستە؟

- بەڵێ، بێگۆمان ئەوە ڕاستە، سەبارەت بە كوردە فەیلییەكان كۆمەڵێك بڕیار بە خاڵی جیاواز دەركران، یەكێك لەو بڕیارانە بڕیاری ژمارە (٤٧٤)ی ١٥/٤/١٩٨١ بوو، ئەم بڕیارە بڕیارێكی وێرانكەر و دووبەرەكی بوو، بووە هۆی تێكدان و پەرتەوازەكردنی خێزانە فەیلییەكان، بە پێی ئەم بڕیارە ڕژیمی بەعس بڕی ٤٠٠٠ دیناری عێراقی دەدایە هەر پیاوێك كە فەرمانبەر بێت و هاوسەرەكەی فەیلی بێت، بەرانبەر بەوەی لێی جیا ببێتەوە، بڕی  ٢٥٠٠دیناری عێراقیشی دەدایە هەر پیاوێك كە مەدەنی بێت و هاوسەرەكەی فەیلی بێت بۆ ئەوەی لێی جیابێتەوە، بە پێچەوانەوە دەبێ خۆیشی لەگەڵ هاوسەرەكەی بەرەو ئێران كۆچ بكات، ئەمەش بڕیارێكی دیكە بوو كە ئازاری دیكەی بۆ ژنانی فەیلی لێ كەوتەوە، پیاوی عێراقی هەبوو لە ژنەكەی جیابووەوە و منداڵەكانی لەگەڵ خۆی برد و ژنەكەش بە تەنیا لەگەڵ ماڵی باوكیدا بەبێ منداڵەكانی ڕەوانەی ئێران و ژیانی ئاوارەیی كرا.