كوردانی دانیشتووی كەركووك و ناوچە كێشەلەسەرەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی كوردستان، لە دوای خیانەتی 16ی ئۆكتۆبەرەوە ڕووبەڕووی چەندین ڕووداوی نەخوازراو بوونەتەوە، لە سەرووی هەموویانەوە تەعریب و داگیركردنی ماڵ و زەوییە كشتوكاڵییەكانیان لەلایەن عەرەبی هاوردەوە، هاوكات نزیكەی 200 هەزار كەسیش ئاوارەی هەرێمی كوردستان بوون، كە بەشێكی زۆریان تاوەكو ئێستاش بۆ زێدی خۆیان نەگەڕاونەتەوە.

ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، ڕۆژی دووشەممەی ڕێكەوتی ٢٧/٣/٢٠٢٣ دوای گفتوگۆیەكی زۆر یاسای ئەنجومەنی پارێزگاكان و پەرلەمانی پەسەند كرد، بە شێوەیەك تەواوی ئەو بەربەستانەی بەردەم هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پاریزگای كەركووك لابران و بەپێی یاسا، ئەو دەسەڵاتە لە سەرۆك وەزیرانی عێراق وەرگیرایەوە، لەوەی كە بتوانێت هەڵبژاردن لە پارێزگایەك دوا بخات، كە هەندێك كەس و لایەن ئامانجیان بوو. بەشداربووانی ئەم ڕاپۆرتەی گۆڤاری گوڵان بەمجۆرە خۆشحاڵی خۆیان بۆ ئەو دەستكەوتە دەردەبڕن.

 

گوڵان: كۆمەڵایەتی

 

 

هەوڵ درا بەپێی ماددەی 140 و هەندێك بڕیار و ڕێنوینی، كێشەی لەمێژینەی زەوییە تەعریبكراوەكان چارەسەر بكرێت، بەڵام لە دوای 16ی ئۆكتۆبەری 2017وە كێشەكە ئاڵۆزتر بووە و تاوەكو ئێستا 356 هەزار دۆنم زەویی كورد لە كەركووك بە بڕیاری دادگا بە عەرەبی هاوردە دراوە.

بۆ یەكەم جار لە دوای ساڵی ٢٠٠٣ سەرژمێریی ساڵی ١٩٥٧ دەكرێتە بنەما و هاووڵاتیانی شاری كەركووك مافی دەنگدانیان پێ دەدرێت، هەروەها ناحیەی سەرگەڕان دەگەڕێتەوە سەر شاری كەركووك و مافی دەنگدانیان دەبێت، جگە لەوە ئەوەی مامەڵەی ماددەی ١٤٠ی كردووە، یان تەنیا مامەڵەی پێشكەش كردووە، مافی دەنگدانی هەیە، هەروەها ئەوەی پێش ٢٠٠٣ لە كەركووك بووە و نفووسی شارەكانی دەرەوەی كەركووك بووە و لە ساڵی 1957وە لە كەركووكە و تەرحیل نەبووە» بەڵام پسوولەی كەركووكی هەیە، دیسان مافی دەنگدانی هەیە، ئەو هاوردانەی لە چوارچێوەی پرۆسەی تەعریبدا هاوردەی شاری كەركووك كراون، مافی دەنگدانیان نابێت، هەروەها بۆ یەكەم جارە لەبابەتی دابەشكردنی پۆستەكان ٣٢٪ هەڵگیرا.

بەپێی یاسا ئەو دەسەڵاتە لە سەرۆك وەزیرانی عێراق وەرگیرایەوە لەوەی كە بتوانیت هەڵبژاردن لە پارێزگایەك دوا بخات.

ڕۆزار ئەحمەد نووسەر و مامۆستا لە ئامادەیی داقوق، سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە «تێپەڕاندنی هەر یاسایەك دەبێت بە چاودێریی پسپۆڕان و بە ژێر بیر و لێكۆڵینەوەی ورددا تێپەڕێت، پاشان بەپێی ئەو ڕێككەوتنە ستراتیژییە بێت كە تێیدا بەرژەوەندیی گشت پێكهاتەكان وەكو یەك ڕاگرێت، بەو ئاراستەیە كە دەبێت كورد وەكو خەمخۆر و خاوەنی كەركووك خۆی پیشان بدات، نەك بۆ قەوارە و لایەنێك خۆی بچووك بكاتەوە. دۆخی كەركووك هەروا سانا نییە، كەسێك بێت و بە هەست و سۆز دایڕێژێت».

 هەر لەو بارەیەوە گوتی: «سیاسەتمەداران و ئەندامانی فراكسیۆنی كوردی كەركووك لە بەغدا، لە دۆخی كەركووك باش شارەزان و دەشزانن دوژمن و نەیاران لە چ گەمەیەكی سیاسیدان بۆ سەرنەخستنی ئەم یاسایە، تەنانەت بڕگەیەكیشی بێت. بە ڕای منی كەركووكی پێویستە كورد لەو ئەزموونەی تێپەڕی، سوودی وەرگرتبێت و بەرژەوەندی كەركووكییەكان لەبەرژەوەندیی تەسك و حزبایەتی گەورەتر تەماشا بكات. ئەوەی ئێستا لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان دەگوزەرێت، ڕاستە لەلایەن هەندێ ئەندام پەرلەمان و لایەنێكەوە پشتگیری دەكرێت، بەڵام هەرگیز ئەوانە خەمخۆری كەركووك و كەركووكیەكان نین، چونكە ئەمڕۆ ئەوەی لە خوانە و گرنگە، ئەمەی ئێستایە كە داوا دەكات كورد كورسییەكی زیاتر بەدەست بهێنێت، نەك مقۆمقۆی دەنگ لێرە و لەوێ و گەڕانەوە بۆ هەمان خاڵی سفر، كە نەمانتوانی لە ڕابردوو وەكو پێویست ئیدارەی شارەكە بەڕێوە ببەین، لە كاتێكدا كورد حاكمی موتڵەق بوو، هۆكارەكەشی دەگەڕێتەوە بۆ بیری تەسك و بەرژەوەندی لایەنێك و هەڵپەڕاندنی هەندێ كاری ژێربەژێر، ئەوەش بوو بینیمان لەی 16ئۆكتۆبەر چ ڕووی دا». گوتیشی: «ئەوەی بۆ كەركووكییەكان ئەمڕۆ گرنگە، سەنگی كەسانی دڵسۆزە، پێموایە ئەگەر بە جددی كاری تێدا بكەن، دۆخەكە لە بەرژەوەندیی كەركووكییەكانە، لە لایەكی دیكەوە دەبێت كەركووكیەكان ئارامی و ئاسوودەیی لە دەست نەدەن و نەكەونە ژێر هوتافاتی چەواشەكاری و پەسەندكردنی لایەنێك، دەبێت وەكو كوردێك دەنگ بە دڵسۆزانی خۆیان بدەن، ئەگینا ڕەنگە ئەمە دوایین گەمەی چارەنووسی كەركووكیەكان بێت، لە داهاتووشدا نەوەكانمان هەرگیز لێمان خۆش نەبن».

مەریوان جەلال ڕەشید كارگێڕی لقی سێی پارتی دیموكراتی كوردستان لە كەركووك، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «لە بەرەبەیانێكی درەنگی ڕۆژی دووشەممەی ڕێكەوتی ٢٧/٣/٢٠٢٣ دوای گفتوگۆیەكی زۆر ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق یاسای ئەنجومەنی پارێزگاكان و پەرلەمانی پەسەند كرد، دەتوانین بڵێین ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق یەكێك لە باشترین و پڕبایەخترین كۆبوونەوەكانی ئەنجام دا، ئەویش بە ڕۆڵی دیار و بەرچاوی د. شاخەوان جێگری دووەمی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و كوتلەی پارتیمان، كە توانییان دەسكتەوتی باش بە دەست بێنن، بەتایبەت بۆ شاری كەركووك كە چەندین جارە ئەم شارە لە هەڵبژارنی ئەنجومەنی پارێزگاكان بێبەش دەكرێت. جێی دڵخۆشییە كە توانرا ئەم بەربەستە بشكێندرێت و جارێكی دی وەكو تەواوی شارەكانی عێراق، كەركووكییەكانیش بەشداریی هەڵبژاردنی نوێنەرانی خۆیان بكەن بۆ ئەنجومەنی پارێزگا، هەڵبەت جگە لەم دەستكەوتە چەندین خاڵ گرنگ و دەرچوواندنی یاسای دیكە هەن، لەوانە:

 ڕەتكردنەوە ماددەی ٣٥ی یاسای پێشوو كە پێشتر هەندێك تایبەتمەندی دابوو بە كەركووك و بەربەستی دروست كردبوو بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردن لە كەركووك و، ڕێگەی نەدەدا هەڵبژاردن لە شاری كەركووك ئەنجام بدرێت.

 هەوڵێكی زۆر هەبوو كە هەڵبژاردن لە شاری كەركووك ئەنجام نەدرێت، بەڵام خۆشبەختانە هەوڵەكانیان زیندەبەچاڵ كران و بڕیار درا هەڵبژاردن لە یەك كاتدا لە كەركووك و سەرجەم پارێزگاكانی عێراق (جگە لە هەرێمی كوردستان) ئەنجام بدرێت.

 یەكێكی دی لە دەستكەوتەكان ئەوە بوو سەرژمێریی ساڵی ١٩٥٧ كرایە بنەما بۆ دیاریكردنی دانیشتووانی كەركووك كە لەو سەرژمێرییەدا گەلی كورد زۆرینەی شارەكە پێكهێنابوو، دەتوانین بڵێین باشرین و پاكژترین سەرژمێرییە لە مێژووی عێراقدا هەروەها شارۆچكەی (سەرگەڕان)یش خرایەوە سەر شاری كەركووك بۆ دەنگدان.

 ئەو هاوردانەی لە چوارچێوەی پرۆسەی تەعریبدا هاوردەی شاری كەركووك كراون، مافی دەنگدانیان نابێت، كە ئەمە كاریگەریی زۆری دەبێت و خاڵێكی گرنگە، لەگەڵ ئەوەشدا ئەو هاووڵاتییە كوردانەی مامەڵەی ماددەی ١٤٠یان كردووە، جا (مامەڵەكەیان تەواو بووبێت، یان نا) مافی دەنگدانیان دەبێت.

 بابەتی دابەشكاریی ٣٢ بە ٣٢ كۆتایی هات و چیدی كاری پێ ناكرێت و نابێتە بنەما بۆ دابەشكردنی دەسەڵات و پۆست و بۆ هیچ بابەتێك».

نووسەر و چاودێری سیاسی ڕێبوار حەمەلاو شوانی، جەخت لەوە دەكاتەوە كە «خەونی ناحەزانی كەركووك نەهاتەدی، هەوڵێكی زۆر هەبوو بە ئەوەی نەهێڵن ئاوارەكانی شنگال لە دەرەوەی شەنگال دەنگ بدەن و پابەند بكرێن بەوەی بگەڕێنەوە شنگال دەنگ بدەن، بۆ ئەوەی نەتوانن دەنگ بدەن و دەنگەكانیان بفەوتێت، بە گومانی ئەوەی شنگال حەشد و pkk داگیریان كردووە و خەڵكی شنگال بەو شێوەیە ناتوانن بگەڕێنەوە، بەڵام توانرا تایبەتمەندی بدرێت بە ئاوارەكانی شنگال بە شێوەیەك كە لە ئاوارەیی و لە كەمپەكان، یان دەرەوەی كەمپەكان دەتوانن دەنگی خۆیان بدەن». هاوكات دەڵێت: «لەسەر كۆتای كریستیان و كەمینەكان لە هەرێمی كوردستان (دهۆك و هەولێر )، گرنگ بوو كە بكرێت بە یەك بازنە و تەواوی ناوچەكانی عێراقیش بكرێت بە یەك بازنە، واتە كۆتاكانی دیكەی عێراق كاریگەرییان لەسەر هەرێم نابێت، ئەوەش زۆر گرنگ بوو. خاڵێكی دیكەی گرنگ ئەوەیە دەسەڵات لە سەرۆك وەزیران سەندرایەوە كە بتوانێت هەڵبژارن لە شاری كەركووك دوا بخات و بۆ مەرامی سیاسی خۆیان بەكاری بێنن، بۆیە بەگشتی بابەتگەلێكی زۆر تاوتۆی كرا و سەرجەمیان گرنگیی زۆریان هەبوو. دەكرێ بوترێ یاساكە بۆ كەركووك و كەركووكییەكان دەستكەوت و پڕ بەرهەمە و جێگای ڕەزامەندیی خەڵكی شارەكەیە كە پاش خیانەتی ١٦ی ئۆكتۆبەر ئەمە هەنگاوێكی گرنگە بۆ بەرەو ئاساییبوونەوەی شارەكە».

هاوكات گوتی:» گۆڕینی شوناسی كوردستانیبوونی كەركووك ئەستەمە، پێش و لە دوای دامەزراندنی دەوڵەتێكی ساختە بە ناوی عێراق بارودۆخی كەركووك لە دۆخێكدا بووە، تا ئێستاش بەردەوام كێشەی نەتەوەیی و نیشتمانی بۆ گەلی كوردی تێدا بووە، بەپێی قۆناغە جیاجیاكانی سەردەم، ئەم پێكچڕانە لە ئاستە سیاسییەكەوە گواستراوەتەوە بۆ ئاستی كۆمەڵایەتی، بە شێوەیەكی كەمتر لەم ئاستە ڕووی داوە. هەروەها لە ڕووی موڵك و سامانیشەوە بەردەوام هەوڵی زەوتكردن و گۆڕینی شوناسی كوردستانیبوونی و ڕەسەنایەتیی شارەكە دراوە، بۆیە ئەم تێگەیشتنە بۆ شوناسی كەركووك بووە كە خاوەنی سامانی ژێر زەوی و سەر زەوی بووە لەو سەردەمەدا، دوای پێكەوەتێكەڵكردنی ئەم نەتەوانە لە عێراقدا كەركووك كەوتە ژێر فەرمانڕەوای عەرەبیی عێراقی كە بەردەوام هەوڵی ڕاگواستن و گۆڕینی شوناسیی كەركووكیان داوە، بۆ كردنە بەشێك لە ئوممەی عەرەبی، بە پێچەوانەی پان-توركی ئەم پرۆسەیەی گواستەوە بۆ قۆناغی سڕینەوەی توركمان لە كەركووك و هەوڵدان بۆ گۆڕینی ناوی شوێنەكان وەك كەركووك بۆ (تامیم) و ناوی گەڕەك و ناوچەكان بۆ عەرەبی و دەركردنی كورد و پاشان هێنانی عەرەب بۆ شوێنەكانیان. ئەم دیمۆگرافیا گۆڕینە زۆر مەترسی بوو بۆ شاری كەركووك، بەڵام لە 2003 ڕاوەستا، بە هۆی ڕووخانی دەسەڵاتی بەعسییەكان، دەسەڵاتی كوردیش لە دوای پرۆسەی ئازادیی بۆ عێراق تا ڕاددەیەكی باش حوكمڕانیی كەركووك بوو، بەڵام لە پرۆسەیەكی جیاواز هەوڵ بۆ هەمان ڕێگەكان بۆ گۆڕینی شوناسی كەركووك درا، بە تایبەت لە دوای ڕووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەری 2017 بە پاساویی ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی و هەوڵی شۆڤێنییەكانیش بەردەوامە بۆ خەونی لاوازكردن و سڕینەوەی مۆڕكی كوردبوون و كوردستانیبوونی ئەم شارە.»