خانمان دەخوازن ساڵی تازە ببێتە ساڵی دەربازبوون لە توندوتیژی و چەوسانەوە

سەرەڕای هەبوونی یاسایەكی چڕ و پڕی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان و سەركەوتن و دەستكەوتی زۆری ئافرەتانی هەرێمی كوردستان، كەچی توندوتیژی و چەوسانەوە و پێشێلی مافی ئافرەت بەردەوامی هەیە. لەم ڕوانگەیەوە دەپرسین ئافرەتان لە ساڵی تازەدا چ خواستێكیان بۆ دەستەبەری مافەكانیان و ڕووبەڕووبوونەوەی توندوتیژی هەیە و هەوڵەكانیان بەچ ئاراستەیەكدا دەبەن؟ خانمانی بەشداربووی ئەم ڕاپۆرتەی گۆڤاری گوڵان وەڵامی پرسیارەكە دەدەنەوە.
گوڵان: كۆمەڵایەتی
ئاشنا بابان مامۆستای زانكۆیە و لە دەستپێكی ڕاپۆرتەكەدا بەمجۆرە باس لە خواست و داواكارییەكان دەكات «داواكارییەكانی ئافرەتان لە ساڵی نوێدا لە بەرزكردنەوەی مافە سەرەتاییەكانیان و گەیشتنیان بە یەكسانی و دادپەروەری زیاتر لە لایەنە جۆراوجۆرەكانی ژیانەوە دەست پێدەكات. سەرەڕای ئەو پێشكەوتنە گەورەیەی لە دەیەكانی ڕابردوودا بەدەست هاتووە، بەڵام هێشتا زۆرێك لە ئافرەتان لە سەرانسەری جیهان و كوردستاندا لە بەدەستهێنانی مافەكانیان ڕووبەڕووی ئاستەنگ دەبنەوە، جا چ لە بواری سیاسی، ئابووری یان كۆمەڵایەتیدا بێت. لەم چوارچێوەیەدا دەتوانین بەشێك لە داواكارییەكان و بەدەستهێنانی مافەكان لە چەند ڕوویەكەوە بخەینە ڕوو:
١- بەدەستهێنانی ماف، لە ڕێگەی هاندانی یاسادانان و پەرەپێدانی شەفافیەت لە دامەزراوە و كۆمپانیاكان سەبارەت بە مووچە و پاداشت.
٢- نوێنەرایەتیی سیاسی: ئافرەتان لە سیاسەت و بڕیاردان، لە پۆستە باڵاكان و ناوەندی بڕیاردان و لە دامەزراوە حكومی و تایبەتەكاندا بە شێوەیەكی گونجاو نوێنەرایەتییان نییە.
٣- پاڵپشتیی پارتە سیاسییەكان بۆ ڕێكخراوەكانی ژنان و ئافرەتان لە پێناو هاندانی بەشداریی ئافرەتان لە پڕۆسەی سیاسیدا، هاوكات دابینكردنی سیاسەتێك كە نوێنەرایەتیی دادپەروەرانەی ئافرەتان لە ئۆرگانەكانی یاسادانان و جێبەجێكار مسۆگەر بكات».
ئەو مامۆستایەی زانكۆ سەبارەت بە هەوڵدان بۆ بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژییەكان دەڵێت: «ئاشكرایە زۆرێك لە ئافرەتان لە سەرانسەری جیهاندا چ لە ماڵەوە و چ لە شوێنە گشتییەكاندا تووشی ئاستێكی بەرزی توندوتیژیی خێزانی و ئازاردانی سێكسی دەبن. ئەوەش دەكرێ لە ڕێگەی دەركردنی یاسای دژە توندوتیژی دژی ئافرەتان، زیادكردنی هۆشیاریی گشتی سەبارەت بەم بابەتانە و بەهێزكردنی پشتیوانی بۆ قوربانییەكان كە لە ڕێگەی ناوەندەكانی فریاگوزاری و دادگاكانەوە ڕووبەڕووی ببینەوە. هەروەها هەوڵدان لە دابینكردنی ئابووری سەربەخۆ بۆ بەدەستهێنانی هەلی كاركردنی یەكسان، لە بەدەستهێنانی دارایی بۆ دەستپێكردنی كاری تایبەت بەخۆیان. هەوڵی جددی بدرێت بۆ دابینكردنی مافی ئازادی ڕادەربڕن و هەڵبژاردن، ئافرەتان لە هەندێك كۆمەڵگەدا لە مافە سەرەتاییەكانی ئازادی هەڵبژاردندا سەربەخۆ و ئازاد نین، چ لە پەیوەندیی هاوسەرگیری، یان هەڵبژاردنی جلوبەرگەكانیان بێت.
هۆشیاریی میدیا كە ڕۆڵێكی سەرەكی دەگێڕێت لە داڕشتنی ڕای گشتی لەسەر پرسەكانی مافی ئافرەتان، ڕێكخراوەكانی ئافرەتان دەتوانن لە میدیای كۆمەڵایەتی و تەقلیدی كەڵك وەربگرن بۆ هۆشیاركردنەوەی خەڵك سەبارەت بە پرسەكانی ئافرەتان، هەروەها هاندانی كۆمەڵگەكان بۆ گفتوگۆكردن لەسەر ئەو بابەتانە بە شێوەیەكی ئاشكرا. هەروەها هۆشیاركردنەوەی خەڵك لە دەرئەنجامە نەرێنییەكانی توندوتیژی و كاریگەرییەكانی لەسەر تاك و كۆمەڵگە. كاركردن بۆ فێركردنی منداڵان و هەرزەكاران بە بەهاكانی ڕێزگرتن و لێبوردەیی و بەرزكردنەوەی تواناكانی چارەسەركردنی ئاشتییانەی ناكۆكی.
پشتگیریی دەروونی كۆمەڵایەتی و پێشكەشكردنی پشتگیریی دەروونی بۆ ئەو كەسانەی كە بەركەوتەی توندوتیژی بوون، جا لە ڕێگەی دانیشتنەكانی چارەسەركردنەوە یان بەرنامەكانی چاكبوونەوە بێت. پشتگیریكردنی قوربانییەكان بە بەرنامەكانی چاكسازی و یارمەتی یاسایی بۆ ئەوەی بتوانن ڕووبەڕووی ئاستەنگەكانیان ببنەوە.» گوتیشی «میدیا ڕۆڵێكی گەورەی لە بڵاوكردنەوەی هۆشیاری و پاڵنانی خەڵك بۆ ڕەتكردنەوەی توندوتیژی هەیە. كاركردن بۆ بنیاتنانی ژینگەیەكی كۆمەڵایەتی كە پشتگیری هاوكاری و ڕێزگرتنی یەكتر لە نێوان تاكەكاندا بكات. تیشك خستنە سەر مۆدێلە سەركەوتووەكانی ئەو كۆمەڵگەیانەی كە توانیویانە لە سەرجەم كایە گشتی و سیاسی و كۆمەڵایەتەكاندا توندوتیژی كەم بكەنەوە و ئازادییەكان بۆ ئافرەتان دابین بكەن».
سەبارەت بە هەمان پرس، لاجان خۆشناو مامۆستا و ڕاهێنەری وەرزشی بەمجۆرە دەست بە قسەكانی دەكات «سوپاس بۆ گرینگیدان بەم تەوەرە جوانە و بابەتێكی گرینگە، ئەگەر بێت و باسی ئەو پرسە گرینگانەی كە لە بیری مندان بۆ هەمیشە نەك تەنیا لە ساڵی نوێ، بەڵكو لە هەموو چركەیەكی ژیانم، پێموایە سەركەوتنی كورد و كوردستان بەسەر گەلانی جیهان بەرهەمی ڕۆڵی ئافرەتی كورد، هەر لە سەرەتای شۆڕشەكان تاكو ئێستا شان بە شانی باب و برا و هاوسەر پێشمەرگەن و هاوكاری شۆڕشگێڕانن، لە خەباتی كوردایەتیدا لە ڕیزی پیاوەكان و بێ گوێ دانە ماندوو بوون دۆستی نزیكی چیاكان بوون، بۆ نموونە بابی من لە ئەشكەوت و لە شاخ لە كاتی بۆردمانەكانی فڕۆكە جەنگییەكانی دیكتاتۆر ڕژێمی بەعس لە دایك بووە، لەبەر ئەوە سەختی و ئازاری ئافرەتی كورد بە هیچ وشەك وەسف ناكرێن.
بە خۆشحاڵییەوە لە هەرێمی كوردستان مافی ئافرەت لە ئاستێكی بەرز دایە و ڕێز لە شكۆی ئافرەت گیراوە، لە هەموو دام و دەزگا حكومییەكان ئافرەت پۆست و پلەی بەرزی هەیە، ئەمەش بۆ منی ئافرەت جێگەی شانازییە ئافرەتانی كورد دەبینم لە تەواو وڵاتانی جیهان جێگەی دەستیان دیارە نوێنەرایەتیی ئافرەتانی كورد دەكەن و جێ پەنجەیان لە تەواوی جیهان دیارە».
لاجان خۆشناو لە كۆتایی قسەكانیدا دەڵێت «لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا دەستكەوتەكان لە ئاستی چاوەڕوانی ئێمەدا نییە و ئێمەی ئافرەتان دەخوازین توندوتیژی و چەوسانەوە و نایەكسانی بەیەكجاری لە فەرهەنگ و كلتوورمان بنبڕ بكرێت».
بێلان ڕۆژبەیانی دەربارەی بابەتەكە سەرەتا هێما بۆ ئەوە دەكات «سەرەتای هەموو ساڵێك گرنگە بۆ ئەوەی ئەركەكانمان بەشێوازێكی گونجاوتر لە ساڵی پێشووتر دەست پێ بكەینەوە، خەونە ناخۆشەكانی ژیان بگۆڕین بۆ ئەوەی دووبارە نەبنەوە، بەگشتی مرۆڤەكان ئارەزووی ژیانێكی باشتر و شایستەتر دەكەن، ئێمەی خانمانیش بە پەرۆشەوە چاوەڕوانی ساڵی نوێ دەكەین، نامانەوێت ساڵی تازە تەنیا گۆڕانكاری لە ژمارەكان بێت، بەڵكو پێویستە بە بەرنامەو پلانی نوێ و بیرۆكەی نوێ هەنگاو بەرەو ساڵی تازە بنێین بە جۆرێك گۆڕانكاری بێت لە خراپ بۆ باش و لە باش بۆ باشتر».
ئەو خاتوونە لە درێژەی قسەكانیدا دەڵێت «ئێمەی ئافرەت بە پەڕۆشەوە لە چاوەڕوانی ساڵی نوێداین، لەم ساڵەدا هەوڵەكانمان چڕ دەكەینەوە تاوەكو پلان و بەرنامەكانی ژیانی خۆمان باشتر بكەین، سەرەتای هەر ساڵێكی نوێ دەكرێ دەستپێكی ساڵێكی جوان و پڕ لە بەرنامە بێت، ئەویش بۆ گەیشتن بە ئامانجە گرنگەكان و داڕشتنی بەرنامە و پلانی باشتر بۆگەیشتن بە ئامانجە گرنگەكان و زاڵبوون بەسەر هەڵە و ئاستەنگییەكانی ساڵی پێشوو خۆئامادەكردن بۆ بەرپرسیاریەتی زیاتر و لە ئەستۆگرتنی بەرپرسیارێتییەكان بەوپەڕی باوەڕەوە.
لە هەرێمی كوردستاندا جیاكاری لە هەموو ئاستەكاندا هەیە و ناهۆشیاریی كۆمەڵایەتی و نەبوونی پاڵپشتی ئافرەتان لەناو كۆمەڵگەدا بووە بە ڕێگر لەبەردەم پێشوەچوونی خودی ئافرەت، دەكرێ ئەمانە كاری جدییان لەسەر بكرێت، ڕاستە لە ئێستادا توندوتیژییەكان بەراورد بە ساڵانی پێشوو كەمیان كردووە بەڵام پێشێلكارییەكان زیادیان كردووە، ئەو پێشێلكارییانەش داهاتووی ئافرەتان بەرەو نادیاری دەبات، دەكرێ لە پاڵ كەمبوونەوەی دەستڕێژییەكان كاری جدی بكرێت بۆ ڕەخساندنی كەشێكی ئارامتر بۆ ئافرەتان تا پێشێلكارییەكان كەمبكرێنەوە.
بە هیواین لەساڵی نوێدا هەوڵی جدی بدرێت لەلایەن ڕێكخراوەكانی تایبەت بە پرسی مافی مرۆڤ، ئەو ئافرەتە بوێرانەی كە شەڕی یەكسانی لە نێوكۆمەڵگەدا دەكەن و ئەندام پەرلەمانە ئافرەتەكان دەبێت هەوڵ بدەن و شەڕی ئەم پرسە گرنگە بكەن تاوەكو بابەتە هەستیارەكان بەیاسا ڕێك بخرێن».
د. باخان ئازاد پزیشكی پسپۆڕە و سەبارەت بە هەمان پرس ئاماژە بۆ ئەوە دەكات «بۆ ئەوەی ساڵی نوێ ببێتە مایەی بەدیهێنانی خەونەكانی ئافرەتان دوور لە توندوتیژی و ناعەدالەتی و بۆ دەستەبەری مافەكانیان ڕەچاوی ئەم خاڵانە بكەن :
١- ڕێز گرتن لە پێگەی كۆمەڵایەتیی خێزان وكۆمەڵگە و كارێك نەكرێ كە لەگەڵ عورف و عادەتی كوردەواری نەگونجێت، بۆچوونەكانی كۆمەڵگە كە بونیاتنەرن بخرێنە تایەكی تەرازوو بۆ هاوسەنگ بوون و زیاتر دەستەبەركردنی ڕای ئەرێنی بۆ بەدیهێنانی مافەكانی ئافرەتان.
٢- خانمان دەبێ پشت بە خودی خۆیان و ئیرادەی خۆیان ببەستن بە جۆرێك كە هیچ ترس و دڵەڕاوكێیەكیان بەرامبەر بەدیهێنانی مافەكانیان نەبێت. تۆ بۆ ئەوەی خانمێكی سەركەوتوو بی دەبێ درێژە بە پڕۆسەی خوێندن و خوێندەواری بدەیت تا بزانی مافی تۆ لە نێو یاساو كۆمەڵگەدا چییە، دەبێ پەرە بە حەز و ئارەزوو و خولیاكانت بدەی و بزانی ئایا تۆ چ حەز و خولیایەكت تواناكانتی تێدا بەرجەستەیە، ئەگەر تۆ بتەوێ خانمێكی سەركەوتوو بیت دەبێت خاوەنی بیرۆكەی بەهێز بیت بۆ داهاتوو.
٣- بەشداری كردن لە وۆرك شۆپ و كۆنفراس و سیمینارەكان تابتوانی دەستەبەری پێگەیەكی بەهێزی كۆمەڵایەتی بكەی و ئامانجەكانت ببنە ڕۆشنكەرەوەیەك بۆ داهاتوویەكی پرشنگدار».
هاوكات گوتی «بۆ ڕووبەڕوو بوونەوەی توندوتیژی پێویستە دووربن لە زمانی زبر و توندوتیژ و خۆیانیان خۆش بوێت بە جۆرێك هەرگیز قوربانی نەدەن و ڕێگە نەدەن ببنە قوربانی».
پەیمان تەها ئەندامی پێشووی سكرتاریەتی یەكێتیی ئافرەتانی كوردستان، بەمجۆرە قسەكانی دەستپێدەكات «دەخوازم سەرەتای هاتنی ساڵی نوێ مایەی خۆشی و شادی و ئارامی و بە دیهێنانی خەونی هەموو تاكێكی كورد بێت، ئەگەر بێینە سەر خواستی خانمان بۆ ساڵی نوێ و هەروەها پاراستنی مافەكانیان دوور لە توندوتیژی، ئێمەی خانمان هەمیشە خاوەن خەون و خواستی گرنگ و جوانین و دەمانەوێ كارەكانمان بەو ئاراستەیەدا بڕوات كە ڕووبەڕووی توندوتیژی نەكرێینەوە و مافەكانمان زەوت نەكرێن».
پەیمان تەها لە درێژەی بۆچوونەكەیدا دەڵێت «من وەك خۆم هەمیشە پێموایە كە پیاو و ئافرەت یەكسانن و تەواو كەری یەكترن، ئەوان لە ڕووی ئەرك و مافەوە دەتوانن پێكەوە كار بكەن و پێكەوە بژین و پێكەوە منداڵ پەروەردە بكەن، هاوكات خێزانی جوان و بەهێز لە كۆمەڵگە دروست بكەن. خانمان بە گشتی هەوڵ دەدەن ئەگەر لە ساڵی ڕابردوو نەگەیشتوونە بەو ئامانجەی كە خۆیان دەیانەوێ ئەوە لە ساڵی نوێدا هەوڵەكانیان چڕ تر دەكەنەوە تاوەكو خواست و ئامانجەكەیان بەدی بێنن و كارەكانیان تەواوبكەن، ئەمانەش هەمووی بە ئاراستەی جوان و باش و دوور لە توندتیژی بەرهەمدار دەبێت».
ڕاژان عەبدولڕەحمان چالاكی كۆمەڵی مەدەنییەوە لەم ڕوانگەیەوە دەڵێت «ساڵی نوێ لە گەلی كوردستان بە گشتی و خانمان بە تایبەتی پیرۆز بێت، ئافرەتانی هەرێمی كوردستان خوشبەختانە لە قۆناغی ئێستادا خاوەن پێگەیەكی كۆمەڵایەتی، سیاسی و..هتد بەهێزن و ڕۆڵێكی كاریگەر دەگێڕن لە نێو زۆربەی هەرە زوری دامەزراوەكانی تەشریعی، قەزایی، كارگێڕی و سیاسی لەسەر ئاستی حكومی و ناحكومیدا.
ئەمڕۆ خانمان لە ڕووی ڕۆشنبیری و میدیایی ڕۆڵ و كاریگەرییان دیار و بەرچاوە، ئەمەش خۆی لە خۆیدا ئەوەمان پێ دەڵێت كە لەم قۆناغە هەنووكەییدا خانمان بۆ بە دەستهێنانی ماف و داخوازیەكانیان دەتوانن زیاتر و باشتر ڕۆڵی خۆیان ببینن، وەك مافی یەكسانی و ڕێگریكردن لە توندوتیژی لە هەموو ڕوویەكەوە.
هەر خودی بەشداری سیاسی ئافرەتان لە هەرێمی كوردستان گرنگییەكی تایبەتی خۆی هەیە دەتوانن لە ڕێگەی ئەم بەشداری كردنەیان وەرچەرخانێكی وا بێننە كایەوە كە كۆمەڵگە بەرەو ئاراستەیەكی تەندروست و دوور لە جیاكاری ڕەگەزی و توندوتیژی پاڵ پێوەنێن و خواست و مافەكانیان بهێننە دی، چونكە ماف نادرێت دەسەندرێت، بۆیە هەموو هەوڵێك دەبێ بۆ ئەم مەبەستە وەگەڕ بخەن.
ئەو چالاكی مەدەنییە لە درێژەی قسەكانیدا گوتی «لە هەرێمی كوردستاندا دۆخی ئافرەت تا ئاستێكی باش بەرەو پێشڤەچوونی بە خۆیەوە بینیوە و خانمان پشكی گەورەیان بەركەوتووە لەم بەرەو پێشڤەچوونانەی وڵات و جێی پەنجەیان دیارە.
بەڵام بۆ ساڵی نوێ پێویستە بەشداریكردنیان كاراتر و بەهێزتر بێت، بۆ ئەوەی چەندین هەنگاوی تر بۆ نەهێشتنی توندوتیژی و نایەكسانی بهاوێژن و بەردەوامی بە خەبات و تێكۆشانی خۆیان بدەن، بۆ ئەمەش واباشە خانمانی نوخبەی ڕۆشنبیر و ئەكادیمی و خاوەن پێگەی سیاسی لە ڕێگەی هەمواركردنی یاساكانی پەیوەست بە مافی ئافرەتان و هەروەها لە ڕێگەی ڕوژنامە و گۆڤار و سایتە ئەلیكترۆنییەكان و دامەزراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و زانكۆكان بەردەوامی بە خەبات و تێكۆشانی خۆیان بدەن، هەتاكو بتوانن لە ئامانجی خۆیان نزیك ببنەوە و مافەكانیان دەستەبەر بكەن».
