پرسی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و یاسای هەڵبژاردنی پارێزگاكان كە لە پەرلەمانی عێراقدا تێپەڕێندرا، مایەی مشتومڕ و لێكدانەوەی جۆراوجۆر بوون، بەتایبەتی لە پەیوەندی بە پارێزگای كەركووك و پرسی دەنگدانی ئاوارەكان و چەند بابەتێكی دیكەی پەیوەندیدار، كە هەموو ئەمانە بوونە تەوەری سەرەكیی دیدارێكی گوڵان لەگەڵ شێروان دووبەردانی ئەندامی خولی پێنجەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق.

 

* سەرەنجام پەرلەمانی عێراق یاسای هەڵبژاردنی پارێزگاكان و یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی لەسەر بنەمای هەر پارێزگایەك یەك بازنە و سیستمی سانتیاگۆش پەیڕەو بكرێت، پرسیار ئەوەیە لەسەر ئەم یاسایە فەوزایەكی گەورە لەناو پەرلەمانی عێراق دروست بوو، تا گەیشتە ئەوەی سەرۆكی پەرلەمان بانگی هێزە ئەمنییەكان بكات و پەرلەمانتارەكان بكاتە دەرەوە، خوێندنەوەی ئێوە لەم بارەیەوە‌ چییە؟

- لە ڕاستیدا یەكێك لەو خاڵانەی لەم یاسایەدا مشتومڕی لەسەر بوو، سیستمی سانتیاگۆ بوو، كە لە هەڵبژاردنی 10/10/2021 ڕێژەی 1.9 بوو، كە كاتی خۆی ئێمە و لایەنی سوننە ( ئیسلاح و بینا) و سەدریش بەناوی سائیرون لەگەڵیدا بووین، بەڵام لە هەمواركردنەوەی یاساكە لەم جارەدا بەرهەڵستی لەسەر 1.9 بوو، بەتایبەتی لەلایەن ئەندام پەرلەمانە سەربەخۆكان و هەندێك لایەنی دیكە، كە پێیان دەگوترێت حزبی ناشیئە و لایەنە بچووكەكان، چونكە دەزانن ئەم ڕێژەیە بە چەشنێكە، كە ئەوان ناتوانن ئەو ژمارە دەنگە بۆ كورسییەك بەدەست بهێنن، چونكە ڕێژەكە زۆر بەرزە. ئەوە بوو بۆ ماوەی مانگێك لێژنەی یاسایی و پارێزگاكان كۆبوونەوەیان ئەنجام دا، لە پاشان ئیئتلافی ئیدارەی دەوڵەت بڕیاری دا، ئەو ڕێژەیە لە سانتیاگۆ بگۆڕن بۆ 1.7، لەگەڵ چەند گۆڕانكارییەكی دیكە لە یاساكەدا، بە شێوەیەك هەر پارێزگایەك ببێتە یەك بازنە، واتە لەسەر ئاستی عێراق بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان 15 بازنە و بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانیش 19 بازنە بێت. ئەو پشێوییەی لە هۆڵی پەرلەماندا دروست بوو، كە لەلایەن سەربەخۆ و كەمینە و ناشیئەكان بوو، كە داوایان دەكرد ڕێژەكە بكرێتە 1.6 و سیستمەكەش فرەبازنە بێت، كە ئەمەش ناڕەزایەتی لێ كەوتەوە، بەتایبەت لە نێو لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی و سوننەكان بەگشتی، بەڵام سەرئەنجام یاساكە بە دەنگی زیاتر لە 200 پەرلەمانتار تێپەڕێندرا و ڕێژەی 1.7 جێگیر كرا.

* دیارە لەسەر داوا و 6000 واژووی خوشك و برا كریستیانەكان سیستمی یەك بازنەیی كۆتاكان گۆڕدرا بۆ دوو بازنەی هەرێم و عێراق، هەروەها بڕیاریش درا كە ئاوارەكان لە شوێنەكانی خۆیان دەنگ بدەن، ئایا ئەم خاڵەی ناو یاساكە كە جێگیر كرا، چ كەموكورتییەكی هەیە، وا بەشێك لە حەشدی شەعبی و یەكێتیی نیشتمانی دەنگیان پێ نەدا؟

- سەرەتا دەبێت ئاماژە بەو ڕاستییە بكەین كە ئەوە فەرمانی جەنابی سەرۆك بارزانی بوو بۆ ئێمە كە پاڵپشتی پێكهاتەكان بین و مافیان لە ناو یاسای هەڵبژاردنەكان و لەناو پەرلەماندا بە تەواوی بپارێزین، هاوكات ئەوە داوای برایانی مەسیحی بوو لە هەولێر و لە دهۆك و لە هەر شوێنێك كە لە كوردستان هەبن، چونكە مەسیحییەكانی هەرێمی كوردستان جیاوازن لەگەڵ مەسیحییەكانی دیكە و مەسیحییەكانی مووسڵ و كەركووك جیاوازن لەگەڵ بەغدا و هی بەغداش جیاوازن لەگەڵ بەسرا، بۆیە لەبەر ڕۆشنایی فەرمانی جەنابی سەرۆك بارزانی و داواكاری و كۆكردنەوەی 6000 واژووی برایانی مەسیحی، توانیمان بەرگریی تەواویان لێ بكەین و، دواكاری و مافەكانیان لەناو یاسای هەڵبژاردندا جێگیر بكرێت. واتە لە ئەنجامدا توانیمان برایانی مەسیحی لە هەرێمی كوردستان بە یەك بازنە نوێنەری ڕاستەقینەی خۆیان هەڵبژێرن كە نوێنەری هەولێر و دهۆك و...بێت و مووسڵ و كەركووك و بەغدا لەسەر ئاستی عێراق ئەوانیش ببنە یەك بازنە. یەكێتیی نیشتمانیی كوردستانیش خاوەن ڕاوبۆچوونی خۆیانن و ئەوان لەگەڵ حەشد بوون لەو بڕیار و هەڵویستەدا. سەبارەت بە دەنگدانی ئاوارەكان ئەوە سوننە دەڵێت ئەو ئاوارانەی لە هەرێمی كوردستانن 90%ی سوننەن، كە دانیشتووانی مووسڵ و ئەنبار و سەڵاحەدینن و 10%ی كەمتر، یان زیاتر ئاوارەی كوردن لەو كەمپانەی هەرێمی كوردستان، هەر بۆیە لایەنە سوننەكان دەڵێن نابێت لە هەرێمی كوردستان ئەو ئاوارانە دەنگ بدەن، بەڵكو با بگەڕێنەوە سەر ماڵ و شوێنی خۆیان، ئێمەش ئەوەمان قبووڵ نەكرد، پێمان گوتن كە ئێمەش ئاوارەمان هەیە و ئێمە لە هەرێمی كوردستان شەش هەزار خێزانی ئاوارەمان هەیە، ئەگەرچی 40 هەزار ئاوارەی عەرەب لە هەولێرن. ئەوە بوو دوای چەندین كۆبوونەوە و مشتومڕ لەگەڵ لایەنی عەرەبی سوننە لەسەر ئاوارەكان، بڕیاردرا ئەوانەی لە هەرێمی كوردستان لەناو كەمپەكانن، هەر لە كەمپەكان دەنگ بدەن بە پارێزگاكانی خۆیان، بەڵام ئێمە توانیمان لەگەڵ سەرۆك پەرلەمان و دكتۆر شاخەوان جێگری سەرۆكی پەرلەمان كۆبوونەوە بكەین، كە ئاوارەكانی شنگال لە ناو كەمپەكان دەنگ بە كاندیدانی هەرێمی كوردستان بدەن و، بەندێكمان زیادكرد كە حكومەتی فیدڕاڵی بەرپرسە لە پارێزگاریكردن و ئاسانكاری و گواستنەوەی ئاوارەكانی كەركووك و مووسڵ لە كات و ڕۆژی دەنگداندا.

* لە سەر ئاستی هەڵبژاردنی پارێزگاكان، ئەوەی كێشمەكێشی جددی لە نێوان پارتی و یەكێتیدا دروست كردووە، پارێزگای كەركووكە، فراكسیۆنی یەكێتی دەڵێت پارتی دیموكراتی كوردستان بۆ وەرگرتنی دوو كورسیی كۆتا لە هەولێر و دهۆك دەنگی كوردانی كەركووك لەدەست دەدات، ئایا هەقیقەتی ئەم مەسەلەیە چۆنە؟

- لە ڕاستیدا ئەوەی یەكێتی لەم بارەوە بانگەشەی بۆ دەكات، هیچ هەقیقەت و بنەمایەكی نییە، من وەك ئەندامی فراكسیۆنی پارتی دیموكراتی كوردستان یەكێك بووم كە لەو كۆبوونەوەیە دانیشتبووم، كە بەڕێز دكتۆر خالید شوانی و بەرپرسی مەڵبەندی یەكێتی لە بەغدا تێدا بەشدار بوون، خاڵەكان خوێندرانەوە و ئەندامانی فراكسیۆنی یەكێتی پێش ئێمەش لە هۆڵی پەرلەمان دانیشتبوون و بناغەیەكمان دانا بۆ كەركووك، كە سەرژمێریی ساڵی 1957 بكرێتە بنەما لە هەڵبژاردنەكەدا، كە ئەمە كەركووكییەتی كورد و كوردستانییەت دەسەلمێنێت، هەروەها داوا كرا، ناحیەی زاب و سەرگەڕان داخڵ بكرێت و جێگیریش كرا، بە هەمان شێوە داوامان كرد، ئەو خێزانانەی پێش ساڵی 2003 لە كەركووك بوون، دەبێت دەنگ بدەن و وەك هاووڵاتی هەژمار بكرێن، كە ئەمانەش زۆرترینیان كوردن، بەڵام قبووڵی ئەو خێزان و كەسانەمان نەكرد كە وەك تەعریب هاتوونەتە كەركووك، بەتایبەت ئەوانەی دوای ساڵی 2003، بۆ ئەوەی بەشدار بن لە دەنگدان، كە ئەم خاڵەش یەكێكە لە خاڵە گرنگەكانە كە لە بەرژەوەندیی كوردە لە ناو كەركووك و، لە بەرژەوەندیی كوردستانییەتی كەركووكە، هەروەها ئێمە پێداگریمان لەسەر ئەوەكرد كە دەبێت كەركووكیش وەك هەموو پارێزگاكانی دیكە لەیەك كاتدا هەڵبژادرنی تێدا ئەنجام بدرێت و بە هۆی دەرئەنجامی هەڵبژاردنەوە دەتوانرێت پارێزگاریش بگۆڕێت كە هەر كاتژمێرێك مانەوەی زیاتر كێشە و گرفت بۆ كورد و كوردستانییەتی كەركووك دروست دەكات، بەڵام بە دەرئەنجامی هەڵبژادرن دەستكراوە دەبین و دەتوانرێت ڕۆڵی ڕاستەقینەی كوردستانییەت لە كەركووك بێتەدی، من ئومێد و پێشبینیم ئەوەیە كە لە هەڵبژاردندا زۆرترین ڕێژەی كەركووك كورد دەبێت و كوردستانییەتی كەركووك ڕوون دەبێتەوە، ئەوەی لەو حاڵەتەش بۆ كەركووك دەمانویست كە داواكاریی پارتی دیموكراتی كوردستان بوو، جێگیر و پەسند كرا.

* دكتۆر شاخەوان عەبدوڵڵا جێگری سەرۆكی پەرلەمانی عێراق باس لەوە دەكات ئەو خاڵە زۆر ئەرێنییە كە بە بڕگەیەك چەسپێندرا، دەبێت دەنگدان بەپێی ئاماری 1957 بێت و جەخت لەوە دەكاتەوە نەك دەنگی كورد لە پارێزگای كەركووك نافەوتێت، بەڵكو دەنگی كورد لە كەركووك زیاد دەكات، لە بەرانبەردا خالید شوانی دەڵێت، نەخێر شەرعییەت بە عەرەبی هاوردە دەدات كە ئەوانیش دەنگ بدەن. ئایا ئەمە دوو تەفسیری جیاوازە بۆ یاساكە، یان موزایەداتی سیاسییە؟

- من پێم وایە ئەمە موزایەدەی سیاسییە، چونكە سەرژمێریی ساڵی 1957 دەیسەلمێنێت زۆرینەی كەركووك كوردە، لە كاتێكدا ئەگەر سەرژمێریی 1987 یان 1967 و 1988 بكەینە بنەمای هەڵبژاردنەكە، ئەوە مانای ئەوەیە شەرعییەتمان دا بە تەعریبكردن، واتە ئەوەی دكتۆر خالید شوانی لەسەر دكتۆر شاخەوان عەبدوڵڵا دەیڵێت، موزایدەیە و هیچی دیكە نییە، بەڵام خۆشبەختانە ئەوەی واقیعە و لە بەرژەوەندیی كورد و كوردستانییەتی كەركووكە، بە هەوڵ و تەقەلای پارتی دیموكراتی كوردستان جێگیر و پەسند كرا.

* سەبارەت بەو بڕگەیەی یاساكە كە دەڵێت (ئاكامی هەڵبژاردنەكە هەر چۆنێك بێت، هەیكەلی ئیداری ئێستای پارێزگای كەركووك گۆڕانكاری بەسەردا نایەت)، جێگری سەرۆكی پەرلەمان دەڵێت ئەم بڕگەیە بەو شێوەیە تەفسیر دەكرێت كە دوای هەڵبژاردن لایەنی زۆرینە ناتوانن بڕیار لەسەر چارەنووسی شارەكە بدەن، لەبەر ئەوەی كەركووك لە چوارچێوەی ماددەی 140ی دەستووری عێراقدایە و ئەو ماددەیە چارەنووسی دیاری دەكات، لە بەرانبەردا یەكێتی دەڵێت، ئەو ناوچانەی كە لە ساڵی 1957 سەر بە ئیدارەی كەركووك بوون، ئەمجارە ناتوانن دەنگ بدەن، ئێوە لەم بارەیەوە چی دەڵێن؟

- پێویستە ئەمە بە جوانی ڕوون بكەینەوە، دووزخورماتوو لە چوارچێوەی پارێزگای كەركووك دەنگ نادات، بەڵكو دەنگ بە سەڵاحەدین دەدات و قەزای چەمچەماڵ بە هەمان شێوە لە سلێمانی دەنگ دەدەن، نەك لە كەركووك و لە دەسەڵاتی كەس نییە كە ئەو شوێن و ناوچانە بخاتەوە سەر كەركووك، چونكە ئەمە تەنیا بە جێبەجێكردنی ماددەی 140 بەدی دێت و ئەو بارودۆخە ئاسایی دەبێتەوە، ئەنجومەنی پارێزگاش بە هیچ شێوەیەك ناتوانێت بڕیار بدات، یان دەنگ بدەن بۆ گەڕانەوەی ئەو ناوچانە و ناكرێت كە دووزخورماتوو كە فۆرمی خۆراك و كارتی زانیاریی سەڵاحەدینە و چەمچەماڵ كارتی زانیاری و فۆرمی خۆراكی دانیشتووانەكەی سلێمانییە، بێن لە كەركووك دەنگ بدەن، ئەوەی شایانی خستەڕووە، ئەوەیە كە ئەمە پێنجەم هەڵبژادرنە ئەو شوێنانە دەنگیان بۆ كەركووك نەداوە، بەڵكو بۆ سەڵاحەدین و سلێمانی دەنگیان داوە و نموونەمان لەوبارەوە ئەوەیە كە مەلا كەریم خۆی نوێنەری دووزخورماتووە و ئەندامی پەرلەمانە لەسەر فراكسیۆنی یەكێتی سەر بە سەڵاحەدینە، نەك كەركووك.