عێراق لە ساڵی 2004 ەوە تاكو ئێستا زیاتر لە یەك تریلیۆن و 300 ملیار دۆلاری دەست كەوتووە، بەڵام نەیتوانیوە ئابوورییەكەی بونیات بنێتەوە

 

  بارودۆخی دارایی و ئابووریی عێراق و چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان هەرێم و بەغدا لە بواری دارایی و نەوت و، سەردانەكەی محەمەد شیاع سوودانی بۆ واشنتۆن و كۆبوونەوەی لەگەڵ بەرپرسانی ئەو وڵاتە لە بواری دارایی و نەوت و بانكەكانەوە، لەگەڵ هەنگاوەكانی چارەسەركردنی كێشەكانی مووچەی فەرمانبەرانی حكومەتی هەرێم و بەبانكیكردنی مووچەكان، تەوەرەی سەرەكیی دیداری گۆڤاری گوڵان بوو لەگەڵ دكتۆر مەحمود ئەلداغر شارەزاو پسپۆڕی دارایی و ئابووری و كەسایەتیی ناسراوی كەرتی بانكی لە عێراقدا. لێرەدا پووختەی قسەكانی بڵاو دەكەینەوە.

 

* وەكو شارەزا و پسپۆڕێكی دیاری بواری دارایی و ئابووریی عێراق، ئایا بە شێوەیەكی گشتی بارودۆخی دارایی و ئابووریی ئەم وڵاتە چۆن هەڵدەسەنگێنیت؟

- عێراق وڵاتێكی تاكە سەرچاوەی داهاتە، بەواتایەكی دیكە تەنیا پشت بە فرۆشتنی نەوتەكەی دەبەستێت لە بازاڕە جیهانییەكاندا، بۆیە بارودۆخی عێراق لە ڕووی داراییەوە باشە، لەبەر دوو هۆكاری سەرەكی، بەرزیی بەهای نەوتی جیهانی كە لە سەرووی 85 دۆلارەوەیە، هاوكات بەرزیی قەبارەی یەدەگی دراوی بیانی لە بانكی ناوەندی بۆ سەرووی 148 تریلیۆن دینار زیادی كردووە، بەمەش یەدەگی دراوی بیانی تا ڕادەیەكی باش گەشەكردنی بەخۆیەوە بینیوە، كێشەی عێراق لە بارودۆخی ئابوورییەكەیدایە كە ئابووری لەعێراقدا لە بارودۆخێكی باشدا نییە و خراپە، چونكە لە ماوەی 22 ساڵی ڕابردوودا نەتوانراوە ئابووریی عێراق بونیات بنرێتەوە، بەو هەموو بودجە گەورە و داهاتە زۆرەی كە لەو ساڵانەدا دەستمان دەكەوت، بەواتایەكی دیكە عێراق لە ساڵی 2004 ەوە تاكو ئێستا زیاتر لە یەك تریلیۆن و 300 ملیار دۆلاری دەست كەوتووە، بەو داهات و بودجە زەبەلاحە نەیتوانیوە ئابوورییەكەی بونیات بنێتەوە.

هەتا ئەمڕۆش پەیكەری ئابووریی عێراق كەموكورتیی گەورەی تێدایە، پەیكەری بەرهەمهێنانی لاوازە و كەرتەكانی پیشەسازی و كشتوكاڵ و خزمەتگوزاری لە ئاست خواست و پێداویستییەكانی ناوخۆ و گۆڕانكارییەكانی جیهاندا نییە، بەشی زۆری داهاتەكانی بۆ هێنانی كاڵا و كەلوپەلەكان لە دەرەوە دەڕوات، بۆیە هەر زیادەیەك لە سیولەی نەختینەییدا بڕژێتە ناو بازاڕەكانەوە، هەڵاوسانی لێ دەكەوێتەوە و دیناری عێراقیش بەهایەكی ناسەقامگیری هەیە. بەشێوەیەكی گشتی لە عێراقدا كێشەی سەرەكی لە دینار و سیاسەتی نەختینەییدا نییە، كێشەكە لە لاوازیی كەرتە ستراتیژییەكانی پیشەسازی و كشتوكاڵ و خزمەتگوزاری و گواستنەوەدایە، كە وڵاتانی دەوروبەریشمان واڵابوونی سنوورەكانیان قۆستووەتەوە و وڵاتەكەیان نغرۆی كاڵاو شمەكی خۆیان كردووە، بە سوودوەرگرتن لە لاوازیی كەرتی بەرهەمهێنان و واڵابوونی سنوورەكان ئەم كارەیان بۆچووەتە سەر.

* تا چ ڕادەیەك هەنگاوەكانی چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان هەردوو حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراقی فیدراڵ ڕۆڵی هەبووە لە چارەسەركردنی كێشەی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێم، بەتایبەتی حكومەتی هەرێمی كوردستان نەرمێتیی باشی نوواند بۆ چارەسەركردنی ئەم كێشەیە لە ڕێگەی هەردوو دیوانی چاودێریی دارایی ناوەند و دیوانی چاودێریی هەرێمەوە؟

- مەلەفی دابینكردنی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێمی كوردستان نابێت هیچ پەیوەندییەكی بەو كێشە سیاسییانەوە هەبێت كە لە نێوان حكومەتی فیدراڵیی عێراق و حكومەتی هەرێمی كوردستاندا ڕوو دەدات، هەردوو حكومەتی ناوەند و هەرێم ڕۆڵی باشیان لە چارەسەركردنی كێشەی مووچەخۆرانی هەرێمدا هەبووە، دوا جار هەر دەبوو ئەم كێشەیە چارەسەر بكرایە، چونكە فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستانیش لە چوارچێوەی عێراقێكی فیدراڵدا بەشێكن لە مووچەخۆرانی عێراق بەگشتی. تەسلیمكردنی نەوت و كێڵگە نەوتییەكان بە حكومەتی فیدڕاڵ و فرۆشتنی نەوتی هەرێمی كوردستان لە ڕێگەی سۆمۆوە، لەگەڵ گرنگیی دەركردنی یاسای نەوت و غازی فیدراڵی (كە من بەردەوام جەختی لەسەر دەكەمەوە) پێویستە ئەم یاسایە بە شێوەیەك دەربچێت كە جێگەی ڕەزامەندیی هەمووان بێت، هەموو ئەم مەسەلانە چارەسەری كێشەكان دەكات، بەڵام بابەتی دەروازە سنوورییەكان هەر دەمێنێت كە باجی گومرگی لە تەواوی دەروازە سنوورییەكانی عێراق و هەرێمی كوردستان هاوتای یەك نییە و ڕێك نەخراوە، لەگەڵ كێشەی چاودێریی دارایی، هەموو ئەم كێشانەش دەكرێت ڕوو لە چارەسەركردن بكات، بە پێچەوانەوە ئەگەر بێتوو ئەم كێشانە چارەسەری بنەڕەتیی بۆ نەدۆزرێنەوە ڕەنگە جارێكی دیكە لەناو ئەم حكومەتەداو یاخود لە حكومەتێكی دیكەشدا بێت هەموو ئەم كێشانە لە ناو بودجەی داهاتووی عێراقدا سەرهەڵبداتەوە. پێویستە كێشەكان لە بنەڕەتدا چارەسەری ڕیشەییان بۆ بدۆزرێتەوە بە هەموو كێشەكانی نەوت و دەروازە سنوورییەكان و ڕێكخستنەوەی باجی گومرگییەوە، كە لە دەسەڵاتەكانی حكومەتی فیدڕاڵە، لەگەڵ كۆتاییهاتن بە جیاوازیی بڕی باجەكان و بوونی چاودێرییەكی دارایی بەهێز هەروەكو ئەوەی لە یاسادا هاتووە.

* تا چ ڕادەیەك بابەتی بەئەلەكترۆنیكردنی مووچەكان كۆتایی بە مامەڵەی كاش دەهێنێت و، ئایا كێشەی كارتی بەبانكیكردنی مووچەكان چارەسەر كراوە، بەتایبەتی كە هەرێمی كوردستان ماوەیەكە دەستی بە پرۆسەی هەژماری من كردووە و ژمارەیەك بانكیش بەشدار بوون لەم پرۆسەیەدا؟

- بە پێچەوانەی ئەوەی لە میدیاكان و لەلایەن زۆر لە سیاسەتمەدار و شرۆڤەكارانەوە باس دەكرێت، بابەتی بەئەلەكترۆنیكردنی مووچەكان و كارتی بانكی بە یەكێك لە بابەتە ئاسانەكان دادەنرێت، هەرێمی كوردستان چەندین بانكی هەیە و بەڕێوەبردنی گشتیی بانكی و لقی بانكی عێراقیش لەوێ هەیە و دەتوانێت پرۆسەی بەكارهێنانی كارتی ئەلەكترۆنی ئەنجام بدات، وابزانم ئەم كێشەیەی بەكارهێنانی كارتی ئەلەكترۆنی و بابەتی تەوتینی مووچەكان تێپەڕێندراوە و چارەسەر بووە، تەنانەت بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی لەم بوارەدا كارئاسانیی بۆ كردووە، بەشێوەیەكی گشتی وەكو ئەوەی لە عێراقدا ئەنجام دراوە لە كەمكردنەوەی بەكارهێنانی پارەی كاش و ڕووكردنە بەكارهێنانی كارتی ئەلەكترۆنی و بەبانكیكردنی مووچەكان، بە دەستكەوتێكی گرنگ دادەنرێت، چونكە كاریگەریی لەسەر كێشەی چاپكردنی نەختینەیی دینار دەبێت، كە لە نزیكەی 100 تریلیۆن دینار نزیك بووەتەوە و بووەتە هۆكاری هەڵاوسانێكی مەترسیدار، بەكارهێنانی كارتی ئەلەكترۆنی لە عێراقدا زیادی كردووە، ئەمەش بەهۆی هەوڵەكانی حكومەتی عێراق و ئومێدەوارم لە هەرێمی كوردستانیش هاووڵاتیان و مووچەخۆران ڕوو لە بەكارهێنانی كارتی ئەلەكترۆنی بكەن، ئەم بەكارهێنانەی كارتی ئەلەكترۆنییە نەك تەنیا بۆ بابەتی مووچە، بەڵكو بۆ مامەڵەكردنی ڕۆژانەی كڕین و فرۆشتنیش هاوشێوەی زۆربەی وڵاتانی دیكەیە كە كۆمەڵگەكانیان لە مامەڵەی كاشەوە بەرەو مامەڵەی كارتی ئەلەكترۆنی بردووە.

* یەكێك لە ئامانجی سەردانەكەی محەمەد شیاع سوودانی بۆ واشنتۆن، گفتوگۆكردن بوو لەسەر هەندێك بابەتی دارایی و بانكی، تا چ ڕادەیەك دەتوانین بڵێین لە ڕووی دارایی و ئابوورییەوە ئەم سەردانەی سەرۆك وەزیرانی عێراق سەركەوتوو بووە و دەرئەنجامێكی باشی لێ دەكەوێتەوە؟

- زۆر زووە تا حوكم لەسەر دەرئەنجامی باشیی گفتوگۆكانی سەرۆك وەزیران و شاندی یاوەری بدەین لەگەڵ سەرۆكی ئەمریكا و بەرپرسانی باڵای پنتاگۆن و بەرپرسانی دیكەی ئەو وڵاتە، ئەم سەردانە لە كاتێكدا بوو مووشەك و درۆنەكانی سوپای ئێران بەسەر ئاسمانی عێراق و ئوردون و سووریا و لوبنانەوە بەرە و نیزامی زایۆنیزم بەڕێ كران، ڕاستە لە ڕووی میدیاوە ئەم سەردانە فۆكسی زۆری لەسەر كرا و بە هەنگاوێكی ئەرێنی دانرا، بەڵام ئەنجامی سەردان و گفتوگۆكان لە بواری دارایی و وەبەرهێنان و كەرتی نەوت و كۆمەڵێك ڕێككەوتنی دیكەی كەرتی تایبەت و جێبەجێكردنی لە ڕووی كردارەوە، زووە بڕیاری لەسەر بدەین، بەتایبەتی عێراق پێشتریش كۆمەڵێك ڕێككەوتنی لەگەڵ گەورە وڵاتانی بیانی كردووە، بەڵام لەسەر ئەرزی واقیع جێبەجێ نەكراوە، ئومێدەوارم ئەم سەردان و گفتوگۆ و ڕێككەوتنانەی سەرۆك وەزیران كە هەوڵێكی زۆری بۆ داوە، لە ڕووی كردارەوە جێبەجێ بكرێت و سوودەكانی بۆ عێراقییەكان دەر بكەوێت.

* ئاڵۆزی و كێشەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و شەڕی نێوان ئێران و ئیسرائیل تا چەند كاریگەریی لەسەر ئابووری و باوردۆخی دارایی عێراق دەبێت، بەتایبەتی لەگەڵ بوونی ئەو میلیشیاتانەی خۆیان بە مقاوەمەی ئیسلامی دادەنێن و ناوبەناو هێرشی درۆنی دەكەنە سەر هەرێم و بەرژەوەندییەكانی هاوپەیمانان؟

- عێراق دەوڵەتی ڕووبەڕووبوونەوە نییە لەگەڵ ئیسرائیلدا، ئەم وڵاتە لە ڕابردوو ئێستاشدا زۆری پێشكەش بە دۆزی ڕەوای گەلی فەڵەستین كردووە، عێراق پێویستی بەوە هەیە بارودۆخە ئابوورییەكەی پەرە پێ بدات و ژێرخانی ئابووری دامەزرێنێت و ڕوو لە كەرتەكانی پیشەسازی و كشتوكاڵ و چاكسازی بكات، هەموو ساڵێك تێپەڕ دەبێت بێ ئەوەی عێراق بتوانێت ئابوورییەكی هەمەجۆر پەرەپێ بدات، بەتایبەتی ئەمە لە كەرتە بەرهەمهێنەكاندا زیانێكی گەورەی هەیە بۆ نەوەكانی داهاتوو، ناكرێت وڵاتێكی وا دەوڵەمەند بە سامانی مرۆیی و ئابووری و خاوەنی ئەو هەموو هەناردەیەی نەوت، كەچی لە نێوخۆ و دەرەوەش قەرزار بێت، ڕاستە قەرزارییەكەی گەورە نییە و كێشەیەكی قووڵیش نییە، بەڵام دەبێت قەزرەكانی بداتەوە، هەموو ئەمانەش بە سەقامگیریی بەهای دینار دێتەدی، چونكە ناسەقامگیریی بەهای دینار زیانێكی گەورە لە وەبەرهێنانی عێراق دەدات، كەسیش ئامادە نییە لە وڵاتێكدا وەبەرهێنان بكات كە بەهای پارەكەی ناسەقامگیر بێت.