دەستپێكردنەوەی هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان دوای هەمواركردنەوەی ئەو ماددە یاساییەی بودجەی عێراق كە لە پەرلەمانی عێراقدا تێپەڕێنرا و تایبەتە بە تێچوونی بەرهەمهێنانی نەوتی هەرێمی كوردستان، كۆتایی بەو گرێ كوێرەیە دەهێنێت كە بە هۆی ڕاگرتنی ناردنە دەرەوەی نەوتی هەرێم نزیكەی 22 ملیار دۆلار زیانی بە داهاتی عێراق و هەرێمی كوردستان گەیاندووە. لە كۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیرانیشدا مەسرور بارزانی پێشوازی لە هەمواركردنەوەی یاساكە كرد و بە هەنگاوێكی گرنگی لە قەڵەم دا، كە بە هۆی ڕاگرتنیەوە زیانێكی زۆر بەر بودجەی گشتیی كەوتووە، بۆیە وێڕای دووپاتكردنەوەی پابەندیی بە هەمواری یاساكە، وەزارەتی سامانە سرووشتییەكانی ڕاسپارد، كە لە پەیوەندیی بەردەوامدا بن لەگەڵ وەزارەتی نەوتی عێراق و كۆمپانیای سۆمۆ و كۆمپانیا نەوتییە بەرهەمهێنەرەكان لە هەرێم، تا لە زووترین كاتدا هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان لە لایەن سۆمۆ دەست پێ بكاتەوە، داهاتەكەشی بخرێتەوە خزمەتی خەزێنەی گشتیی فیدڕاڵی. گۆڤاری گوڵان بۆ تاوتوێكردنی ئەم پرسە و موستەحەقاتی كۆمپانیاكان و میكانیزمەكانی دەستپێكردنەوەی هەناردەكردنی نەوت و چەند تەوەرەی دیكەی پەیوەندیدار، ئەم دیمانەیەی لەگەڵ كەمال محەمەد ساڵح وەزیری كارەبا و وەزیری سامانە سرووشتییەكان (بە وەكالەت) ئەنجام دا.

 

* با سەرەتای پرسیارەكەمان بە تێپەڕاندنی هەمواری یاسای تایبەت بە تێچوونی بەرهەمهێنانی نەوتی هەرێمی كوردستان دەست پێبكەین. تاچەند ئەم دەنگدانە و تێپەڕاندنی یاساكە بۆ هەرێمی كوردستان گرنگ بوو؟

- ئەم دەنگدانە و تێپەڕاندنی هەمواری یاسای بودجەی فیدڕاڵی ماددەی 12ی بڕگەی دووەم /ج كە تایبەتە بەتێچوونی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوتی هەرێم دوای پشوودرێژی و هەوڵ و ماندووبوونی تیمێكی پسپۆڕ و شارەزا دێت، بۆ دۆزینەوەی میكانیزمی چارەسەرەكە، ئەم تیمەش ڕاستەوخۆ لەژێر سەرپەرشتی و ڕێنماییەكانی ڕێزدار مسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا بوون، ئەمەش دوای ئەوەی نزیكەی 22 مانگە هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان كە لە 25/3/2023ـەوە ڕاگیراوە و لەو ماوەیەدا یەك بەرمیل نەوتی هەرێمی كوردستان ڕەوانەی بەندەری جەیهانی توركیا نەكراوە، بەمەش زیاتر لە 22 ملیار دۆلار زیان بە عێراق و داهاتی گشتی گەیەنراوە، كە بێگومان ئەگەر زیانەكانی هەرێمی كوردستان و كۆمپانیاكانی نەوتیش بە هۆی نەدانی موستەحەقاتەكانیانەوە حیساب بكەین، ئەوا زیانەكە لەسەر بەرژەوەندیی گشتیی هەموو عێراق و هەرێمی كوردستان زۆر لەوە زیاترە. خۆ ئەگەر ئەو داوایەی عێراق لەسەر توركیا كردوویەتی بەراورد بكرێت بەو زیانەی كە توركیا لەئاكامی ڕاگرتنی هەناردەكردنی نەوت بە بۆرییەكەی و نۆژەنكردنەوەی بۆرییەكەی، ئەوا زیانەكانی عێراق كە بەر گەنجینەی فیدڕاڵی كەوتووە، هەر بەراورد ناكرێت و زۆر لەم ژمارەیە زیاترە كە باس دەكرێت. بێگومان گەیشتن بە ڕێگا چارەسەرێكی وا لەگەڵ حكومەتی عێراق و زاڵبوون بەسەر ئەو هەموو كۆسپ و ئاستەنگ و ڕێگرییانەی دانرابوون، هەروا ئاسان نییە. ئەم دەستكەوتە بە هەوڵ و ماندووبوون و دانوستانەكانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان دێت لەگەڵ بەڕێز محەمەد شیاع سوودانی سەرۆك وەزیرانی عێراقی فیدڕاڵ، دوای تێپەڕاندنی هەمواری ماددە یاساكەی بودجە عێراق و هەرێمی كوردستان پێكەوە ئەو بارودۆخەیان تێپەڕاند و گرێ كوێرەی ئەو كێشەیە كرایەوە و كۆتایی پێ هێنرا كە لە نێوان وەزارەتمان و وەزارەتی نەوتی فیدڕاڵ هەبوو، هاوكات كۆتایی بەو كێشەیەش دەهێنێت كە پاساو و بیانووی نابەجێ لەلایەن نەیارانی كوردەوە هەبوو، گوایە هەرێم بەشداریی نییە لەداهاتی نەوتی بۆ سەر گەنجینەی فیدڕاڵی. بەو ئومێدەی هەر وەكو لەپەیامەكەی ڕێزدار سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە هات، كە ئومێدمان وایە ئەم هەنگاوە كۆتایی بە كێشەكانی دیكەش بهێنێت، ئێمەش وەكو وەزارەتی سامانە سرووشتییەكان هەر دوای تێپەڕاندنی هەمواری یاساكە دەنگدانەكەمان بە بڕیارێكی ئەرێنی وەسف كرد و، وەزارەتی سامانە سرووشتییەكان لەگەڵ وەزارەتی نەوتی فیدڕاڵی و كۆمپانیای سۆمۆ لە ماوەی دوو مانگی داهاتوودا دەست بە خۆئامادەكردن و دۆزینەوەی میكانیزمە گونجاوەكان دەكەن، بۆ ئەوەی تەواوی كێشەكان چارەسەر بكەن و بە هەر دوو وەزارەت بتوانین بە باشترین شێوە كار بۆ جێبەجێكردنی یاساكە و ئامادەكردنی ڕێكارە تەكنیكییەكان بكەین، بەمەش ژێرخانی نەوت و ئابووریی هەرێمی كوردستان بۆ جارێكی دیكە دەبووژێتەوەو كەرتی پیشەسازیی نەوت و پاڵاوتگە و كۆمپانیاكان لە زیانەكان دەربازیان دەبێت و هەرێمی كوردستان لە ناوەندە بازرگانی و پیشەسازی و نەوتییەكانی جیهان و لە ڕێكخراوی ئۆپێكیش پێگەی لەسەر نەخشەی جیهانی وزە بۆ دەكرێت، بەو پێیەی بەرهەمێكی زیادە دەچێتە سەر بەرهەمی نەوتی جیهانی، ئەمە وێڕای متمانە و زەمانەتێكی گەورە بە وەبەرهێنان لە كەرتی وزە بە هەرێمی كوردستان دەبەخشێت و هەلی كار بۆ كارمەند و كرێكار و شارەزایانی كۆمپانیاكان زیاتر دەكات، ئەمەش دەستكەوتێكی دیكەی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان بوو، لە بەرانبەردا شكستێكی گەورەی نەیارانی كورد بوو. 

* ئاماژەت بەو نەیارانەی كورد كرد كە تەنانەت دژی بەرژەوەندیی گشتیی عێراق و هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێم بوون. ئایا ئەمە هۆكاری هێرشە درۆنییەكەی ئەم دواییەی سەر كێڵگەی كۆرمۆڕ بوو، كە لە ڕێكەوتی 2ی ئەم مانگەدا كرایە سەر كێڵگە غازییەكەی كۆمپانیای دانەغاز؟

- خۆشبەختانە هێرشەكەی ئەم دواییەی سەر كێڵگەی غازی كۆرمۆڕ هیچ زیانێكی مرۆیی و ماددی بە كێڵگەكە و كۆمپانیای دانەغاز نەگەیاندووە، بەداخەوە پێشتر زیاتر لە 9 هێرشی مووشەك و كاتیوشاو درۆن كراوەتە سەر ئەم كێڵگەیە و قوربانیشی لێكەوتووەتەوە، حكومەتی هەرێمی كوردستان و لایەنە پەیوەندیدارەكان و تەنانەت حكومەتی عێراقی فیدڕاڵیی و باڵیۆزخانەی ئەمریكاش سەركۆنەی هێرشەكەیان كرد و داوای لێپرسینەوەیان لە بەرپرسانی هێرشەكە كرد.

كێڵگەی كۆرمۆڕ لەلایەن هەردوو كۆمپانیای دانەغاز و كۆمپانیای هیلالی ئیماراتییەوە وەبەرهێنانی تێدا دەكرێت و ڕۆژانە 530 ملیۆن پێ سێجا گازی لێ بەرهەم دەهێنرێت. بەشێكی زۆری ئەم گازە ڕەوانەی وێستگەكانی بەرهەمهێنانی كارەبا دەكرێت، تەنانەت بەشێكیش لەكارەبا لەلایەن وەبەرهێنەكانی كارەباوە دەدرێتە شارەكانی مووسڵ و كەركووك و دیالە، بەو بوودجەیەش بەشێكی دەدرێتە كۆمپانیای دانەغاز و بەشەكەی دیكەی دەدرێتە وەبەرهێنەكانی بەرهەمهێنانی كارەبا، ئەو بڕە كارەبایەی پێ بەرهەم دەهێنرێت كە خۆی لە 3700 مێگاوات كارەبا دەدات و، بڕیارە لە ئەمساڵیشدا ئاستەكەی بۆ 4000 مێگاوات بەرز بكەینەوە، لەلایەكی دیكەوە پەرەپێدان لە كێڵگەی دانەغاز بۆ باشكردنی ژێرخانی ئابووری و گەیشتن بە كارەبای 24 كاتژمێری و جێبەجێكردنی پڕۆژەی ڕووناكی زۆر گرنگە، هەرچەندە ئێمە توانیومانە سەرچاوەكانی بەرهەمهێنانی كارەبا جۆراوجۆر بكەین بە نەوتی ڕەش و وێستگەی هەڵمیی خەبات و هایدرۆپاوەری دووكان و دەربەندیخان و دیرەلۆك و گازوایل و غاز و تەنانەت لە بواری بەرهەمهێنانی كارەباش بە وزەی خۆر هەنگاوی باشمان ناوە، بۆیە كاتێك پێش ئەم هێرشەش لە 26ی نیسانی ساڵی ڕابردوو هێرشی تیرۆریستی كرایە سەر كۆرمۆر، بەداخەوە چوار كرێكاری بیانی بوونە قوربانی، ئێمە توانیمان قەرەبووی ئەو 2500 مێگاواتییەی كارەبا بكەینەوە و ئاستی بەرهەمهێنانی كارەبا گەیشتەوە 1600 مێگاوات. بە شێوەیەكی گشتی هێرشكردنە سەر ناوەندەكانی وزە كە كارەبا بۆ ملیۆنان ماڵ دابین دەكات تاوانی جەنگ و كاری تیرۆریستانەیە و دەبێت حكومەتی عێراق سزای توندی لێپرسراوانی ئەم تاوانانە بدات، چونكە سەرجەم هێرشەكانی سەر كۆرمۆر لە ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی ئەوانەوە دەكرێت.

* بەو پێیەی وەزارەتی سامانە سرووشتییەكان لە ئێستادا گەورەترین ئاستەنگی یاسایی و ڕێگرییەكانی تێپەڕاندووە، ئایا دانانی 16 دۆلار بۆ تێچوونی بەرمیلێك نەوت لەئاست خواست و ویستەكانی كۆمپانیاكاندایە؟ بەوە تا چەند گرفتی قەرزی كۆمپانیاكان چارەسەر دەكرێت؟

- كۆمپانیا نەوتییەكان لە سەردەمی ڕاگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم بەرپرسانە مامەڵەیەكی باشیان كردووە، مافی خۆشیانە داوای تێچوون و شایستەكانیان بكەن و گرەنتیان پێویستە، لە هەمواری یاساكەشدا هاتووە 16 دۆلار ئەمە وەكو تێچوونێكی سەرەتاییە بۆ بەرهەمهێنانی نەوتی هەرێمی كوردستان دانراوە، تا ئەو كاتەی كۆمپانیایەكی بێلایەنی بیانیی پسپۆڕ و شارەزا لە ماوەی دوو مانگدا تێچوونی ڕاستەقینەی كێڵگە نەوتییەكانی هەرێمی كوردستان دیاری دەكات، كە گومانی تێدا نییە دوای ئەو خەمڵاندنە ئەم تێچوونە ڕوو لە بەرزبوونەوە دەكات، چونكە لە زۆر كێڵگەكانی نەوتی ناوەڕاست و خوارووی عێراقیش ئەم تێچوونە زیاترە، لە كاتێكدا ئەوان لەسەر بودجەی گشتی پارەیەكی زۆریان لە كێڵگەكانی نەوت و پەرەپێدانیان خەرج كردووە، هەر بۆیە لە دەستپێكەوە دوای گفتوگۆ و دانوستانەكان واتە پێش نووسینەوەی ڕەشنووسی پڕۆژەی هەمواركردنەوەكە لە ئەنجومەنی وەزیران، وەزارەتی سامانە سرووشتییەكان و كۆمپانیاكان ناڕەزایەتیمان لەسەر ئەمە دەرنەبڕیوە، تەنیا لەبەر ئەوەی كۆمپانیاكانی نەوت زیانی زیاتریان لە ڕاگرتنی بەرهەمهێنانی نەوتی هەرێم بەرنەكەوێت. هەرچەندە لە ماوەی پێنج مانگ حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ڕێگەی كۆمپانیاكانی نەوتەوە بڕی 11،862،102 بەرمیل نەوتمان ڕادەستی وەزارەتی نەوتی فیدڕاڵ كرد، كە بەداخەوە یەك دۆلاری موسەحەقاتی كۆمپانیاكانی نەدا. ئێمە وەكو وەزارەتی سامانە سرووشتییەكان و لەسەر فەرمانی سەرۆك وەزیران هەموو هەماهەنگییەك دەكەین، تاوەكو پێكەوە بەسەر ئەو گرفت و كێشانە سەر بكەوین، كە ئەمجارە ئومێد زۆرە بەسەر هەموو ئەم ئالنگاریی و كێشانەدا زاڵ بین، بەتایبەتی لەگەڵ كۆتاییهاتن بە ڕێگریی یاسایی و هەموو ئەو گۆڕانكارییە گەورانەی لە جیهان و ناوچەكەدا هاتوونەتە پێش.

* ئایا ئەمە دەبێتە هەنگاوێكی باش بۆ ئەوەی چیتر وەزارەتی نەوتی فیدڕاڵ فشار و پاڵەپەستۆكانی لەسەر كۆمپانیا نەوتییەكانی هەرێمی كوردستان كەم بكاتەوە؟

- لە دوو ساڵی ڕابردوودا حكومەتی عێراق و وەزارەتی نەوتی فیدڕاڵی فشارێكی زۆریان خستە سەر كۆمپانیاكانی نەوت، بەڵام دواجار بۆ هەمووان ئەو ڕاستییە دەركەوت كە حكومەتی هەرێمی كوردستان لەڕووی دەستووری و یاساییەوە لەسەر ڕێگا ڕاست و دروستەكە بوو، بەتایبەتی دوای ئەوەی بڕیارەكەی دادگای پێداچوونەوەی عێراق لە بەرژەوەندیی گرێبەستەكانی وەزارەتی سامانە سرووشتییەكان لەگەڵ كۆمپانیاكان دوا بڕیاری دا و بە گرێبەستەكانی لە نێوان وەزارەتمان و كۆمپانیاكان بە یاسایی دانا، لەكاتێكدا پێشتر دوای بڕیارەكانی دادگای باڵای فیدڕاڵی عێراق دژ بە یاسای نەوت و گازی هەرێمی كوردستان وەزارەتی نەوتی فیدڕاڵ تانەی لە یاسایی گرێبەستی كۆمپانیاكان دابوو، بەڵام دوای چەندین دادبینی، هەر دادگاكە بڕیاری هەڵوەشانەوەی بڕیارەكانی پێشووی خۆی دا و تەنانەت دوای ئەم بڕیارەش دووبارە وەزارەتی نەوتی فیدڕاڵ تانەی لە بڕیارەكە دا، لە كۆتاییدا دادگای پێداچوونەوەی عێراق بڕیارەكەی لە بەرژەوەندیی وەزارەتی سامانە سرووشتییەكان و كۆمپانیاكانی نەوتی هەرێمی پەسەند كرد، بەمەش پارێزبەندی بە كۆی گرێبەستەكانی نێوان وەزارەتی سامانە سرووشتییەكان و كۆمپانیاكان درا.

ئومێدم زۆرە دوای دەرچوونی یاساكە بە هەماهەنگی لەگەڵ وەزارەتی نەوتی فیدڕاڵ و بە عەقڵییەت و لۆژیكێكی نیشتمانی و بە ڕەچاوكردنی بەرژەوەندیی گشتی و دوور لە ململانێ سیاسییەكان و دەستتێوەردانەكان، لەسەر مێزی گفتوگۆكان بەرەو هەنگاوێكی نوێ بچین و، هەمووان خزمەت بە پڕۆسەی نەوت و داهاتی وڵات بكەین، وەزارەتی نەوتی عێراقیش پابەندی جێبەجێكردنی بڕیارەكە و چارەسەركردنی كێشەكانی دیكە بێت.

*  بابەتی پاراستنی ژینگە و ڕاگرتنی پاڵاوتگە نایاساییەكان بە كوێ گەیشتووە، بەتایبەتی كە بوونەتە هۆی پیسبوونی ژینگەی هەردوو پارێزگای هەولێر و دهۆك، ئایا ئومێد هەیە دوای هەناردەكردنی نەوت ئەم كێشەیە ڕوو لە چارەسەركردن بكات؟

- لە هەرێمی كوردستان تەنیا سێ پاڵاوتگەی فەرمی و یاسایی هەن (كار، لاناز و قەیوان) و پاڵاوتگەیەكی گەورەی دیكەش لە پارێزگای دهۆك مۆڵەتی پێ دراوە و لە ماوەی دوو ساڵی داهاتوو تەواو دەبێت. كێشەی پیسبوونی ژینگەو پاڵاوتگە نایاساییەكان بەتایبەتی دوای ڕاگرتنی هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان دروست بوو، كاتێك كۆمپانیاكانی بەرهەمهێنانی نەوت بە ناچاری ئەو نەوتەی بەرهەمیان دەهێنا، دەیاندایە زیاتر لە 200 پاڵاوتگەی بچووك و مامناوەندی كە بە پاڵاوتگە نایاساییەكان دادەنرێن و بە هیچ شێوەیەك مۆڵەتیان لە وەزارەتی سامانە سرووشتییەكانەوە نییە، لەم ژمارەیەش 158 پاڵاوتگە لە پارێزگای هەولێر و 50 پاڵاوتگە لە پارێزگای دهۆك و 21 پاڵاوتگەش لە پارێزگای سلێمانین، چالاكیی ئەم پاڵاوتگە نایاساییانە لە ئاكامی ڕاگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم زیاتر بوون، دوابەدوای كۆبوونەوەكەی سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان لەگەڵ وەزارەتە پەیوەندیدارەكان و لەگەڵ دەستەی پاراستن و چاككردنی ژینگە، بڕیاری ڕاگرتنی سەرجەم ئەو پاڵاوتگە نایاساییانە درا، تا ئەو كاتەی مۆڵەتی فەرمی وەردەگرن و پابەندی ڕێنماییەكانی ژینگەیی دەبن. بە سوپاسەوە وەزارەتی ناوخۆ و هەردوو پارێزگاری هەولێر و دهۆك ڕاستەوخۆ بڕیارەكەی جەنابی سەرۆكی حكومەتیان جێبەجێ كرد و، سەرجەم ئەم پاڵاوتگانە داخران تاوەكو پابەندی ڕێنماییە ژینگەیی و تەكنیكی و سەلامەی پیشەیی دەبن. ئێمە لە وەزارەتی سامانە سرووشتییەكان ئامادەین ڕێنمایی ژینگەیی ئەو پاڵاوتگانە و پابەندی ڕێنمایی ژینگەییان بكەین، بۆ ئەوەی چەند پاڵاوتگەیەك یەك بگرێت و پێكەوە پاڵاوتگەیەكی یاسایی دابمەزرێنن و پابەندی ڕێنمایی و مەرجەكانی وەزارەتی سامانە سرووشتییەكان بن، چونكە بۆ دامەزرانی پاڵاوتگەیەكی یاسایی پێویستی بە 250 -300 ملیۆن دۆلار هەیە. هەروەها وەزارەتی كارەبا دوای سەركەوتنی بەستنی پێوەری زیرەك لە ئێستادا هەنگاوەكانی بەرەو كارەبای 24 كاتژمێری دەست پێكردووە و 50 هەزار هاوبەش لە 13 گەڕەكی شاری هەولێر لەم پڕۆژەیە سوودمەند بوون و لە دوو هەفتەی داهاتووشدا لەناو سەنتەری هەردوو شاری سلێمانی و دهۆك دەست پێ دەكەین، بەمەش بەپێی پلانەكە لە ماوەی دوو ساڵدا تەواوی شارەكانی كوردستان و قەزاو ناحیەكان دەبنە كارەبای 24 كاتژمێری و، ژمارەیەكی یەكجار زۆری موەلیدەكان دەكوژێنەوە و ژینگەی گەڕەك و شارەكانمان پاگژ دەبنەوە. لەلایەكی دیكەوە یەكێك لە پڕۆژە هەرە گەورەكانی كوردستان لەسەر فەرمان و ڕاسپاردەی ڕاستەوخۆی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان هاتە جێبەجێكردن، ئەویش ڕاكێشانی بۆری گازی نێوان هەولێر- دهۆكە كە دەبێتە بەگەڕخستنی گەورەترین وێستگەی بەرهەمهێنانی كارەبا لە پارێزگای دهۆك، ئەویش وێستگەی غازی كواشی-یە و ئەمیش ڕۆڵی لە پاراستنی ژینگە دەبێت.

* گرێبەستەكەی حكومەتی عێراقی فیدڕاڵ لەگەڵ كۆمپانیای BP بەریتانی بەكوێ گەیشت؟ تا چەند واژووكردنی ئەم گرێبەستە دەستووری بوو لە ناوچەی ماددەی 140؟

- بەپێی دەستوور و بەپێی ماددەی 140ی ناوچە جێناكۆكەكان كە پارێزگای كەركووكیش دەگرێتەوە، هەر گرێبەستێكی نەوتی لەگەڵ كۆمپانیاكاندا دەبێت بە هاوبەشی لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان بێت، واتا نابێت تاك لایەنانە گرێبەست بۆ پەرەپێدانی كێڵگەی نوێ لەو ناوچانەدا بكرێت، ئەو بەیاننامەیەی حكومەتی هەرێمی كوردستانیش دەریكرد، لە ئاكامی واژۆكردنی گرێبەستەكە لە لەندەن لەنێوان سەرۆك وەزیرانی عێراق و كۆمپانیاكەی BP نادەستوورییە و بۆیە بەیاننامەیەكی وا توندمان دەركرد، تاوەكو حكومەتی عێراق و كۆمپانیاكەش بزانێت كە ئەمە پێشێلكاریی دەستوورییە.