لە عێراقدا یاسا بە سیاسی كراوە و گوشار لەسەر دادگا بە ئاشكرا هەستی پێ دەكرێت

 

 

سەردانەكەی سەرۆك وەزیرانی عێراق بۆ ئەمریكا و كۆبوونەوەی لەگەڵ بایدن و گەورە بەرپرسان، هەروەها شەڕی هەڵگیرساوی نێوان ئیسرائیل و حەماس، هاوكات هێرشی ئێران بۆ سەر ئیسرائیل، لەلایەكی دیكەوە هەڵسوكەوتی دادگای فیدراڵی دژی هەرێمی كوردستان كە جێگەی هەموو دەسەڵاتەكانی دەوڵەتی عێراقی گرتووەتەوە، جگە لەو ستەمەی كە كورد وشیعە لەسەر دەستی حكومەتە یەك لە دوای یەكەكانی عێراق ڕووبەڕووی بوونەتەوە، ئەمانە هەموویان تەوەرگەلی ئەم دیمانەیەی گۆڤاری گوڵان بوون لەگەڵ بیرمەندی ناسراوی عەرەب دكتۆر عەبدولحسێن شەعبان.

 

* خەریكە شەڕی نێوان ئیسرائیل و حەماس دەبێتە شەڕێكی سەرتاسەری لە ناوچەكە و، ڕۆژ لە دوای ڕۆژ تا دێت ناوچەكە بەرەو ئاڵۆزی و خراپتر دەچێت، ئایا بەڕێزتان وەك بیرمەندێك كە لە ناو ئەو شەڕ و ئاڵۆزییەدان، چۆن ئەم بارودۆخە ئاڵۆزكاو و شپرزەیە دەخوێننەوە؟

- ئەو شەڕەی ئیسرائیل دوای پرۆسەی تۆفانی ئەقسا لە 7ی ئۆكتۆبەری 2023 دەستی پێكرد، شەڕێكی كۆمەڵكوژیی سەرتاسەرییە دژی گەلی عەرەبی فەلەستین، نەك تەنیا لە غەززە، بەڵكو لە بەرەی ڕۆژئاوا، شەڕێكە دژی فەلەستینییەكانە لە هەموو شوێنێك، تەلئەبیب سووریا و لوبنانیشی كردوونەتە ئامانج، ئیسرائیل جیاوازیی نەكردووە لە نێوان بەرگریكاران و هاووڵاتیانی سڤیلدا، تاكو هەموو دانیشتوان بێ ئاو و خۆراك و دەرمان و پێداویستییەكانی ژیان ببن، دەست لە كوشتنی منداڵ و ژن و پیر و گەنج ناپارێزێت، بێبەزەییانە و لەبەر چاوی هەموو جیهان دەستی داوەتە كوشتنی ئەو خەڵكە، نەخۆشخانەكان بۆردومان دەكات و پزیشك و كارمەندانی تەندروستی و ڕۆژنامەنووسانیش دەكوژێت.

 تا ئێستاشی لەگەڵدا بێت بنیامین نەتانیاهۆی سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل گرەو لەسەر بەردەوامیی شەڕ و فراوانكردنی دەكات، دیارە ئامانجی ئەویش درێژكردنەوەی شەڕەكەیە، چونكە دەزانێت ئەگەر ئەو شەڕە بوەستێت، ئەوا لەبەر گەندەڵی دەدرێتە دادگا و دادگایی دەكرێت.

نەتانیاهۆ پێی وایە ئیسرائیل داكۆكی لە خۆی دەكات، نازانێت هەموو جیهان ئاگادارە كە ئیسرائیل لەوەتەی ساڵی 1967ـە وە ئەو بەشەی فەلەستینیش كە ماوە دەستی بەسەردا گرتووە، لەوانە بەشی ڕۆژهەڵاتی قودسی پیرۆز و بەشێك لە خاكی سووریا (جۆلان) و لوبنان(كێڵگەكانی شەبعا) و ئوردن، بە پێچەوانەی بەڵگەنامەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان و ڕێساكانی یاسای نێودەوڵەتی، بەتایبەتی بڕیاری ژمارە(181)ی ساڵی 1947 كە بە بڕیاری دابەشكردن ناسراوە، هەروەها بڕیاری(194)ی ساڵی 1948.

 دادگای دادی نێودەوڵەتی پڕۆتستۆی ئیسرائیلی كرد لەسەر ئەوەی كە شەڕی جینۆسایدی بەرپا كردووە، تەنانەت هەموو جیهان چاو بە هەڵوێستی خۆیان بەرامبەر ئەو وڵاتەدا دەخشێننەوە، سەرەڕای ئەوەیشی كە ویلایەتە یەكگرتووەكان و دەوڵەتانی ڕۆژئاوا پشتگیریی دەكەن، تەنانەت چارەسەری (دوودەوڵەتی) خراوەتە بەر باس، تا كار گەیشتە ئەوەی هەندێك لە جووەكانی جیهان، بەتایبەتی لاوان، بەو چاوە سەیری هەڵسوكەوتی ئیسرائیل لە هەمبەر فەلەستینییەكان دەكەن لەسەر ئەو تاوانانەی دەرحەقیان دەكات، بەوەی كە نزیكە لە هۆلۆكۆست كە كاتی خۆی جووەكان لەسەر دەستی ئەڵمانیای نازیزم لە ئەوروپا ڕووبەڕووی بوونەوە.

 *عێراق بە هەرێمی كوردستانیشەوە بووەتە بەشێك لەم شەڕ و ئاڵۆزییەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەتایبەتی كە كۆمەڵێك گرووپی چەكداریی لەیاسادەرچوو هێرش دەكەنە سەر هەرێمی كوردستان؟ چۆن حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراق دەتوانن كارێك بكەن كە لەم شەڕە كاولكارییە نەگلێن؟

 - بەردەوام هەبوونی چەكی بێ مۆڵەت و بێ یاسا بەدەستی گرووپە چەكدارەكانەوە، چ گرووپی سیاسی یان ئایینی یان تایفەگەری یان عەشیرەتگەری بن، زیانێكی زۆر بە ناوبانگی دەوڵەتی عێراق دەگەیەنێت، كاتێ باسی دەوڵەتیش دەكەین، ئەوا پێویستە دەسەڵات، لە سەرووی مەرجەعە ئایینی و حزبی و سیاسی و تایفەگەرییەكانەوە هەژموونی هەبێت، كاتێكیش حوكمی یاسا نامێنێت دەسەڵاتی دەوڵەت لاواز دەبێت، چەكی بێ مۆڵەت بڵاودەبێتەوە، هەندێ گرووپ خۆیان بەو چەكانە بەهێزدەكەن، جگە لەوەی كە زۆربەیان دەسەڵاتی خۆیان دەسەپێنن لەبەر نەبوونی لێپرسینەوەی یاسایی.

پێویستە هەر دوو حكومەتی عێراق و هەرێمی كوردستان دەسەڵاتی تەواویان بەسەر خاكی دەوڵەت و هەرێم دا هەبێت، حوكمی یاسا پەیڕە و بكەن، كە حوكمڕان و حوكمكراو گوێڕایەڵی بن، هەروەك (مۆنتسكیۆ) دەڵێت: یاسا وەك مردن وایە كەس لێی دەرباز نابێت.

*  لەو كاتەدا سەرۆك وەزیرانی عێراق سەردانی واشنتۆنی كردووە و عێراقییەكان بە ئومێدن كە ئەم سەردانە ئاكامێكی باشی هەبێت و، پەیوەندییەكی باشتر لەگەڵ ئەمریكا دروست بكرێت، بەڵام ئێستا بارودۆخی ناوچەكە زیاتر ئاڵۆز بووە، بەتایبەتی كە ئێران هێرشی كردە سەر ئیسرائیل، ئایا تاچەند ئەم بارودۆخە هەڵكشاوە كاریگەریی لەسەر ئەو سەردانە دەبێت و، بەڕای ئێوە ئاكامی ئەم سەردانە چۆن دەبێت؟

- ڕاستە كاتی سەردانەكە لە هەلومەرجێكی هەستیار و گرنگدایە، ئێران وەڵامی ئیسرائیلی دایەوە، كە پێشتر كونسوڵخانەی ئێرانی لە دیمەشق بۆردومان كردبوو، ئەمەش ڕەوشەكەی زیاتر ئاڵۆز كرد، ئەوەی عێراقییەكان ئومێدی بۆ دەخوازن، تەنیا ئاسایش و سەقامگیری و ڕزگاربوونە لە چنگ ئەو پشك پشكێنە تایفەگەری و ئیتنییەكان، هەروەها قەڵاچۆكردنی گەندەڵی و لێپرسینەوە لە گەندەڵكاران لە بەردەم دادگا و گەڕاندنەوەی سامانی دەوڵەت، عێراقییەكان داوای ژیانێكی ئاسوودە و ساغڵەم دەكەن، كە تێیدا ڕێز لە هەموو نەتەوە و ئایین و زمانێك بگیرێت، هەروەها ماف و ناسنامە و سەروماڵیان پارێزراو بێت.

عێراق پێویستی بە گەشەپێدانێكی بەردەوام هەیە لە هەموو كایەكاندا، كە بناغەی ژێرخانێكی پتەوە، لەگەڵ نۆژەنكردنەوە و تازەبوونەوەدا، پێویستی بە دابەشكردنێكی دادپەروەرانەی سامان و گەڕاندنەوەی سەروەریی تەواوە، بەتایبەتیش داهات و سەرچاوە داراییەكانی، ئەمەش دەخوازێت سەقامگیری و هاریكاری و ئاشتییەكی كۆمەڵایەتی بێتە ئاراوە، بەتایبەتی كە ئەم وڵاتە گیری خواردووە بە دەست چەندین شەڕوشۆڕ و ناكۆكیی چەكداری و گەمارۆی ستەمكارانەی نێودەوڵەتییەوە، هەروەها پێویستی بە پەیوەندییەكی هاوسەنگ هەیە لەگەڵ هەموو دەوڵەتانی جیهاندا، لەوانەش دەوڵەتانی ئیقلیمی و دەوڵەتە مەزنەكان، نەخاسمە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، ئەمەش پێویستی بە هەبوونی یەكێتیی ئیرادە هەیە، چونكە بنەمای یەكێتیی كاركردنە، ئەمەش ئێستا نییە و بووەتە هۆی نەبوونی دیدگایەكی ستراتیجی.

 پرسیارەكە ئەوەیە: ئایا ئەمریكا دوژمنی سەرسەختە یان دۆستێكی ئازیزە؟ بۆ نموونە هەڵوێستەكان لە ئاست ویلایەتە یەكگرتووەكان جیاوازن، هەندێكیان پێیان وایە دوژمنە و دەیانەوێت بە زەبری چەك دەری بكەن، بەتایبەتیش میلیشیا چەكدارەكان، هەندێكی دیكەش بە دۆستی دەزانن كە ناكرێ بۆ یارمەتیدانی عێراق دەستبەرداری بن، بۆیە لە نێوان ئەم دوو هەڵوێستەدا مافەكانی عێراق بەهۆی نەبوونی دیدگایەكی یەكگرتووی هاوبەشەوە ون دەبێت.

پرسیارێكی دیكە: ئایا ئێران دوژمنە یان دۆستێكی بەسۆزە؟ بۆ ئەمەش هەڵوێستەكان جیاوازن، هەندێك بە دوژمنی دەزانن كە بە شێنەیی پەلی كێشاوە بۆ ناو هەموو جومگەكانی دەوڵەت، لە كاتێكدا هەندێك هەن پێیان وایە دۆستێكی بە بەزەیی و بەسۆزە، ئەوانەش هاوبەشن لەگەڵیدا لە دەسەڵات، ئا بەم شێوەیە نەخشەی سیاسیی عێراق لە نێوان دوو ئاراستەی جیاوازدا دابەش بووە، بۆیە گۆڕەپانی عێراق بۆ تەسفییەی حیساب بەكاردێت و عێراقییەكانیش لەم ڕووەوە باجی قورس دەدەن.

سەردانەكەی محەمەد شیاع سوودانی سەرۆك وەزیران بۆ ئەمریكا لە هەلومەرجێكی نەگونجاودا دێت، ئەو پیاوە پرۆژەیەكی باشی پێیە لە ڕووی خزمەتگوزاری و ئاوەدانكردنەوە، بەڵام دۆسێی پەیوەندییەكانی عێراق- ئەمریكا لە ڕووی سیاسی و ئەمنی و ئابوورییەوە قورس و ئاڵۆزە، ئەوە جگە لە بارودۆخی گشتی، بەتایبەتی پێكدادانی نێوان ئێران و ئیسرائیل و كارەساتی غەززە، سەرباری كێشەكانی دیكەی عەرەب كە كاریگەرییان بۆ سەر عێراق هەیە، لەوانەش مەینەتییەكانی گەلی سووریا و دەستتێوەردانی دەرەكی لە كاروباری ئەو وڵاتە، ئەمە جگە لە بەردەوام پێشێلكردنی سەروەرییەكەی لەلایەن ئیسرائیلەوە.

من پێوایە وەهمێك نییە كە لە ئاییندەدا هەموو شتەكان وەك خۆیان بمێننەوە، مژاری بنكە سەربازییەكان و مانەوەی هێزەكانی ئەمریكا یان گەڕاندنەوەی سامانی عێراق و كێشەی دۆلار، یان مەشق و ڕاهێنان و پڕچەككردن، جگە لە زۆر بابەتی دیكەی ئاڵۆز، كە پێویستییان بە هەلومەرجێكی دیكە هەیە.

* ئێستا لە عێراقدا دادگای فیدراڵی جێگەی هەموو دەسەڵاتەكانی دەوڵەتی عێراقی گرتووەتەوە، ئەم دەسەڵاتەشی بە ئاشكرا بە شێوەیەكی سیاسییانە دژی هەرێمی كوردستان بەكار دەهێنێت، هەتا كار گەیشتۆتە ئەوەی پارتی دیموكراتی كوردستان بایكۆتی هەڵبژاردنی كوردستان بكات و، هەڕەشەی ئەوەش دەكات لە ڕێككەوتنی ئیدارەی دەوڵەتدا بێتە دەرەوە، ئەم بڕیارانەی دادگای فیدراڵی تاچەند هۆكار دەبێت بۆ تێكدانی پەیوەندییەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراق؟

- مەودا و سنوورێكی زۆر هەیە لە نێوان ئێمە و حوكمی یاسادا، بەتایبەتیش لە سایەی ئەو گوشارە سیاسییانەی سەر دادگا، هەر لایەنێك بۆ خۆی ڕایدەكێشێت، لەگەڵ ئەوەشی كە هەموویان ددان بە دادگادا دەنێن و بە گرنگی دەزانن بەپێی دەستوور، بەڵام هەوڵەكان بۆ بێبەهاكردنی یاسا و دادگا بەردەوامن، بۆیە دەبینین كە دادگا دوو ڕای جیاواز لەسەر یەك دۆسێ دەدات، ئەویش مەسەلەی (كوتلەی گەورە)یە، بەڵێ ئا بەم شێوەیەیە.

كێشەی هەرێمی كوردستان لەگەڵ بەغدا زۆر لە سنووری دادگای فیدڕاڵ دوورتر و گەورەترە، تا ئەمڕۆ بیرۆكەی سیستمی فیدڕاڵی نەچەسپیوە، هێزە سیاسییەكان پاڵپشتییان نەكردووە، هەروەها ئەنجومەنی فیدڕاڵی كە دەستوور بە دەق بڕیاری لێ داوە، دانەمەزراوە، وێڕای ئەمەش زۆر مین لە نێو خودی دەستوورەكەدا هەن، زۆر دۆسێش بە هەڵواسراوی ماونەتەوە، لەوانە بەرهەمهێنان و هەناردەكردنی نەوتی كوردستان، بەتایبەتی لەگەڵ نەبوونی یاسایەكی یەكگرتووی نەوت، هەروەها كێشەی مووچە كە ماوەیەك دێت و ماوەیەك دەوەستێت، ناكۆكییش بەردەوامە لەبارەی بوودجەی گشتی و پشكی هەرێمی كوردستان و ناوچە كێشەلەسەرەكان، بەتایبەتیش پرسی كەركووك و دەروازە سنوورییەكان.

دیالۆگی نێوان هێزە سیاسییەكان لەگەڵ ڕەچاوكردنی دەستوور یان هەمواركردنەوەی، ئەمانە فاكتەری یارمەتیدەرن بۆ چارەسەركردنی هەڵوێستی جیاواز بۆ دانانی ڕێككەوتننامەیەكی سەرتاسەری و پڕ وردەكاری، تاكو ژیانی هاووڵاتیانی هەرێم نەكەوێتە ژێر هەڕەشە، كە هەندێ جار لەبەر ڕەوشی سیاسی و زێدەڕۆیی حزبی، زیانی پێ دەگات. بۆیە دەكرێ ئەو گفتوگۆیانە بە دەستەجەمعی بكرێت، ئەویش بە بەشداریكردنی سەندیكا و یەكێتی و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی، بەڵكو بەم شێوەیە مافە ڕەواكانی گەلی كورد دەستەبەر بكرێن، هەروەها بناغەیەك بچەسپێت بۆ پەیوەندییەكان لەسەر بنەمایەكی دروست و چەسپاو دوای ڕێككەوتنێك كە پەرلەمان پشگیریی بكات.

* ئێمە لە هەرێمی كوردستان، لەم مانگەدا یادی كۆمەڵكوژی و جینۆسایدی گەلی كوردستان دەكەینەوە، بەڕێزتان ئاگادارن لەسەر دەستی ڕژێمی پێشووی بەعس كورد چۆن جینۆساید كرا، هەروەها لە ساڵی 2014 چۆن ئیزیدییەكان جینۆساید كران، ئێستا دەسەڵاتدارانی عێراق بە شێوازێكی دیكە شەڕی ئابووری و برسیكردنی خەڵكی كوردستانمان لەگەڵدا دەكەن، ئایا بۆچی ئەقڵییەتی دەسەڵاتدارانی عێراق گۆڕانكاری بەسەردا نایەت و، نایانەوێت گەلی كوردستان وەك خۆی قبووڵ بكەن؟

- كورد لەسەر دەستی ڕژێمە یەك لەدوای یەكەكانی عێراق ڕووبەڕووی ستەمێكی زۆر بوونەتەوە، بەتایبەتیش لەلایەن ڕژێمی پێشووەوە، شەڕی جینۆساید و پرۆسەی بەدناوی ئەنفالی دەرحەق ئەنجام درا، بۆیە ئێمەش یادی تاڵی كیمیابارانی هەڵەبجە و ناوچەكانی دیكەی كوردستان لە ساڵی 1988 دەكەینەوە، كە تائێستاش ئاسەواری ماوە، دوای ئەوەی كە داعش دەستی بەسەر شاری مووسڵدا گرت لە ساڵی 2014 و، یەك لەسەر سێی خاكی عێراقی داگیركرد، هەڵمەتێكی دڕندانەی دژ بە ئێزیدییەكان دەست پێكرد، لە هەمان كاتدا كریستیانەكانیش دوای داگیركاریی عێراق ڕووبەڕووی هەڵمەتگەلی ڕێكخراوی دەمارگیر و تیرۆریستان بوونەوە، كە مەبەست لەمەدا ئەوە بوو عێراق جێبهێڵن، دیسان سابئەی مەندائی و خەڵكی دیكەش بە هەمان شێوە، زۆربەیان ناچار بوون كۆچ بكەن، بەتایبەتیش كە دەوڵەت لە ئاست ئەم تاوانانە لاواز و دەستەوەسان بوو.

هاووڵاتیانی كوردستان دانیشتوانی ڕەسەنن، ئەوان هاووڵاتی پلە دوو نین، بۆیە لەسەر حكومەتی فیدڕاڵ پێویستە لەسەر ئەم بنەمایە مامەڵەیان لەگەڵدا بكات، بەڵام ناكرێ مووچەی فەرمانبەر و پێشمەرگە و خانەنیشنان و بوودجەی هەرێم بخەنە نێو ململانێ و كێشمەكێشی سیاسییەوە، چونكە ئەمە سەرپێچییە و یەكێتیی نیشتمانیی وڵات و ئایندەی پەیوەندییەكانی نێوان عەرەب و كورد ڕووبەڕووی مەترسی دەكاتەوە.

دیارە بەندە لەوەتەی زیاتر لە سێ دەیەیە دەستپێشخەریم كردووە بۆ ڕێكخستنی یەكەم دیالۆگی عەرەبی- كوردی، هەروەها بۆ دەستپێكردنی گفتوگۆی نێوان ڕۆشنبیرانی هەر چوار نەتەوە: تورك و فارس و كورد و عەرەب، بۆ باسكردنی شتە هاوبەشەكان لە چوارچێوەی بانگەوازی خۆم بۆ ویستفالیای ڕۆژهەڵاتی، تاكو سنوورێك بۆ كێشە و ململانێیەكان دابنرێت، ددان بە ماف و ئازادییەكاندا بنرێت، بەتایبەتیش مافی چارەی خۆنووسین، لە چوارچێوەی هاووڵاتیبوونێكی هاوكوفدا، مەبەستم لەو هاووڵاتیبوونە ئازادی و یەكسانی و دادپەروەرییە، نەخاسمە كۆمەڵایەتی و شەراكەت لە نیشتمان و هاوبەشبوون لە دەركردنی بڕیاردا.

* كورد و شیعە مێژوویەكی دوور و درێژی چەوسانەوەی هاوبەشیان هەبووە، هەردوولاشیان مەزڵووم بوون و حكومەتە یەك لەدوای یەكانی عێراق چەوساندوویاننەوە، پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئەو فیكرە چییە كە مەزڵووم دەكاتە جەلاد؟

- گەلی عێراق بە هەموو چین و توێژەكانییەوە ڕووبەڕووی سەركوتكردن و چەوسانەوە و ستەم بوونەتەوە، بەداخەوە هەندێ لەوانەی بەدەست ڕژێمی پێشووەوە تاڵییان چەشتووە، بە دیدێكی نوێ سوودیان لە مامەڵەكردن لەگەڵ ئێستا و ئایندە وەرنەگرتووە، دوور لە تۆڵە و دژایەتی، ستەمكارئاسا ڕەفتار دەكەن، دەبینین چۆن هەندێ بەرپرس كە كاتی خۆی پەنابەر بوون و لە بارودۆخێكی سەختتدا دەژیان، ئێستا لاسایی ستەمكاران دەكەنەوە و خەریكی خۆدەوڵەمەندكردن و گەندەڵیین، دیارە ئەمەشیان لەبەر نەبوونی شەفافییەت و سانسۆر و تەشەنەكردنی گەندەڵیی دارایی و كارگێڕییان بۆ چووەتە سەر.

كلتووری ستەم (35) ساڵە ماوەتەوە، تەنانەت خاوەن مافە ڕەواكانیش ئەمڕۆ لە بەردەم سەرۆك وەزیراندا داوای دەستكەوت دەكەن، نەك وەك خاوەن ماف، كەرامەتی خۆیان دەخەنە ژێر پێوە، جا بۆ ئەوەی عێراق لە چوارچێوەی ئەم كلتوورە خراپە ڕزگاری ببێت، پێویستە چاوخشاندنەوەیەكی فیكریی بوێرانە بێنینە ئاراوە، ئەمەش ئەركی ڕۆشنبیرانە كە خاوەن زانست و زانیاریین.