داشكانی بەهای دیناری عێراقی و هەڵكشانی بەردەوامی بەهای دۆلاری ئەمریكی جگە لەوەی ناجێگیریی نرخی دیناری لێ كەوتووەتەوە، بووەتە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی شمەك و پێداویستییەكانی هاووڵاتیان و ئەوەش ناڕەزایەتییەكی توندی شەقامیشی لە پارێزگاكانی ناوەڕاست و باشووری عێراقی بە دوای خۆیدا هێنا، بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پرسە، گۆڤاری گوڵان دیدارێكی ساز دا لەگەڵ دكتۆر فازڵ نەبی شارەزا و پسپۆڕ لە بواری دارایی و ئابووری، كە بریكاری پێشووتری وەزارەتی دارایی عێراقیش بووە، بەم جۆرە بۆچوونەكانی خۆی خستە ڕوو.

 

 

* سەرەتا با لە هۆكارەكانی ئەم ناجێگیرییە و چارەسەرنەبوونی بەرزكردنەوەی بەهای دیناری عێراق دەست پێ بكەین، وەكو شارەزایەكی دارایی كە هاوكات پێشتر لە پۆستی بریكاری وەزارەتی دارایی عێراقدا كارت كردووە، ئایا هۆكاری بەردەوامی و چارەسەرنەبوونی ئەم شڵەژانەی دۆخی بەهای دیناری عێراقی بۆچی دەگەڕێنیتەوە؟

- بانكی ناوەندی و حكومەتی عێراق ناچارە ئەو ڕێكارە نوێیانەی بانكی فیدڕاڵیی ئەمریكا كە بۆ فرۆشتنی دۆلار بە نرخی پاڵپشتیكراوە جێبەجێ بكەن، ئەگەر وانەكەن حكومەتی عێراق دەكەوێتە ژێر فشاری ئەمریكا و ڕەنگە سزای توندی دارایی بەسەردا بسەپێندرێت. ئەمریكا پێی وایە بڕێكی زۆر دۆلار لە عێراقەوە ئاودیوی وڵاتی ئێران دەكرێت، ئەو وڵاتەش هاوپەیمانییەكی باشی لەگەڵ ڕووسیا هەیە و پەیوەندییەكی زۆریش لە نێوان بانكەكانی هەردوو لایان هەیە، حكومەتی عێراقیش كە فرۆشتنی نەوتی بە دۆلارە و لە حیسابێكی بانكی ئەمریكادایە، بەپێی جێبەجێكردنی ڕاسپاردە و داواكارییەكانی بانكی فیدڕاڵی مەترسیی ناردنی پارەكەی بۆ سەر حیسابەكانی هەیە، هەر خۆی لە خۆیدا جێبەجێنەكردنی ڕێنمایی و داواكارییەكانی لایەنی ئەمریكی بە دیوێكی دیكەدا ئەوەندەی فریاكەوتنی دیناری عێراقییە لە داڕمانێكی چاوەڕوانكراو، ئەوەندە فشار نییە، لە ساڵی 2004ـەوە شووشتنەوەی پارە و ئاودیوكردنی دۆلار لە عێراقدا بەردەوامیی هەیە، پێشتر ئەم پارەیە بۆ سەرحیسابی بەرپرسانی عێراق دەڕۆشت و بۆ ئەمریكا ئەوەندە كێشە نەبووە و دانوستانەكانی بەرنامە ئەتۆمییەكەش لەگەڵیدا هەبوو، بەڵام كاتێك ئەم تاوانە داراییە ببێتە سەرچاوەیەكی دارایی باش بۆ ئێرانێك كە لە میحوەری ڕووسیادایە و سیاسەتی ئەمریكا بەرانبەر بەرنامە ئەتۆمییەكەش گۆڕانی بەسەردا هاتووە، ئەوا وەكو پێشتر چاوپۆشی لێ ناكات، چاوەڕوانیش ناكرێت بەم نزیكانە عێراق بتوانێت كارئاسانی لە ڕێكارەكانی فرۆشتنی دۆلار لە بانكی ناوەندی بكات، بەتایبەتی لە فرۆشتنی دۆلاری حەواڵە كە زۆرترین قەبارەی فرۆشتنی دۆلار و جێگیركردنی نرخەكەیەتی.

* بەڵام ئەم ڕێكارە نوێیانە بوونەتە هۆی داشكانی زیاتری بەهای دینار و ناجێگریی بەهاكەی، دواجار كاریگەریی خراپی لەسەر بژێوی ژیانی هاووڵاتیان و بەرزبوونەوەی ڕێژەی هەڵاوسانی نرخەكان هەبووە. ئایا دەكرێت بڵێین هەنگاوەكانی بانكەكە و حكومەتی عێراق هۆكارێك دەبن بۆ ئەوەی بەم نزیكانە بەهای دینار ڕوو لە دابەزین بكات؟

- كەس ناتوانێت نكۆڵی لەو پشێوی و بەڕەڵاییە بكات كە لە ڕووی داراییەوە عێراق تێی كەوتووە، ڕاستكردنەوە و چارەسەركردنی ئەم دۆخەش كاتێكی زۆری پێویستە و بەبێ چارەسەری دارایی و ئابووری ناكرێت. لەم ماوە دوور و درێژەی داهاتووشدا بانكی ناوەندی ناتوانێت وەكو جاران ڕۆژانە 250 ملیۆن دۆلار بە نرخی پاڵپشتیكراو بفرۆشێت بە شێوەی حەواڵە، هەروەكو ئێستا دیارە ڕۆژانە زۆر كەمتر لە 100 ملیۆن دۆلار دەخاتە ناو بازاڕەوە، چونكە خواست لەسەر دۆلاری حەواڵە بەو ڕێكارە نوێیانە لەلایەن بانك و كۆمپانیا و بازرگانەكانەوە زۆر زۆر كەمی كردووە، بۆیە چاوەڕوان ناكرێت نرخی دۆلار وا بە ئاسانی دابەزێت و ماوەیەكی دەوێت تاوەكو نرخەكەی جێگر دەبێت، بەڕاددەیەك لە كۆتاییەكانی هەفتەی ڕابردوودا بەهای دینار داشكانێكی پێوانەیی بەخۆیەوە بینی و 100 دۆلاری ئەمریكی گەیشتە 175 هەزار دیناری عێراقی، ئەمەش زیانێكی گەورەی بە بژێوی ژیانی هاووڵاتیان و بەهای ئەو دینارە گەیاندووە كە لە گیرفانی مووچەخۆران و هاووڵاتیاندایە، ئەوەش ناڕەزایەتیی توندی بە دوای خۆیدا هێناوە، هەرچی هەنگاوەكانی حكومەتی عێراق و بانكی ناوەندیش هەیە، هەر لە لابردنی پارێزگاری بانكەكە و ئەو دانوستان و گفتوگۆیانەی بە ئاشكرا و بە نهێنی بەڕێوە دەچن، لە ڕووی زانستی و مەنتیقەوە ڕێگە نادات، جارێكی دیكە بانكی ناوەندی گەمە بە نرخی پاڵپشتیكراوی دینار بكات، واتە نرخی فەرمیی دینار بەرانبەر دۆلار لە لای بانكەكە وەكو خۆی نە بەرز دەكرێتەوە، نە نزم دەكرێتەوە، بەڵام لە هەوڵی ئەوەدایە ئەو نرخەی لە بازاڕەكانی ناوخۆدا هەیە، بیگەڕێنێتەوە دۆخی جارانی، گرفتەكە لێرەدایە كە كار و هەنگاوەكانی بانكی ناوەندی زۆر لەسەرخۆن و یارمەتیدەر نییە بۆ بەرزكردنەوەی خستنەڕووی دۆلار بەرانبەر كەمبوونەوەی خواست، بە واتایەكی دیكە سیاسەتەكانی نەختینەیی بۆ كۆنتڕۆڵكردنی داشكانی بەهای دینار و كەمبوونەوەی ڕێژەی هەڵاوسان زۆر لاوازە.

* باس لەوە دەكرێت بانكەكە فرۆشتنی دۆلاری حەواڵەی كەم نەكردووەتەوە، بەڵكو ئەوە بە هۆی ڕێكارە نوێیەكانە كڕینی حەواڵە لە بانكەكە زۆر كەمی كردووە و، دواجار خواست و خستنەڕووی دۆلاری لە بازاڕە نوێیەكان تێك داوە، پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا حكومەت ناتوانێت سیستمی دارایی بۆ ئاڵووێرە بازرگانییەكانی بگۆڕێت؟

- عێراق وڵاتێكی بەكارهێنەر و بەكاربەرە و زۆربەی شمەك و پێداویستییەكانی لە دەرەوە بە دۆلار لە ڕێگەی حەواڵەوە دەیهێنێت، لەكاتێكدا لە دونیای پێشكەوتوودا هێنانی كاڵا و پێداویستی و ئاڵووێری بازرگانی بە حەواڵە نییە، بەڵكو هاوردە لە ڕێگەی باوەڕپێكردنی قەواڵەیی (اعتمادات المستندیە- LC)ـەوەیە، كە لە عێراق زۆر كەم بەكار دێت، بەكارهێنانی ئەم سیستەمە ڕێگە نادات ئاودیوكردنی دۆلار و قاچاخچێتی و زۆر تاوانی دیكەی دارایی و نەختینەیی بكرێت، جگە لەمە هەرچی هەنگاوەكانی دابینكردنی دۆلار هەیە بۆ ئەو خەڵكانەی لە دەروازەكان و فڕۆكەخانەكانەوە پێویستیانە كاریگەرییەكانی زۆر زۆر لاوازە، خۆ چەند زیاد بێت ڕۆژانە یەك ملیۆن دۆلار زیاتر تێپەڕ ناكات، لە كاتێكدا بازرگانێك لە فرۆشتنی دۆلاری حەواڵە 10 ملیۆن دۆلار بەدەست دەهێنێت 9 ملیۆنی بۆ ئاودیوكردن و گەمەكردن بە نرخەكەی بەكار دەهێنێت، تەنانەت لابردنی پارێزگاری بانكی ناوەند و دانانی كەسێك كە شارەزایی و پسپۆڕایەتی لە بواری دارایی و نەختینەیی هەبوو، ڕەنگە تا ڕاددەیەك لە ڕووی شارەزایی و بڕیاردانەوە كاریگەریی هەبێت، بەڵام دواجار ئەمیش پێویستی بە پشتیوانیی حكومەت هەیە.

* وەكو كەسێك كە پێشتر جێگری وەزارەتی دارایی عێراق بوویت، ئایا پێت وا نییە گەورەترین ئاستەنگ بۆ جێبەجێكردنی بڕیار و هەنگاوەكانی بانكەكە و حكومەت خودی گەورە بەرپرسانی حكومەتە كە وەلائیان بۆ ئەو لایەنە سیاسییانەیە كە دەستیان لە ئاودیوكردنی دۆلار هەیە؟

- پرسیارە گرنگەكە لێرەدا ئەوەیە، تا چەند گەورە بەرپرسانی حكومەت ڕێگە دەدەن ڕێكارە زانستی و ڕاستەكە بگیرێتەبەر، لە كاتێكدا هەر خۆیان پەیوەندییان هەیە بەو گرووپانەوە كە ڕۆڵیان لە ئاودیوكردنی دۆلاردا هەیە و، ڕێگە نادەن هیچ كار و هەنگاوێك بنرێت، ئەگەر لە بەرژەوەندی خۆیان نەبێت، بە واتایەكی دیكە حكومەتەكەی سوودانی یەك دەست نییە، تاوەكو هەموو پێكەوە بەرەو ئاراستەی ڕاگرتنی ئاودیوكردنی دۆلار هەنگاو بنێن.

* بودجەی گشتیی ساڵی 2013ی عێراقی فیدڕاڵی بەوەی گەورەترین بودجەیە لە مێژووی حكومەتی عێراقدا، تا چەند دەتوانێت كۆتایی بە زۆر كێشە و گرفتی دارایی و ئابووری بهێنێت، هەر هیچ نەبێت بۆ جووڵاندنەوەی بازاڕ و ئابووری و دواجار بەهێزبوونی دراوی وڵاتەكە؟

- من ڕاوبۆچوونێكی جیاوازم نییە، بەوەی بودجە زۆر پێویستە و بە پێوەرێك بۆ حوكمڕانیی باش و كەمكردنەوەی گەندەڵی و پەیڕەوكردنی شەفافییەت دادەنرێت، بەڵام كێشەی بودجە لە عێراقدا وێڕای كەموكورتییەكانیشی وەكو زۆر بواری دیكە تێكەڵ بە مەسەلە سیاسییەكان بووە، هەر خۆی لە خۆیدا بودجەكانی عێراق زۆربەیان كورتهێنانی گەورەیان تێدا بووە، لە ئێستادا كاتێك سەقفی بودجە بۆ نزیكەی 200 تریلۆن دینار بەرز دەكەیتەوە، بە خەمڵاندنی بەرمیلێك نەوت بۆ 65 دۆلار، مەترسیی ئەگەری داشكانی بەهای بەرمیلێك نەوت بۆ كەمتر لەو نرخە دانەنراوە، خۆ ئەگەر ئەو بودجەیە بۆ 150 تریلۆن دیناریش كەم بكرێتەوە، كێشەیەكی دیكە دروست دەبێت، لە كاتێكدا تۆ ئەو هەموو بەڵێنەت داوە گرنگترینیان دامەزراندنی نزیكەی 200 هەزار پلەی وەزیفییە لە تەنیا ساڵێكدا، ئایا ئەمە چ بودجەیەك تەحەمولی دەكات و زەمانەتی هەڵكشانی خەرجییەكانی بەكارخستن چییە؟ من یەكێك بووم لەوانەی پشتگیری ئەوەم دەكرد، بودجەش نەبێت، بە شێوەی یەك لەسەر دوانزدە بەردەوامی بە پڕۆژە و كارەكان بدرێت و خۆت تووشی ئیحراجی نەكەیت و بەڵێنی گەورە نەدەیت كە بۆت جێبەجێی نەكەرێت.

ئەوەی پەیوەندی بە پشكی هەرێمی كوردستانیشەوە هەیە، لە ناو بودجەكە 12،67% دەستكاریی نەكراوە و ماددەی 11 وەكو خۆیەتی، ئەوەی گۆڕدراوە بودجەكە گەورەترە، واتا پشكی هەرێمی كوردستانیش بەپێی ئەو ڕێژەیە گەورەتر دەبێت، بەڵام لە ئێستاوە بە پشتبەستن بە بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی، لە ناو پەرلەمانی عێراق زیاتر لە 120 واژوو كۆكراوەتەوە بۆ دژایەتیكردنی كوردستان و دانانی مەرجی قورستر لە ڕێككەوتنی پێشوو، ڕەنگە حكومەتەكەی سوودانییش دەركی بەم مەسەلانە كردبێت، كە بودجە لە ناو پەرلەماندا دەكرێتە موزایەدە و بەڵا بۆ حكومەتەكەی، بۆیە وا دواكەوتووە و نەچوونەتە ژێر باری فشارەكانی پەرلەمانەوە.

ئێمە زیاتر لێكتێگەیشتنمان لەگەڵ لایەنەكانی دیكەی پێكهێنانی حكومەتی عێراق هەیە، نەوەكو ڕێككەوتن، ئەوەش وردەكاریی تێدا نییە، لە كاتێكدا بەغدا لە هەموو بڕیارەكانیاندا دەڵێن بەپێی ماددە و بڕگەكانی دەستوور و پاڵپشت بە بڕیارەكانی دادگای فیدڕاڵی و دواجار بەپێی خوێندنەوە و ئیجتیهادات و ویستی دڵی خۆیان باس لە دەستوور دەكەن، هەموو ئەم دژایەتی و دوژمنكارییانەی مافەكانی كورد لە غیابی یەكگرتوویی كوتلەیەكی كوردستانی و یەكدەنگ نەبوونی لایەنە سیاسییەكانی كوردستاندا دێت، ئەمەش كەموكورتییە گەورەكەی لایەنە سیاسییەكانە لە بەغدا.