گریگۆری ئەفتاندیلیان پڕۆفیسۆری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی هاوچەرخ لە زانكۆی ئەمریكی لە واشنتۆن دی. سی بۆ گوڵان: سەرۆك بایدن هاوپەیمانەكانی لەم ناوچەیەدا دڵنیا كردەوە كە دەستبەرداریان نابێت
گریگۆری ئەفتاندیلیان پڕۆفیسۆری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی هاوچەرخە لە زانكۆی ئەمریكی لە واشنتۆن دی سی، و پسپۆڕ و تایبەتمەندی كاروباری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكایە، هەروەها وانەبێژە لە سكووڵی پاردی بۆ دیراساتی جیهانی لە زانكۆی بۆستۆن. بۆ ماوەی پتر لە بیست ساڵ وەك شرۆڤەكاری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، لە هەر دوو وەزارەتی دەرەوە و بەرگریی ئیدارەی ئەمریكا كاری كردووە، هەروەها ڕاوێژكاری سیاسەتی دەرەوەی ئەنجومەنی پەیوەندییە دەرەكییەكانی ئەنجومەنی پیران بووە. بۆ تاوتوێكردنی هۆكار و دەرئەنجامەكانی سەردانی ئەم دواییەی سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا |(جۆ بایدن) بۆ ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و كاریگەری لەسەر ڕەنگڕێژكردنەوەی پەیوەندییەكانی ئەمریكا بە وڵاتانی ئەم ناوچەیە و چەند پرسێكی دیكەی پەیوەندیدار، گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجام دا.
* ئاشكرایە كە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ناوچەیەكی پڕ لە كێشە و تەنگژە و ناكۆكییە و چەندین دەوڵەتی دەرەكییش دەستڕۆیشتوویی و دەستتێوەردانیان هەیە لە كاروبارەكانی ئەم ناوچەیەدا، بە تایبەتی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، ئەوە بوو لە ماوەی چەند ڕۆژی ڕابردووشدا سەرۆكی ئەمریكا سەردانی ئەم ناوچەیەی كرد، ئایا ئەم سەردانە چ ئامانجێكی هەبوو و تا چەند توانیویەتی ئامانجەكانی بپێكێت؟
- لە ڕاستیدا دەتوانین بڵێین بەشێك لە هۆكار و پاڵنەری ئەم سەردانەی سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا (جۆ بایدن)، هەلومەرجی ناوخۆیی خودی ئەمریكا بوو، چونكە سەرۆك بایدن ویستی سەرنجی جوولەكەكانی نێو ئەمریكا- كە پاڵپشتی ئیسرائیل دەكەن- ڕابكێشێت لە ڕێی سەردانكردنیەوە بۆ وڵاتی ئیسرائیل، لە هەمان كاتدا باڵی پێشكەوتنخوازی حزبی دیموكراتەكانی نێو وڵاتەكەی پتر مەیلیان بۆ فەلەستینە و هەر ئەمەش هۆكاری ئەوە بوو كە چاوپێكەوتنی لەگەڵ سەرۆكی دەسەڵاتی فەلەستینی (مەحموود عەباس) ئەنجام دا لە كەناری ڕۆژئاوا. كەواتە دووپاتی دەكەمەوە بەشێك لە پاڵنەری سەردانەكە پەیوەندیدار بوو بە هەلومەرجی ناوخۆیی ئەمریكاوە. دواتر هەرچەندە سەرۆك جۆ بایدن بەڵێنی دا كە بەردەوام بێت لە پشتیوانیكردنی ئەو چارەسەرەی دوو دەوڵەت لەخۆ دەگرێت-لە پەیوەندی بە ناكۆكیی ئیسرائیل و فەلەستینەوە-، بەڵام پێم وانییە سەرمایەیەكی سیاسیی زۆر بەم ئاراستەیەدا بخاتەگەڕ لە پێناو بەرەوپێشبردنی پرۆسەی ئاشتی لە نێوان ئەم دوو لایەنەدا. بە تایبەتی كە لە ئێستادا ئیسرائیل حكومەتێكی كاربەڕێكەری هەیە.
* ئەی چۆن لە سەردانەكەی دەڕوانن بۆ وڵاتی سعودیە، بە تایبەتی كە ئەمە مشتومڕێكی زۆری بە دوای خۆیدا هێنا لە نێو ناوەندە سیاسی و ڕاگەیاندنەكاندا؟
- ئەوە ڕاستە كە سەردانەكەی سەرۆك بایدن بۆ وڵاتی سعودیە مشتومڕ و قسەوباسێكی زۆری بە دوای خۆیدا هێنا، بە تایبەتی كە كۆبوونەوەی لەگەڵ شازادەی جێنشینی سعودیە محەمەد بن سەلمان ئەنجام دا. چونكە لەبیرمان نەچێت كە جۆ بایدن لە سەروەختی هەڵمەتەكانی هەڵبژاردندا ئاماژەی بەوە كرد كە سعودیە وڵاتێكی نەخوازراوە، لەگەڵ ئەوەشدا ئەوەی بەدیمان كرد ئەوە بوو كە سەرۆك جۆ بایدن هەوڵی دا قەناعەت بە كاربەدەستانی سعودیە بكات بۆ ئەوەی بڕی نەوتی هەناردەكراو بۆ بازاڕەكانی جیهانی زیاتر بكەن لە پێناو دابەزاندنی نرخی نەوتدا، چونكە ئاشكرایە كە بەكاربەرانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا تووڕەن لە نرخی بەرزی بەنزین و بەرهەمەكانی دیكەی نەوت. لە هەمان كاتدا بەو ئاراستەیەكدا كاری كرد كە عەرەبستانی سعودیە دڵنیا بكاتەوە لەوەی پاڵپشتی لێ دەكرێت لەلایەن ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاوە، ئەویش بۆ ئەوەی سعودیە بە ئاراستەی ڕووسیا، یان چیندا هەنگاو هەڵنەگرێت و چەكیان لێ نەكڕێت. بە واتایەكی دیكە جۆ بایدن ویستی ئەو پەیامە دووپات بكاتەوە كە هێشتا ئەمریكا هاوبەشێكی ستراتیژیی سعودیەیە. هەروەها سەردانەكە دەرفەتی ڕەخساند بۆ ئەوەی كۆبوونەوە لەگەڵ سەركردەكانی وڵاتانی میسر و ئەردەن و عێراقدا بكات -لە لووتكەی جەددە لە سعودیە-، و لەم ڕووەوە بەڵێنی پاڵپشتی دا لەو گرووپە سێ قۆڵییەی لە ماوەی سێ ساڵی ڕابردوودا پەرەیان پێ داوە. هەروەها نابێت ئەوەش نادیدە بگرین كە ئەو كاری لەسەر دۆسییەی یەمەنیش كرد، سەركەوتووش بوو لە هەوڵەكانی لەگەڵ عەرەبستانی سعودیە لە پەیوەندی بە هێنانەئارای ئاگربەستەوە لە وڵاتی یەمەندا، لەم ڕووەوە لەوەی ڕوانی ئایا دەكرێت ئەم ئاگربەستە بگۆڕدرێت بۆ چارەسەرێكی درێژخایەن بۆ قەیران و تەنگژەی ئەو وڵاتە. كەواتە ئەم گەشتە ئامانجی جۆراوجۆری لەخۆ گرتبوو.
* ئێوە ئاماژەتان بەوە كرد كە بەشێك لە هۆكارەكانی ئەم سەردانە پەیوەندیدارە بە هەلومەرجی ناوخۆیی وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاوە، بەڵام ئایا لەسەر ئاستی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێت وایە ئەم سەردانە سەركەوتوو بووە لەوەی زەمینەیەكی لەبار بسازێنێت بۆ بنیاتنان، یان پەرەپێدانی پەیوەندییەكی جیاواز و پتر ئەرێنی لە نێوان ئەمریكا و وڵاتانی ئەم ناوچەیەدا؟
- من بەو شێوەیە گوزارشتی لێ ناكەم كە ئەمە هەوڵێك بووبێت بۆ بنیاتنانی ڕایەڵەی نوێی پەیوەندی، بەڵكو ئەوەی بەدی كرا، هەوڵ و كۆشش بوو بۆ پتەوكردن و بەهێزكردنی ئەو پەیوەندییانەی لە ئارادا بوون. بۆ نموونە، لەم ڕووەوە دەتوانین ئاماژە بەوە بكەین كە لە ساڵانی چلەكانی سەدەی ڕابردووەوە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و عەرەبستانی سعودیە هاوبەشێكی ستراتیژیی یەكتر بوون. ڕاستە لەو ماوە دوور و درێژەدا هەوراز و نشێوی زۆر بە خۆوە بینیوە، بەڵام هەرچۆنێك بێت بەردەوام بووە و درێژەی كێشاوە و پارێزگاری لەم هاوبەشێتییە ستراتیژییە كراوە لە نێوانیاندا. لەگەڵ ئەوەشدا هەردوو وڵاتی سعودیە و ئیمارات ناڕەحەت و نیگەران بوون لەوەی كاتێك حوسییەكان بە مووشەك هێرشیان كردە سەر ئەم دوو وڵاتە ئەوا- لە تێڕوانینی ئەواندا- ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا كاردانەوە و پەرچەكردارێكی بەهێزی نەبوو لە ئاست ئەم هێرشانەدا. لەم ڕوانگەیەوە سەرۆك جۆ بایدن هەوڵی دا ئەم پەیوەندییانە بگەڕێنێتەوە بۆ دۆخی پێشوو و سەرلەنوێ پتەو و بەهێزیان بكاتەوە. دواتر دەبێت ئێمە ئەوەش لە یاد نەكەین كە لە نێو ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا نیگەرانییەك هەیە لە ئاست ئەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا كات و كۆششی خۆی بۆ بایەخدان بە پرسەكانی پەیوەست بە وڵاتانی ئاسیا تەرخان كردووە، ئەویش لەسەر حیسابی پەیوەندییەكانی ئەمریكا بە وڵاتانی ئەم ناوچەیەوە. لەبەر ئەوە بە تێڕوانینی من پەیامی سەرۆك جۆ بایدن بۆ گەلان و حكومەتەكانی ئەم ناوچەیە ئەوە بوو كە ئەمریكا نایەوێت بەم ئاراستەیەدا كار بكات، واتە نایەوێت لەسەر حیسابی پشتگوێخستنی كێشەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بایەخ بە پرسە و تەنگژەكانی ئاسیا بدات. هەروەها جۆ بایدن ئەو ڕاستییە و ئەو واقیعەی لەبەرچاو گرت كە لەم ناوچەیەدا كێشە و تەنگژەی پەیوەست بە ئاسایشی خۆراكەوە هاتووەتەئاراوە و سەریهەڵداوە بە هۆی هەڵگیرسان و درێژەكێشانی شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیاوە. هەر لەم ڕووەشەوە بەڵێنی بەخشینی یەك ملیار دۆلاری دا بۆ كەمكردنەوەی كاریگەری و لێكەوتەكانی تەنگژەی پەیوەست بە ئاسایشی خۆراكەوە لەم ناوچەیەدا.
* لە میانەی سەردانەكەی سەرۆك جۆ بایدندا ئەوە ڕاگەیەندرا كە چیتر ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بۆشاییەك لەم ناوچەیەدا جێ ناهێڵێت بۆ ئەوەی وڵاتانی وەك ڕووسیا و چین پڕی بكەنەوە و كەڵكی لێ وەربگرن، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا ئەمە گۆڕانكارییەكی بنەڕەتییە لە سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەی ئەمریكا لە ئاست ئەم ناوچەیەدا؟
- لە ڕاستیدا من ئەمە بە وەرچەرخان و ئاڵوگۆڕێكی بنەڕەتی لێك نادەمەوە لە سیاسەتی دەرەكیی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە ئاست ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، بەڵكو پێم وایە ئەمە زیاتر هەوڵێكە بە ئاراستەی پتەوكردنی ئەو پەیوەندییانەیە كە ئەمریكا لەگەڵ وڵاتانی ئەم ناوچەیەدا هەیەتی-هەروەك پێشتریش ئاماژەم پێ كرد-. بە گوزارشت و دەربڕینێكی دیكە ئەمریكا ویستی هاوبەش و هاوپەیمانەكانی لەم ناوچەیەدا دڵنیا بكاتەوە كە دەستبەرداریان نابێت و پشتیان تێ ناكات. هەرچەندە هێشتا دڵەڕاوكێ و نیگەرانی هەیە لە ئاست پرسی پەیوەست بە پڕۆگرامە ئەتۆمییەكەی ئێرانەوە، كە لەم ڕووەوە ئیدارەی ئەمریكا بە سەرۆكایەتیی جۆ بایدن ڕایان وایە بوونی ڕێككەوتنێك لە بارەی پرۆگرامە ئەتۆمییەكەی ئێرانەوە باشترە لە نەبوونی ڕێككەوتنێك لەو بارەیەوە. هەرچەندە نازانین كە پرۆسەی گفتوگۆكان لەم بارەیەوە بە چ ئاقار و ئاراستەیەكدا دەڕۆن و ئایا چ دەرئەنجامێكیان لێ دەكەوێتەوە. بەڵام ئەگەر ڕێككەوتنێكیش لەم ڕووەوە بكرێت، ئەوا وڵاتانی وەك عەرەبستانی سعودیە و ئیمارات و بەحرەین پێی نیگەران دەبن، لەبەر ئەوە سەرۆكی ئەمریكا ویستی زامنی پشتیوانیی ئەم وڵاتانە بكات، تەنانەت ئەگەر هاتوو گەیشتە ڕێككەوتنێك لەگەڵ ئێراندا لەبارەی پڕۆگرامە ئەتۆمییەكەی ئەو وڵاتەوە.
