هەفتەی رابردوو دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا، بەرزاییەكانی جۆلانی وەك خەڵات پێشكەشی دەوڵەتی ئیسرائیل كرد، پێشتریش هەر بە بڕیارێكی هاوشێوەی دیكە باڵیۆزخانەی ئەمریكای لە ئۆرشەلیمەوە بۆ قودس گواستەوە، لەبەرامبەر ئەم دوو بڕیارە ترسناكە بەرامبەر جیهانی ئیسلامی (بە هەردوو بەرەی سوننە و شیعەوە) بەگشتی و جیهانی عەرەبی بە شێوەیەكی تایبەتی، كاردانەوەیەكی توندمان نەبینی، ئەمە لە كاتێكدا بەرەی دەوڵەتانی عەرەبی سوننە، كێشەی فەلەستین و خاكە داگیركراوەكان و شەڕی ساڵی 1967 بە كێشەیەكی پیرۆزی عەرەبی و ئیسلامی دەزانن، بەرەی شیعەش كە كۆماری ئیسلامیی ئێران رێبەرایەتی دەكات و پێشتر هەڕەشەی سرینەوەی دەوڵەتی ئیسرائیلی دەكرد و سوپایەكیشی بە ناوی سوپای قودس دروستكردووە، كاردانەوەی ئەم بەرەیەشیان لە بەرەی دەوڵەتانی عەرەبی سوننە باشتر نەبوو.

عەبدولڕەحمان راشد سەرنووسەری پێشووی رۆژنامەی شەرقولئەوسەت و كەسێكی نزیك لە بنەماڵەی پادشایەتی سعودیە، نەك هەر ئەم هەنگاوەی ترەمپ بە خەڵاتكردنی بەرزاییەكانی جۆلان پرۆتۆستۆ ناكات، بەڵكو ئۆباڵەكەی دەخاتە ئەستۆی حافز ئەسەدی سەرۆكی كۆچكردووی سووریا و بەشار ئەسەدی كوڕی كە نەیانتوانیوە هاوشێوەی ئەنوەر ساداتی سەرۆكی میسر كە چۆن بە رێگەی ئاشتی (سینا)ی وەرگرتەوە، ئەوانیش بەرزاییەكانی جۆلان وەربگرنەوە، راشد لە نووسینەكەیدا زیاتر سەركۆنەی هەردوو سەرۆكی (باوك و كوڕ) دەكات و دەڵێت، هەروەك چۆن سادات رازی بوو كە ژمارەی دەبابەكانی میسر لە سینا لەلایەن ئیسرائیلەوە دیاری بكرێت لە پێناوی ئەو خاكەكەی وەرگرتەوە، دەبوو حافز ئەسەدیش نەرمی بنواندایە و شەڕی 10 مەتر (حرب الامتار العشرة) ی نەكردایە و بەشێكی بەرزاییەكانی جۆلانی وەربگرتایەتەوە.

هەڵوەستەكردن لەسەر ئەم وتارەی راشد كە راستەوخۆ دوای بڕیارەكەی ترەمپ لە رۆژنامەی شەرقولئەوسەت بڵاوكراوەتەوە، ئەوەمان پێ دەڵێت، لە باشترین حاڵەتدا ئەمە هەڵوێستی شانشینی عەرەبستانی سعودیە بەرامبەر بڕیارەكەی ترەمپ و لكاندنی بەرزاییەكانی جۆلان بە دەوڵەتی ئیسرائیلەوە، هەروەها نەبوونی كاردانەوەی توندیش لەلایەن هێزەكانی ئێران لە سووریا و نزیك لە بەرزاییەكانی جۆلان و هەروەها نەبوونی كاردانەوەی توندی هێزەكانی حزبوڵای لوبنانی، دیسان ئەمەشیان مانای ئەوەیە كە بەرەی دەوڵەتانی ئیسلامیی شیعەش بە سەرۆكایەتی كۆماری ئیسلامیی ئێران بۆ ئێستا باشترین هەڵوێست بێدەنگییە بەرامبەر بڕیارەكەی ترەمپ.
پرسیاری سەرەكی لێرەدا ئەوەیە: دەوڵەتانی عەرەبی و ئیسلامیی سوننە كە ماوەی 70 ساڵ زیاترە كێشەی فەلەستینیان كردۆتە دروشمی سەرەكیی خۆیان و كۆماری ئیسلامی كە ماوەی 40 ساڵە داوای سڕینەوەی دەوڵەتی ئیسرائیل لە رووی نەخشەی جیهان دەكات، بۆچی لە ئێستادا بەرامبەر ئەم دوو بڕیارە بێدەنگییان هەڵبژاردووە؟ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە لای بیرمەندان و پسپۆڕانی سیاسەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەوەیە كە دژایەتی و كێشەی مەزهەبی لەناو دەوڵەتانی ئیسلامی (شیعە و سوننە) گەیشتۆتە ئەو ئاستەی كە هەر لایەكیان ئەوی دیكەیان بە مەترسیی گەوەرتر لەسەر خۆی بزانێت، نەك دەوڵەتی ئیسرائیل، هەر ئەمەش وایكردووە كە لەم كاتەدا و لە ماوەیەكی كورتدا دۆناڵد ترەمپ بتوانێت دوو بڕیاری لەمجۆرە بۆ بەرژەوەندیی ئیسرائیل بدات.

محەمەد بن سەلمان جێنشینی شای سعودیە دوای ئەوەی لەیەك دوو ساڵی رابردوو پرۆگرامی چاكسازی لە وڵاتەكەی راگەیاند، راستەوخۆ ئاماژەی بەوە كرد كە مەترسیی سەرهەڵدانی توندڕۆیی ئیسلامیی سوننە لە دوای ساڵی 1979 و دامەزراندنی كۆماری ئیسلامی ئێرانەوە دەستی پێ كردووە، بۆ ئەمەش لە دیمانەكەیدا لەگەڵ كەناڵی NBCی ئەمریكی جەختی لەسەر ئەوە كردەوە كە پێش ساڵی 1979 كرانەوەیەكی گەورە لە سعودیە هەبووە و بەمشێوەیەی ئێستا نەبووە. ئەم قسەیەی جێنشینی سعودیە بە دیوێكی دیكەدا دیسان هەمان مانای هەیە كە سەرچاوەی كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و دروستبوونی ئەو بەرەبەندییەی لەنێوان دەوڵەتانی ئیسلامیی شیعە و سوننە دروست بووە، سەرەتاكەی دەگەرێتەوە بۆ ئەو كێشە و ململانێ مەزهەبییەی كە لە دوای دامەزراندنی كۆماری ئیسلامیی ئێرانەوە لەناوچەكە دروست بووە.

كێشەو ململانێی نێوان هەردوو مەزهەبی شیعە و سوننە هەتا كۆتایی ساڵی 2011 كە ئەمریكا هێزەكانی خۆی لە عێراق كشاندەوە، بەو ئاستە هەڵنەكشابوو كە مەترسیی ئەوەی لێ بكرێت كێشە و ململانێی مەزهەبی نێوان شیعە و سوننە بگاتە ئەو ئاستەی كە تەواوی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بكاتە هەرێمێكی شكستخواردوو، بەڵام كاتێك دوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا، حكومەتی عێراق سیاسەتی مەزهەبگەرایی شیعەی دژی عەرەبی سوننە لە عێراق پیادە كرد و كۆماری ئیسلامیی ئێران بۆ مانەوەی رژێمی ئەسەد (عەلەوی) دەستێوەردانی كرد، ئەمە وایكرد، رێكخراوی تیرۆریستیی ئەلقاعیدە، ستراتیژیەتی خۆی بگۆڕێت و بەناوی بەرگریكردن لە سوننە ناوی خۆی بگۆڕێت و بانگەشە بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش) بكات.

دیارە لەگەڵ ئەوەی رێكخراوی تیرۆریستیی داعش لە هەناوی رێكخراوی تیرۆریستیی ئەلقاعیدە لەدایك بووە، بەڵام ئەو هەلومەرجەی بووە هۆكاری ئەوەی رێكخراوی ئەلقاعیدە دابمەزرێت، جیاواز بوو لەو بارودۆخ و هەلومەرجەی كە رێكخراوی تیرۆریستیی داعشی تیا دامەزرا. ئەوانەی چاودێریی پرۆسەی سیاسی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەگشتی و عێراق بەتایبەتی دەكەن، باش لەو راستییە ئاگادارن كە هۆكاری سەرەكی بۆ وەرچەرخانی رێكخراوی ئەلقاعیدە لقی عێراق بۆ داعش، بەرەنجامی ئەو پشتگوێخستن و كەمتەرخەمییەی ئیدارەی ئۆباما بوو كە دوای كشانەوە هێزەكانی ئەمریكا، لەگەڵ حكومەتی عێراق مامەڵەی پێ كرد. واتە ئەو شێوازی مامەڵەكردنەی ئیدارەی ئۆباما بووە هۆكاری ئەوەی كە حكومەتی عێراق دەستكراوە بێت و پاشانیش لەگەڵ هەڵكشانی شەڕەكانی سووریاش، بەرەبەندییەك لەنێوان عێراق و سووریا دژی عەرەبی سوننە دروست بێت، ئەم بەرەبەندییەی نێوان سووریا و عێراق دژی عەرەبی سوننەی هەردوو وڵات وایكرد، بەشێكی سوننەی عێراق و سووریا هاوسۆزی بۆ داعش پیشان بدەن.

هەندێك لە چاودێران ئێستاش پێیان وایە، هەڵەی رۆژئاوا و ئەمریكا ئەوە بوو كە نەخۆشییە سەرەكییەكەیان بە هەند وەرنەگرت، كە كێشە و ململانێی مەزهەبیی نێوان شیعە و سوننە دروستی كردبوو، بەڵكو هاتن داعشیان لە نەخۆشییەكە جیاكردەوە و بە جیا مامەڵەیان لەگەڵ دەرهاویشتە خراپەكانی نەخۆشییەكە كرد، ئەم مامەڵە خراپەی رۆژئاوا، جیا لەوەی نەیتوانی ئارامی و سەقامگیری بۆ ناوچەكە بگێڕێتەوە، لە هەمانكاتدا سۆزی ئەو موسڵمانانەشی بۆ داعش راكێشا، كە تیایاندا بوو نەوەی سێیەمی هاووڵاتی بوو لە رۆژئاوادا، لەمەش خراپتر ئەم مامەڵە خراپە، شەڕی دژی داعش و تیرۆریستانی گواستەوە بۆ شەڕی نێوان رۆژئاوا و رۆژهەڵات، یان موسڵمان و كریستیان، بۆیە ئەو كاردانەوە خراپانەی موسڵمانانی رۆژئاوا لەبەرامبەر رۆژئاوا نواندیان، تەنیا هەر ئەوەندە نەبوو كە لە رۆژئاواوە كۆچ بكەن و ببنە چەكداری داعش، بەڵكو لەناو دەوڵەتانی رۆژئاوادا بە دەیان و سەدان كاری تیرۆریستییان ئەنجامدا و، رۆژئاوایان ناچاركرد كە دەستبەرداری بەهاكانی مرۆڤایەتی و لیبڕاڵی ببن و بگەڕێنەوە و دەنگ بە حزبە راستڕەوو پۆپۆلیستەكان بدەن.

لێرەوە ئەگەر ئاراستەی گریمانەكەمان بەو جۆرە بخەینەڕوو، كە ئەگەر ژینگەی لەبار بۆ دروستبوونی داعش لە عێراقەوە سەرچاوەی گرتبێت، ئایا ناشێت هەر لە عێراقەوە ژینگەیەكی ئەوتۆ دروستبكرێتەوە كە فیكری داعش و توندڕەوی هەڵبكێشرێت؟ بەڵام پێش ئەوەی وەڵامی ئەم پرسیارە بدەینەوە، پرسیارێكی دیكە سەرهەڵدەدات، ئەویش ئەوەیە ئایا چۆن ئەو ژینگە تەندروستە دروست دەكرێت كە بتوانرێت، فیكری داعش و توندڕەوی تێدا ریشەكێش بكرێت؟ وەڵامی ئەم پرسیارە محەمەد حەلبوسی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق رۆژی هەینیی رابردوو لەو كۆڕەدا دایەوە كە ئامۆژگای ویلایەتە یەكگرتووەكان بۆ ئاشتی (USIP) بۆی سازكردبوو. لەم كۆڕەدا حەلبووسی وتارێكی پێشكەش كرد و، راشكاوانە باسی لە عێراقی دوای قۆناخی داعش كرد، هەروەها باسی ئەو دەرهاویشتە خراپانەی كرد كە شەڕی داعش هەموو ژێرخانەكانی خزمەتگوزاری لە عێراقدا كاول كردبوو. پێشنیاری حەلبوسی بۆ ئامادەبووانی كۆڕەكە و حكومەتی ئەمریكا ئەوە بوو كە بە شێوەیەكی دروست مامەڵە لەگەڵ عێراقی دوای داعش بكەن، تەنیا بە شكستی سەربازیی داعش، كۆتایی بە داعش نایەت و پێویستە حكومەتی ئەمریكا وەك هاوپەیمانی عێراق، پێش هەموو شت پشتگیری دەوڵەتی عێراق بكات بۆ ئەوەی بتوانێت سەقامگیری دابین بكات و، ئەم سەقامگیرییە ببیتە بناخە بۆ ئەوەی كۆمپانیا گەورەكان روو لە عێراق بكەن و وەبەرهێنان لە دووبارە بونیادنانەوەی ژێرخانی خزمەتگوزارییەكانی عێراق بكەن، هەروەها هاوكاری دەوڵەتی عێراق بكەن بۆ ئەوەی ئاوارەكانی ناوخۆی كە ژمارەیان زیاتر لە چوار ملیۆن كەسە دووبارە نیشتەجێ بكرێنەوە، زامنی ئەوەش بكرێت كە جارێكی دیكە ئاوارە نەبنەوە.

لێرەوە ئەگەر سەرنجێك لە قسەكانی حەلبووسی بدەین، كە لانیكەم پێشتر خاوەنی ئەزموونێكی باشی بونیادنانەوەی ژێرخانەكانی خزمەتگوزاری بووە، وەك پارێزگاری ئەنبار، دەبینین ئەو میكانیزمەی بۆ ریشەكێشكردنی فیكری داعش ئاماژەی پێكرد، مامەڵە دروستەكەیە لەگەڵ واقیعی سیاسیی عێراق و نەهێشتنی كێشە سیاسییەكانە، ئەوجا دەستكردن بە دووبارە بونیادنانەوە و هاندانی وەبەرهێنان لە كەرتە جۆراوجۆرەكانی ژیانی هاووڵاتیانی عێراقیدا، بەڵام ئایا لەسەر ئەرزی واقیعی سیاسیی عێراقدا، هەنگاوەكان بەوجۆرە هەڵدەگیرێن كە محەمەد حەلبووسی ئاماژەی پێ كردووە؟ بێگومان وەك هەموو لایەك دەبینین ئاراستەكان بە پێچەوانەی ئەو میكانیزمەن، هەر بۆیە مەترسیی دووبارە سەرهەڵدانەوەی داعش رۆژ لە دوای رۆژ لە زیادبووندایە.