لەگەڵ ئەوەی لە ماددەی 199ی دەستووری ساڵی 2005ی كۆماری عێراقدا هاتووە: «پارێزگایەك، یان زیاتر مافی پێكهێنانی هەرێمێكیان هەیە بە پشتبەستن بە داواكارییەك بۆ ئەنجامدانی ڕاپرسی لەسەری»، بەڵام لە ڕۆژی 18ی شوباتی 2014 فائیق زێدان سەرۆكی ئەنجومەنی دادوەریی عێراق لە میانەی دیدارێكیدا لەگەڵ (محەمەد نوری كەربولی پارێزگار و عومەر مشعان دەبووس سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگای ئەنبار)، ئەو داوایەی ڕەت كردەوە كە هەرێمێكی دیكە هاوشانی هەرێمی كوردستان لە عێراقدا دابمەزرێت.

بەپێی بەیاننامەی ئەنجومەنی دادوەری لەسەر ئەم سەردانە ئاماژە بەوە كراوە، كە قازی فائیق زێدان لە میانەی گفتوگۆكانی لەگەڵ پارێزگار و سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگای ئەنبار هەوڵی داوە، بەمجۆرە پاكانە بۆ ڕەتكردنەوەی پێكهێنانی هەرێمی دیكە بكات، كە «واقیعی جوگرافی و نەتەوەیی هەرێمی كوردستان پێش جێبەجێكردنی دەستووری ساڵی 2005 بوونی هەبووە، لەمەش زیاتر هەرێمی كوردستان دۆخێكی تایبەتی هەیە و لەلایەن هەموو ڕۆڵەكانی گەلی عێراقەوە ددانی پێدا نراوە، بۆیە بیرۆكەی دامەزراندنی هەرێمی دیكە لە هەر ناوچەیەكی دیكەی عێراق ڕەت دەكرێتەوە، لەبەر ئەوەی هەڕەشە لەسەر ئاسایش و یەكپارچەیی عێراق دەكات».

ئەم قسە ڕاشكاوانەی فائیق زێدان سەرۆكی ئەنجومەنی دادوەریی عێراق، دەرخستنی ڕاستییەكە كە دەسەڵاتدارانی عەرەبی شیعەی عێراق دەیانەوێت عێراق بێجگە لە هەرێمی كوردستان دەوڵەتێكی یەكگرتوو «Unitary state» بێت و، بە شێوازێكی دیكە پەیوەندییەكانی نێوان ئەو دەوڵەتە یەكگرتووە لەگەڵ هەرێمی كوردستان ڕێك دەخرێتە، ئەم شێوازە تێكەڵاوە لە « دەوڵەتی سەنتڕاڵی و فیدڕاڵی» لە فەلسەفەی دەستووردا پێی دەگوترێت «فیدڕەسی».

 میكانیزمی ڕێكخستنەوەی پەیوەندییەكان

لە نێوان هەرێمی كوردستان و عێراقدا

بە چەند مانگێك پێش هەڵبژاردنەكانی نۆڤمبەری 2016 و، بەبێ ئەوەی بزانرێت سەرۆكی داهاتووی ئەمریكا (هیلاری كلینتۆن) یان (دۆناڵد ترەمپ) دەبێت، كۆنگرێسی ئەمریكا لێژنەیەكی بە سەرۆكایەتیی(مادلین ئۆلبرایت) و (ستیڤن هادلی) بۆ دیراسەتی سیاسەتی ئەمریكا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێكهێنا، بۆ ئەوەی وەك ڕەشنووسی سیاسەتی تازەی ئەمریكا بخرێتە بەردەستی سەرۆكی تازەی ئەمریكا لە 2017 ئەوجا ئەو سەرۆكە كۆماریی بێت، یان دیموكراتی.

لەو بەشەی ڕاپۆرتەكە كە تایبەت بوو بە عێراق هاتبوو «دوای تەواوبوونی شەڕی دژی داعش، پرۆسەی دووبارە ڕێكخستنەوەی عێراق دەستی پێدەكرێتەوە، بەڵام سەرەتا لە بەشە عەرەبییەكەی عێراق و دوای تەواوبوونی ئەم پرۆسەیە هەوڵ دەدەین كە دووبارە پەیوەندییەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و عێراق ڕێك بخرێتەوە».

لە حوزەیرانی 2017 كاتێك لە سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان لێژنەی باڵای ئەنجامدانی ڕیفراندۆمی هەرێمی كوردستان بە سەرپەرشتیی سەرۆك بارزانی دامەزرا، یەكەم ئامانجی ئەم لێژنەیە ئەوە بوو كە هەم دەسەڵاتدارانی عێراق و هەم دەوڵەتانی هەرێمی و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، لەپەیامی ئەنجامدانی ئەم ڕیفراندۆمە تێبگەن، كە ئامانج لە ئەنجامدانی ڕیفراندۆمی گەلی كوردستان ئەوەیە كە «ئاكامی ئەم ڕیفراندۆمە هەر چییەك بێت، پاشان لەبەر ڕۆشنایی ئەو ئاكامە گفتوگۆ و دانوستاندن لەگەڵ حكومەتی عێراق بە ناوبژیوانی و هەماهەنگیی دەوڵەتانی هەرێمی و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەستی پێبكرێت، بۆ ئەوەی پەیوەندییەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و عێراق ڕێك بخرێتەوە». بەڵام بەداخەوە لەسەر ئاستی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و دەوڵەتانی هەرێمی، گلۆپی سەوزیان بۆ هێزەكانی عێراق (سوپا و حەشدی شەعبی) بە پشتگیریی سوپای پاسداران و خیانەتی ناوخۆیی هەڵ كرد، كە هێرش بكەنە سەر هەرێمی كوردستان و 51%ی خاكی كوردستان داگیر بكەنەوە، كە لە شەڕی دژی تیرۆریستانی داعش بە خوێن و ئیرادەی پێشمەرگە ڕزگار كرابوون.

لەدوای هەڵبژاردنەكانی 2018 پەرلەمانی عێراق، پاش ئەوەی لیستی پارتی دیموكراتی كوردستان بە تەنیا 25 كورسی بەدەستهێنا، بۆ هەموو لایەنە سیاسییەكانی شیعە و ئەمریكا و نەتەوە یەكگرتووەكانیش ڕوون بووەوە كە تەنیا ڕێگە بۆ ئەوەی كورد لە پرۆسەی سیاسی و پێكهێنانی حكومەتی ئایندەی عێراقە بەشدار بێت، ئەوەیە كە دەبێت لەگەڵ پارتی دیموكراتی كوردستان و سەرۆك بارزانی ڕێككەوتن بكرێت، لەمیانەی دانوستاندنەكان بۆ پێكهێنانی كابینەیەكی تازەی حكومەتی عێراق بە سەرۆكایەتیی د.عادل عەبدولمەهدی، سەرۆك بارزانی و پارتی دیموكراتی كوردستان پێداگرییان لەسەر ئەم خاڵانەی خوارەوە كردبوو و لەسەر ئەم خاڵانەش ڕێككەوتن كرا:

 ئەقڵییەتی حوكمڕانی لە عێراقدا بگۆڕێت و یەكتری قبووڵكردن هەبێت و مافە دەستوورییەكانی گەلی كوردستان پارێزراو بێت.

 كێشە كەڵەكەبووە چارەسەرنەكراوەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراق بە میكانیزمی دەستووری و بە ڕێككەوتن و هەماهەنگیی نێوان هەردوو حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدڕاڵی چارەسەر بكرێن.

لە چوارچێوەی ئەم ڕێككەوتنە لایەنە كوردستانییەكان لە حكومەتەكەی عادل عەبدولمەهدیان بەشدارییان كرد، كە لە 14ی تشرینی یەكەمی 2018 لەلایەن پەرلەمانی عێراقەوە متمانەی پێ درابوو. لەم بەروارەدا ئاكامی هەڵبژاردنەكانی 30ی ئەیلوولی هەرێمی كوردستانیش ڕاگەیەندرابوو كە پارتی دیموكراتی كوردستان لەو هەڵبژاردنەدا بە تەنیا 45 كورسی لە 100 كورسی پەرلەمانی كوردستانی بەدەستهێنا، ئەمەش ئاماژەیەكی دیكە بوو كە حكومەتی داهاتووی كوردستان (كابینەی نۆیەم) كە دادەمەزرێت و بەپێی ئەو ڕێككەوتنە لەگەڵ حكومەتی عێراق هەماهەنگ دەبن بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان هەرێم و بەغدا، قورساییەكەشی لای پارتی دیموكراتی كوردستان دەبێت.

لایەنە عێراقییەكان بە هەرێمی كوردستانیشەوە ئومێدێكی گەورەیان لەسەر حكومەتەكەی عادل عەبدولمەهدی هەڵچنیبوو، وەك پیشاندانی نییەتی باش و پشتگیریكردنی هەرێمی كوردستانیش لە حكومەتەكەی عادل عەبدولمەهدی. سەرۆك بارزانی ئەو بانگهێشتنامەیەی هاوپەیمانیی شیعەی قبووڵ كرد و لە 22ی تشرینی دووەمی 2018 سەردانی بەغدای كرد و دوای ئەو پێشوازییە شكۆدارەی لێی كرا، لەلایەن عادل عەبدولمەهدی سەرۆك وەزیران و محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمان و هادی عامری سەرۆكی هاوپەیمانیی فەتح و موقتەدا سەدر سەرۆكی تەیاری سەدری و تەواوی سەركردە عێراقییەكانی دیكەوە، سەرۆك بارزانی ڕایگەیاند «دەرفەتێك هاتووەتە پێشەوە و هیوادارم هەموو پێكەوە هەماهەنگ بین بۆ ئەوەی ئەم دەرفەتە لەدەست نەدەین و ئەم دەرفەتەش وای كرد، كە من جارێكی دیكە سەردانی بەغدا بكەم».

دوای دانوستاندنە دوور و درێژەكانی نێوان لایەنە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان كە نزیكەی نۆ مانگی خایاند بۆ پێكهێنانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان، ڕاستەوخۆ دوای ئەوەی كابینەی نۆیەم لە پەرلەمانی كوردستان متمانەی وەرگرت، شاندێكی حكومەتی هەرێم بە سەرۆكایەتیی مسرور بارزانی سەرۆك وەزیرانی كوردستان سەردانی بەغدای كرد و لەگەڵ د.عادل عەبدولمەهدی سەرۆك وەزیرانی عێراق و حكومەتی عێراق بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان هەولێر و بەغدا كۆبوونەوە. ئاكامی ئەم سەردانەی مسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی كوردستان بۆ بەغدا بە ڕاددەیەك ئەرێنی بوو كە هەردوولا گەیشتبوونە قەناعەت بەوەی كە نییەتێكی باش لە هەردوولاوە هەیە بۆ چارەسەر كردنی كێشەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و عێراق، بەڵام ئەم گەشبینییە درێژەی نەكێشا و بارودۆخی عێراق بە چەندین هۆكار كەوتەوە حاڵەتی پشێویی و پاشاگەردانییەوە، لەوانە:

- لە تشرینی یەكەمی 2019 خۆپیشاندانەكان لە بەغدا دەستیان پێ كرد و پاشان پارێزگاكانی دیكەی عێراقیشی گرتەوە، بەمەش بارودۆخی بەغدا و پارێزگاكانی عێراق كەوتەوە پاشاگەردانی و، لەناو ئەم پاشاگەردانییەشدا میلیشیا چەكدارەكانی عێراق جێگەی دەسەڵات و حكومەتیان گرتەوە.

- لە سەرەتای ساڵی 2020 عادل عەبدولمەهدی ناچار كرا، دەست لەكار بكێشێتەوە و پاش چەندین مانگ لە نەبوونی سەرۆك وەزیران لە حكومەتی عێراق، پاشان ڕێككەوتن كرا، مستەفا كازمی وەك سەرۆكی حكومەتی كاربەرێكەر دابنرێت و پاشان ڕۆژێك بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختە دابنرێت.

- هەمان ساڵ (2020) پەتای كۆرۆنا لە عێراق و هەرێمی كوردستان بڵاو بووەوە، ئەم پەتایە هەموو كاروبارێكی لە عێراقدا ڕاگرت، تەنانەت ئابووریی عێراق و هەرێمی كوردستان گەیشتە حاڵەتێك كە نەتوانرێت لە هەرێمی كوردستان مووچەی فەرمانبەران دابین بكرێت و لە عێراقیش پەرلەمان ڕێگەی بە حكومەتی عێراق دا، بۆ دابینكردنی مووچەی فەرمانبەران، بەڵام هەرێمی كوردستانی لێ بێبەش كرا.

دوای هەموو ئەم كارەساتانە، لە تشرینی یەكەمی 2021 هەڵبژاردن ئەنجام درا، ئەمجارەیان لیستی پارتی دیموكراتی كوردستان زیاتر لە 50%ی كورسییەكانی كوردستانی بەدەستهێنا كە 33 كورسی بوو، ئەمەش پەیامێكی دا بە لایەنە سیاسییەكانی شیعە (موقتەدا سەدر و لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی)، بەوەی كە ئەگەر بیانەوێت پرۆسەی سیاسیی عێراق ڕێك بخەنەوە و لایەنە كوردستانییەكان لە حكومەتی داهاتووی عێراق بەشدار بن، ئەوا هیچ ڕێگەیەكی دیكە نییە، بێجگە لە ڕێككەوتن لەگەڵ سەرۆك بارزانی و پارتی دیموكراتی كوردستان.

رێككەوتنی ئەمجارەی نێوان چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە لەگەڵ سەرۆك بارزانی و پارتی دیموكراتی كوردستان بۆ بەشداریكردن لە حكومەتەكەی محەمەد شیاع سوودانی كە پێی دەگوترێت «پڕۆگرامی وەزاری» و لەلایەن پەرلەمانی عێراقەوە متمانەی پێ دراوە، نەخشەڕێگەیەكی دروستە بۆ چارەسەركردنی كێشە كەڵەكەبووەكانی نێوان هەرێم و دەوڵەتی عێراق و هەروەها ڕێكخستنەوەی پەیوەندییەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و دەوڵەتی عێراق لەسەر بنەمای هەرێمێكی فیدڕاڵی لە چوارچێوەی دەوڵەتی عێراقدا.

پرسیار لێرەدا ئەوەیە: ئایا تا چەند ئەم پڕۆگرامە وەزارییە جێبەجێ دەكرێت، كە ڕێككەوتنی لەسەر كراوە بۆ پێكهێنانی حكومەتەكەی سوودانی؟ وەڵامی ئەم پرسیارە پێداگری و جددییەتی سەرۆك بارزانی و هەڵوێستی توندی بەیاننامەكەی پارتی دیموكراتی كوردستان دەیداتەوە كە لە مارتی 2024 بە هەموو لایەكی ڕاگەیاند، ئەگەر ئەو پڕۆگرامە وەزارییەی كە لە نێوان لایەنەكانی هاوپەیمانیی بەڕێوەبردنی دەوڵەت ئیمزای لەسەر كراوە جێبەجێ نەكرێت، ئەوا كورد لە پرۆسەی سیاسیی عێراق دەكشێتەوە.

 

 كوردستان وەك تەنیا هەرێم

لە ناو سیستمی تێكەڵەی فیدڕاڵی و سەنتڕاڵیدا

لە ساڵی 2004 و پێش ئەوەی دەستووری عێراق پەسەند بكرێت، تیمی ڕاوێژكاریی نێودەوڵەتی كە هاریكاری سەركردایەتیی سیاسیی كوردستانیان دەكرد بۆ نووسینەوەی دەستووری عێراق و، هاوكاتیش سەرقاڵی نووسینی كتێبێك بوون لەسەر «ئایندەی كوردستان لە عێراقدا»، یەكێك لەو پرسە گرنگانەی كە ورووژاندیان، ئەو پرسیارە بوو: «ئایا ئەگەر عێراق نەبووە دەوڵەتێكی فیدڕاڵی، ئایندەی كوردستان چۆن دەبێت؟» ئەم پرسیارە كە هەر دوو پڕۆفیسۆر «براندان ئۆلێری و خالید ساڵح» وەك دوو پسپۆڕی دەستووری كاریان لەسەر دەكرد، ئەو كاتە ئاراستەی كاركردن لەناو پرۆسەی سیاسیی عێراقدا بەو ئاراستەیە بوو كە بۆ دەوڵەتی تازەی عێراق (دوای 2003) دەستوورێك بنووسرێتەوە كە بناغەی دەوڵەتێكی فیدڕاڵی، فرەیی، پەرلەمانی، دیموكراتی لەسەر بونیاد بنێت، ئەم ئاراستەیە كە لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆنی عێراق لە ساڵی 2002 لە كۆنگرەكانی (لەندەن، پاریس، پیرمام و هەولێر) لەسەری ڕێك كەوتبوون، بەڵام لەسەر ئاستی هەرێمی و دەوڵەتانی عەرەبی لە دوای ساڵی 2004 پشتگیری لێ نەدەكرا، بەتایبەتیش هەر سێ دەوڵەتی (ئێران، توركیا، عەرەبستانی سعودی). هەربۆیە پێشبینیكردنی پسپۆڕان بۆ ئەوەی «ئەگەر عێراق نەبوو بە دەوڵەتێكی فیدڕاڵی، كوردستان چی بكات؟» ئەگەرێكی چاوەڕاوانكراو بوو، ئێستاش دوای 20ساڵ لە بەرزترین دەسەڵاتی دادوەریی عێراقەوە گوێبیستی ئەوە دەبین كە «ڕێگەپێدان بە دامەزراندنی هەرێمی دیكە هاوشانی هەرێمی كوردستان لە عێراقدا ڕەت دەكرێتەوە، چونكە هەڕەشە لە ئاسایش و یەكپارچەیی عێراق دەكات، بەڵام هەرێمی كوردستان لەلایەن تەواوی گەلانی عێراقەوە ددانی پێدا نراوە».

ئەم گوتارە ڕاشكاوەی فائیق زێدان سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەریی عێراق، ئاماژەیەكی ڕوونە كە ئێستا نەخشەی ئەمری واقیعی عێراق بەمجۆرەیە.

- هەرێمی كوردستان پێش پەسەندكردنی دەستووری عێراق لە 2005 بۆ ماوەی 14 ساڵ بوونی هەبووە، لە ساڵی 1991یشەوە تا ئێستا بوونی هەیە.

- عێراق وەك یەكپارچە بەبێ هەرێمی كوردستان دەوڵەتێكی یەكگرتووە «Unitary state».

چەمكی «فیدڕەسی» وەك لە زانستی سیاسەت باس كراوە، بریتییە لە «سیستمێكی سیاسی كە هەرێم لەناو ئەو دەوڵەتە، سەربەخۆیی لە بەشەكانی دیكە زیاتر دەبێت و، بەپێی ڕێككەوتنی نێوان هەرێمەكە و دەوڵەتە یەكگرتووەكە پەیوەندی نێوانیان ڕێك دەخرێت. بۆ نموونە هەرێمی نەخجەوان كە ساڵی 1991 لە یەكێتیی سۆڤیەت جیا بووەوە، كە بووەتە بەشێك لە ئازەربایجان لە چوارچێوەی فیدڕەسیدا و هەموو دەسەڵاتێكی خۆیشی هەیە، هەروەها وەك پەیوەندی نێوان ئوسترالیا و دوورگەی نورفولك، بە هەمان شێوە پەیوەندیی نێوان چین لەگەڵ هۆنگ كونگ و ماكاو. بە مانایەكی دیكە دەكرێت هەرێمی فیدڕەسی سیستمە سیاسییەكەی لەگەڵ دەوڵەتە یەكگرتووەكە جیاواز بێت، هەروەك چۆن سیستمی سیاسی و كارگێڕیی (هۆنگ كۆنك و ماكاو) لە كۆماری چینی كۆمۆنیستی جیاوازە.

ئەوەی ئێستاش لە واقیعی سیاسیی هەرێمی كوردستان و عێراقیش وەك دەوڵەت دەبینرێت، ئەوەیە ڕاشكاوانە هەست بەوە دەكرێت كە تێڕوانین و بۆچوون بۆ سیستمی حوكمڕانی و كارگێڕی لە عێراق و هەرێمدا بوونی هەیە، بەمجۆرە:

 عێراق وەك دەوڵەت لەسەر هەر سێ ئاستەكانی (یاسادانان، جێبەجێكردن، دادوەری) نەك هەر ئامادەباشی تێدا نییە هەنگاو بۆ دەوڵەتی فیدڕاڵی هەڵبگرێت، بەڵكو ئەنجومەنی دادوەریی عێراق بە بەیاننامەی فەرمی سیستمی فیدڕاڵی بە هەڕەشە بۆ سەر سەقامگیری و یەكپارچەیی عێراق دادەنێت.

 دەوڵەتی عێراق لەسەر هەر سێ ئاستەكانی (یاسادانان، جێبەجێكردن، دادوەری) ددان بە هەرێمی كوردستاندا دەنێن و ئامادەن وەك هەرێمێك لە چوارچێوەی عێراق و جیاواز لە پارێزگاكانی دیكە مامەڵەی لەگەڵ بكەن و پەیوەندییەكانی لەگەڵی ڕێك بخەنەوە.

پرسیار لێرەدا ئەوەیە: ئایا هەرێمی كوردستان وەك هەرێمێك لە چوارچێوەی عێراقدا ئامادەیە مامەڵە لەگەڵ دەوڵەتی عێراق بكات، كە ئامادە نییە ببێتە دەوڵەتێكی فیدڕاڵی، یان ئەو دەستوورە جێبەجێ نەكات كە دەبێتە بناغە بۆ ئەو دەوڵەتە فیدڕاڵییە؟ وەڵامی ئەم پرسیارە دەخەینە چوارچێوەی لۆژیك و واقیعبینیی سیاسی و دیپلۆماتیی سەرۆك بارزانی كە بەمجۆرەیە:

- لە ساڵی 2012 كاتێك نوری مالیكی لە خولی دووەمی كابینەكەی، هەموو بەندەكانی ئەو ڕێككەوتنەی پێشێل كرد، كە كابینەكەی لەسەر پێكهێنرابوو و بە «ڕێككەوتنی هەولیر» ناو دەبرا، سەرۆك بارزانی لە پەیامی نەورۆزی هەمان ساڵدا ڕایگەیاند «ئێمە دەگەڕێینەوە بۆ دەنگی گەلی كوردستان، گەلی كوردستان چ بڕیارێكی دا، لەسەر بنەمای ئەو بڕیارە هەوڵ دەدەین پەیوەندییەكانمان لەگەڵ عێراق ڕێك بخەینەوە».

- لە 25ی ئەیلوولی 2017 گەلی كوردستان بڕیاری خۆی دا بە «بەڵێ بۆ سەربەخۆیی»، دوای ئەم بڕیارە سەرۆك بارزانی بە جیهانی ڕاگەیاند، ئێمە ئامادەین لەسەر بنەمای بڕیاری گەلی كوردستان دانوستاندن لەگەڵ عێراق دەست پێبكەین، بەڵام ئەوان بە هێرشكردن بۆ سەر كوردستان وەڵامیان داینەوە.

پرسیاری دیكە لێرەدا ئەوەیە: ئایا گەلی كوردستان لە بڕیاری خۆی (بەڵێ بۆ سەربەخۆیی) پەشیمان بووەتەوە؟ وەڵامی ئەم پرسیارەش ئاكامی هەڵبژاردنەكانی دوای خیانەتی 16ی ئۆكتۆبەر دەیداتەوە، كە پێمان دەڵێت گەلی كوردستان لەسەر بڕیاری خۆی سوورە و جێبەجێكردنی ئەم بڕیارەشی بە سەرۆك بارزانی سپاردووە، بەمجۆرە:

1- لە هەڵبژاردنی 12ی ئاداری 2018 واتە تەنیا حەوت مانگ دوای ئەنجامدانی ڕیفراندۆم، لیستی پارتی دیموكراتی كوردستان بە تەنیا 25 كورسی لە پەرلەمانی عێراق بەدەست هێنا، كە هیچ حزبێك لە عێراقدا بە تەنیا ئەوەندە كورسییەی بەدەست نەهێنابوو.

2- لە هەڵبژاردنی ئەیلوولی 2018 واتە تەنیا ساڵێك دوای ئەنجامدانی ڕیفراندۆم لیستی پارتی دیموكراتی كوردستان بە تەنیا 45 كورسی لە 100 كورسیی پەرلەمانی كوردستان بەدەستهێنا.

3- لە هەڵبژاردنەكانی تشرینی یەكەمی 2021ی پەرلەمانی عێراق لیستی پارتی دیموكراتی كوردستان بە تەنیا 33 كورسی بە دەستهێنا كە زیاترە لە 50%ی كۆی كورسییەكانی كوردستان لە پەرلەمانی عێراقدا.

ئاكامی ئەم سێ هەڵبژاردنەی كە لە دوای ڕیفراندۆمی 2017 لە عێراق و هەرێمی كوردستان ئەنجام دراون، ئەوەمان پێ دەڵێت، كە گەلی كوردستان بێجگە لە سەرۆك بارزانی، متمانەی بەو حزبە سیاسییانە نەماوە كە دوای ڕیفراندۆم هیوایان ئەوە بوو، فاتیحە لەسەر هەرێمی كوردستان و پارتی دیموكراتی كوردستان بخوێنن، بۆیە سەرۆك بارزانی لەسەر بڕیاری خەڵكی كوردستان بە هەموو لایەنە عێراقییەكان (بە شیعە و سوننەوە) بە ئاشكرا ڕاگەیاند و پێی گوتن: «ئەقڵییەتی حوكمڕانیی خۆتان بگۆڕن و لەسەر بنەمایەكی نوێ پەیوەندییەكان لەگەڵ هەرێمی كوردستان ڕێك بخەنەوە».

  هەماهەنگیی نێوان هەرێم و عێراق

لەسەر ئاستی هەردوو حكومەت و پرۆسەی سیاسی

ئەبو میساق ئەلمەساری، ئەندامی مەكتەبی سیاسیی ڕێكخراوی بەدر لە بازنەی گفتوگۆی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندن و لە گفتوگۆی «هەرێمی كوردستان لەناو گێژاوی ململانێی و هەرێمی و نێودەوڵەتیدا»، پێی گوتین: «برایان، ئێمە وەك شیعە دابەش بووین بەسەر دوو بەرەدا، یەكەمیان بەرەی شیعەی ئەقڵانی، دووەمیان بەرەی شیعەی چەكدار، ئێمە وەك شیعەی ئەقڵانی دەزانین پارتی دیموكراتی كوردستان چ حزبێكی گەورە و دێرینە و دەشزانین چ ڕۆڵێكی لەناو پرۆسەی سیاسیی عێراقدا هەیە. لێرەدا زانیارییەكتان پێ دەڵێم، كە لەوانەیە لەناو لایەنە سیاسییەكەی خۆم بە نەرێنی لەسەرم بشكێتەوە، ئەویش ئەوەیە كە پێتان دەڵێم: هەولێر، بەشدار بووە لە ڕازیكردنی ئەمریكا و سەرۆكەكەی جۆزیف بایدن بۆ ئەوەی پێشوازی لە محەمەد شیاع سوودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق بكەن و سەردانەكەشی لە سەرووی سەركەوتووەوە بووە».

لێرەدا پرسیار ئەوەیە: ئایا پەیامی ئەم سیاسەتمەدارەی لایەنێكی سیاسیی وەك ڕێكخراوی بەدر، جۆرێك لە موجامەلە نییە، ئەمەش بەو مانایەی كە دێنە كوردستان قسەیەك دەكەن و كە دەچنەوە قسەیەكی دیكە دەكەن؟ وەڵامی ئەم پرسیارە لە شێوازی پێشوازیی ئەندامێكی دیكەی مەكتەبی سیاسیی بەدر دەدەینەوە، كە ئەویش قاسم ئەعرەجی ڕاوێژكاری ئاسایشی نیشتمانی عێراقە، كاتێك پێشوازی لە نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان كرد، لە ناو بینایەی ئاسایشی نیشتمانیی عێراق و بە ئاڵای كوردستان و بە شێوەیەكی پڕۆتۆكۆڵیی زۆر ئاست بەرز پێشوازیی لە سەرۆكی هەرێمی كوردستان كرد.

لایەنێكی دیكە كە گرنگە ئاماژەی پێ بكەین، سەردانەكەی هەفتەی ڕابردووی  بەڕێز نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستانە بۆ بەغدا، لەم سەردانەدا جیا لەوەی بەشداری لە كۆبوونەوەی هاوپەیمانیی بەڕێوەبردنی دەوڵەت كرد، لە هەمان كاتدا لەگەڵ زۆربەی سەركردە سیاسییەكانی شیعە و سوننەی عێراق كۆبووەوە. ئەوەی جێگەی هەڵوەستەكردن بوو و لە لێدوانە ڕۆژنامەنووسییەكاندا گوێبیستی بووین، ئەوە بووە كە نووری مالیكی و هادی عامری، جیا لەوەی سەبارەت بە كێشەكانی هەرێم و عێراق زۆر بە گەشبینی وەڵامی ڕۆژنامەنووسانیان دایەوە و ئاماژەیان بەوەكرد، نییەتی خێر لای هەردوو لایە بۆ چارەسەركردنی هەموو كێشەكان، سەبارەت بە دواخستن، یان دوانەخستنی هەڵبژاردنەكانی كوردستانیش هەردووكیان جەختیان لەوە كردەوە «پرسی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان تەنیا پەیوەندی بە فەخامەتی سەرۆكی هەرێمی كوردستانەوە هەیە و خۆی دەتوانێت مەرسومێك دەربكات و ڕێكەوتی هەڵبژاردنەكە دیاری بكات».

ئەوانەی شارەزان لە پرۆسەی سیاسیی عێراق، یان ئەزموونیان لەناو پرۆسەكە هەیە، دەزانن كەسایەتیی ئەو دوو بەڕێزە (نووری مالیكی و هادی عامری) لەناو پرۆسەی سیاسیی عێراق چەندە و، لەمەش زیاتر دەزانن چەند كاریگەرن لەناو پرۆسەی بڕیاردروستكردنی چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە و هاوپەیمانیی بەڕێوەبردنی دەوڵەت، بۆیە كاتێك دەڵێن «هەڵبژاردنی كوردستان تەنیا پەیوەندی بە بڕیاری سەرۆكی هەرێمی كوردستانەوە هەیە، باش دەزانن، لەپشت یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانەوە لە ئێستا بڕیارێكی دادگای فیدڕاڵی هەیە، كە وەك خۆیان دەڵێن «بات و ملزمە»، بۆیە ئەگەر بارودۆخەكە بەو ئاستە گۆڕانكاری بەسەردا نەهاتبێت، كە ئەمری واقعێكی تازە دروست بووە، كە دەبێت كوردستان وەك هەرێمێك دەسەڵاتەكانی سەربەخۆ و جیاواز بێت لەگەڵ حكومەتی ناوەندی، ئەوا زۆر بە ئاسانی دەیانگوت، دادگای فیدڕاڵی بڕیاری داوە و بڕیارەكەش «بات و ملزمە» و دەبێت ئەو بڕیارە جێبەجێ بكرێت.

سەبارەت بەو پرسانەی پەیوەندی بە هەردوو حكومەتی عێراقەوە هەیە، وەك پرسەكانی (مووچە و بودجە، ماددەی 140، هێزی پێشمەرگە، یاسای نەوت و گاز و...هتد)، دەبینین لێكتێگەیشتن و هاریكاریی زۆر باش لەنێوان هەردوو حكومەتی هەولێر و بەغدا بوونی هەیە، بەڵام ئەوەی بووەتە هۆكاری ئەوەی ئەم هاریكاری و لێكتێگەیشتنەی هەردوو حكومەت كە بە ئاسانی هەوڵەكانیان سەركەوتوو بێت، ئەویش جیاوازیی سرووشتی ژینگەی ناو پەرلەمانی عێراقە لەگەڵ سرووشتی ژینگەی ناو هاوپەیمانیی بەڕێوەبردنی دەوڵەت، ئەمەش بەو مانایەی ئەو هاریكاری و لێكتێگەیشتنەی لەناو هاوپەیمانیی ئیدارەی دەوڵەت بوونی هەیە بۆ پشتگیری لە حكومەتەكەی محەمەد شیاع سوودانی، هەمان هاریكاری و لێكتێگەیشتن بۆ پشتگیری لە حكومەتەكەی سوودانی لەناو پەرلەمانی عێراق بوونی نییە.

لایەنە شیعەكانی ناو چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە كە ئێستا بەشی سەرەكین لە هاوپەیمانیی ئیدارەی دەوڵەت، زۆر خۆشحاڵن بەوەی كە نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بەشداریی كۆبوونەوەكانی ئەو هاوپەیمانییە بكات، ئەم خۆشحاڵییەی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە بە ئامادەبوونی سەرۆكی هەرێمی كوردستان، بۆ ئەوەیە كە پشتگیریی تەواوی هەرێمی كوردستان بۆ حكومەتەكەی سوودانی مسۆگەر بكەن، هەروەها مەبەستیانە دڵنیایی بە سەرۆك مسعود بارزانی بدەن، كە ئەوان پابەندن بە جێبەجێكردنی ڕێككەوتنی هاوپەیمانیی ئیدارەی دەوڵەت، بەڵام پەرتەوازەیی و دابەشبوونی ناوماڵی شیعە هەنگاوەكانی خاو كردووەتەوە.

ئەوەی لە دوماهیدا گرنگە هەڵوەستەی لەسەر بكەین، ئەو پرسیارەیە كە ئایا تاچەند ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا پشتگیری ئەوە دەكات، عێراق یەك دەوڵەت و دوو سیستەم بێت؟ وەڵامی ئەم پرسیارە لەو پەیامەی ئەنتۆنی بلینكن وەزیری دەرەوەی ئەمریكا وەردەگرینەوە، كاتێك لە ڕۆژی 25ی شوباتی 2024 لە كاتی كۆبوونەوەی لەگەڵ مسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان و شاندەكەی گوتی: «لەچوارچێوەی سیاسەتی ئەمریكا لە عێراقدا، 360 پلە پشتگیری هەرێمی كوردستان دەكەین»، ئەم پەیامەی وەزیری دەرەوەی ئەمریكا ئەگەر لە چوارچێوەی ئەزموونی سیاسیی جوزیف بایدن سەرۆكی ئێستای ئەمریكا، ڕاڤە بكەین كە زیاتر لە 30 ساڵە كار لەسەر دۆسێی عێراق دەكات و خاوەنی پلانی B و تێگەیشتنی دابەشبوونی نەرمە بۆ عێراق «Soft Partition in Iraq»، ئەوا دەگەینە ئەو ئەنجامەی ئەگەر هەولێر ڕازی نەبووایە، ئامادە نەدەبوو لەناو كۆشكی سپی پێشوازی لە سەرۆك وەزیرانی عێراق بكات و، پێدانی ئەم ڕۆڵەش بە هەولێر، مانای ئەوەیە لای سەرۆكی ئەمریكاش ئێستا بە كردەیی عێراق یەك دەوڵەتە، بەڵام دوو سیستمی سیاسی تێدا هەیە.