بیری نەتەوەیی (Nationalism) هێندەی ئاماژەیە بۆ ئینتیمای هاووڵاتی بۆ نیشتمانێك، هێندە ئاماژە نییە بۆ ئینتیمای تاكێك بۆ نەتەوەكەی، ئەوجا لەبەر ئەوەی زۆر كەم رێكدەكەوێت كە جوگرافیای دەوڵەتێكی نەتەوەیی (NationState) تەنیا لەیەك پێكهاتەی نەتەوەیی پێكهاتبێت، ئەوا بیری نەتەوەیی دەبێتە هەوێنی درستبوونی ئینتیمای هاوبەش و لێبوردەیی لەنێوان ئەو پێكهاتە نەتەوەییە جیاوازانەی كە لە نیشتمانێكدا پێكەوە دەژین.
ئەو بیرمەندانەی لەسەر چەمكی بیری نەتەوەیی (ناشیۆنالیزم) توێژینەوەی وردو قووڵیان ئەنجامداوە، بیری نەتەوەیی لە دەرەوەی چوارچێوەی نیشتمانێك پێناسە ناكەن، بەڵكو چوارچێوەی نیشتمانێكە كە رەسەنایەتیی بیری نەتەوەیی بەو شێوەیە پێناسە دەكاتەوە كە رایەڵە هاوبەشەكانی نێوان پێكهاتە جیاوازەكان ئینتیمای نیشتمانی دروست دەكات و ناسنامەی نیشتمانیی ئەو نیشتمانە پێناسەی بیری نەتەوەیی هەموو پێكهاتە جیاوازەكان دەكاتەوە. راشكاوانەتر بیری نەتەوەیی مرۆڤبووونی تاكەكانی نەتەوە لە ددانپێدانانی مرۆڤبوونی پێكهاتە جیاوازەكانی دیكەدا پێناسە دەكاتەوەو، بیری نەتەوەیی، نەتەوەیەك ناكاتە سەردەست و نەتەوەیەكی دیكەش ژێردەست، یان داگیركراو، بەڵكو بیری نەتەوەیی دروست، سەروەریی نیشتمانی لە سەروەریی پێكهاتە نەتەوەیی و ئایینییە جیاوازەكاندا پێكەوە كۆدەكاتەوە.
سەرهەڵدانی بیری نەتەوەیی لە بنەڕەتدا دژی ئەو ئایدیۆلۆژیەتانە دروست بووە كە پێیان وابووە دەبێت نەتەوەیەك بە زەبری هێز، كۆی نەتەوەكانی دیكە لە چوارچێوەی دەوڵەتێك، یان ئیمپراتۆریەتێك كۆبكاتەوە و هەمووان بە زەبری هێز ملكەچ بكات، لەبەرامبەر ئەم ئایدیۆلۆژیەتە خۆسەپێنەدا، بیری نەتەوەیی (نەتەوە ئازادەكان) بەرامبەر ئەو دەوڵەت و ئیمپراتۆریەتانە شۆڕشی بۆ مافی چارەی خۆنووسین و دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەیی بەرپا كردووە و ئەمەش بە تەنیا رێگەچارە زانیوە بۆ ئەوەی لەسەر خاكی نیشتمانەكەی دەوڵەتێكی سەربەخۆ بۆ ئەو هاووڵاتیانە دروست بكات كە هاوبەشیی نیشتمانی پێكەوە كۆیان دەكاتەوە.
لەسەردەمی باڵادەستیی ئایدیۆلۆژیەتی ماركسی و كۆمۆنیستیدا، هەوڵیكی زۆر هەبوو كە بیری نەتەوەیی (ناشنالیزم) ناشیرین بكرێت، بەوەی بیری نەتەوەیی، یان ناشنالیزم هۆكاری هەڵگیرسانی هەردوو شەڕی یەكەم و دووەمی جیهانییە، لەمەش خراپتر لە ماوەی شەڕی دووەمی جیهانیدا یەكێتی سۆڤیەت زۆر هەوڵیدا هیتلەر و نازیزم وەك دەرهاویشتە خراپەكانی (ناشنالیزم) سەیر بكرێت و بناسێنرێت، بەڵام دەرهاویشتە خراپەكانی نازیزم ئەو كاتە بوو بە كارەسات بۆ سەرجەم مرۆڤایەتی كە هیتلەر ناشنالیزمی ئەڵمانیای لە چوارچێوەی لۆكاڵیی خۆی دەرهێنا و بەرگێكی نێودەوڵەتی هاوشێوەی ئایدیۆلۆژیەتی ماركسی و كۆمۆنیستی بەبەردا كرد، ئامانجی هیتلەر لە نازیزم ئەوە نەبوو كە نەتەوەی ئەڵمان خاوەنی دەوڵەتی سەربەخۆی خۆیان بن و پێكهاتە جیاوازەكانی دەوڵەتی نەتەوەیی ئەڵمان بپارێزێت و لێبوردەیی و پێكەوەژیان لە نێویاندا دروست بكات، بەڵكو دروست وەك ئایدیۆلۆژیەتی ماركسی و كۆمۆنیستی ئامانجی ئەوە بوو ئیمپراتۆریەتێك دابمەزرێنێت و نازیزم حوكمڕانی هەموو جیهان بكات.
ئەمە ئەوەمان بۆ ئاشكرا دەكات، كە دژایەتیی نێوان یەكێتی سۆڤیەتی كۆمۆنیستی و ئەڵمانیای نازی، لەبەر ئەوە نەبووە كە هیتلەر نازیزم بووە و ستالین كۆمۆنیزم، بەڵكو لە بنەڕەتدا دژایەتیی نێوان ئایدیۆلۆژیەتی ئیمپراتۆریەتی نازی و كۆمۆنیست ئەوە بووە كە هەردووكیان ئامانجیان ئەوە بووە بە زەبری هێز تێكڕای حوكمڕانی جیهان بكەن.
لەبەرامبەر هەردوو ئایدیۆلۆژیەتی ئیمپراتۆریەتی (نازیزم و كۆمۆنیزم)، رۆژئاوای دیموكراتی هاوپەیمانی نێوان (نەتەوە ئازادەكان)ی راگەیاند بۆ رێگرتن لە سەركەوتنی ئایدیۆلۆژیەتی هەردوو ئیمپراتۆرییەكە، بۆ ئەمەش فرانكلین رۆزفەلت (سەرۆكی ئەوكاتی ئەمریكا) و وینستۆن چەرچل (سەرۆك وەزیرانی ئەو كاتی بەریتانیا)، لە سەرەتای چلەكانی سەدەی رابردوو (چارتەری ئەتڵەسی)یان ئیمزا كرد، ئەم چارتەرە تەنیا هاوپەیمانییەك نەبوو بۆ رووخاندنی هیتلەر و نازیزم، بەڵكو هاوپەیمانییەك بوو لە دژی ئیمپراتۆریەتی یەكێتی سۆڤیەتی پێشانیش كە دەیویست ئیمپراتۆریەتێكی كۆمۆنیستی لە جیهاندا دابمەزرێنێت.
ئەم باكگراوەندە مێژووییەی لادانی بیری ناشنالیزم و گۆڕینی بۆ داگیركاری و چەوسانەوەی نەتەوەكانی دیكە، بۆ ناشنالیزمی (تورك و عەرەب و فارس)یش دژی هاووڵاتیانی كوردستان لەهەر چوار پارچە بە هەمان شێوە بووە، هەروەها دەرهاویشتە خراپەكانی ناشنالیزمی (تورك و فارس و عەرەب) لە دژی خەڵكی كوردستان ئەو كاتە دەبێتە كارەسات بۆ كوردستان و تەواوی (تورك و عەرەب و فارس) كە رێز لە چوارچێوەی سەروەریی نەتەوەیی خۆی ناگرێت و هەوڵەكانی دەبێتە ئەوەی لەناو سنووری ئەو دەوڵەتە بەزۆر دروستكراوانەدا، هامۆجینێكی نەتەوەیی (فارس و تورك و عەرەب) دروست بكات و خاڵە هاوبەشەكانی نێوان نەتەوە جیاوازەكانی ئەو دەوڵەتە بسڕێتەوە و بە زەبری چەك ملكەچ و سەركوتیان بكات، ئەوجا چۆن نەتەوەكانی ئەوروپا و جیهان لە دژی هەژموون و باڵادەستیی نەتەوەیەك بە سەر نەتەوەكانی دیكەیان رەتكردۆتەوە و شۆڕشیان لە پێناوی مافی چارەنووس بەرپا كردووە، بە هەمان شێوە لە ناو هەر چوار دەوڵەتی (عێراق، سووریا، توركیا و ئیران)دا، هاووڵاتیانی كوردستان بە جیاوازی پێكهاتەی نەتەوەیی و ئایینییانەوە ئەو لادانەی ناشنالیزمی (عەرەب و فارس و تورك)یان قبووڵ نەكردووە و بە درێژایی 100 ساڵی رابردوو شۆڕش و سەرهەڵدان بەردەوام بووە و هەر بەردەوامیش دەبێت هەتا بیركردنەوەی (تورك و عەرەب و فارس) رێز لە سەروەریی نەتەوەیی خۆیان دەگرن و سەروەریی نەتەوەیی خۆیان لەناو مافەكانی خەڵكی كوردستاندا پێناسە دەكەنەوە.
لایەنێكی دیكە كە بەردەوام هەڵگری ئایدیۆلۆژیەتە نێونەتەوەییەكان (ئایینی، چەپ، عەلمانی)، بیری نەتەوەیی یان (ناشنالیزم) بەوە تاوانبار دەكەن كە هەوڵدانە بۆ جیابوونەوە و دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆی نەتەوەیی، بەڵام لە بنەڕەتدا كێشەكە بەم جۆرە نییە، لەبەر ئەوەی شۆڕشە نەتەوەییەكان لە هەموو جیهاندا لەیەك خاڵدا هەموویان پێكەوە كۆدەبنەوە و هەمووشیان پێكەوە یەك پەیام ئاراستەی داگیركارەكانیان دەكەن، ئەو پەیامەش ئەو پرسیارە گرنگەیە كە نەتەوەی ژێردەست لە نەتەوەی سەردەست دەپرسێت و پێی دەڵێت: ئەگەر تۆ خۆت بە نوێنەری نەتەوەیەكی ئازاد دەزانی، بۆچی مافی ئازادی بە نەتەوەكەی من رەوا نابینی؟ بۆیە كاتێك داگیركارانی هەڵگری ئایدیۆلۆژیەتی خۆسەپاندن بەزەبری هێز، ئەم پرسیارەیان لەلایەن نەتەوە ژێردەستەكانەوە ئاراستە دەكرێت و ناتوانن بە راستی وەڵامی نەتەوەیی خۆیان و نەتەوەیی ژێردەستیش بدەنەوە، نەتەوەی ژێردەست بە ناشنالیزم، یان جوداخواز، یان تێكدانی سنووری دەوڵەتەكە تاوانبار دەكەن.
مستەفا بارزانی لە ساڵی 1943 و لەگەڵ چەخماخەی شۆڕشی دووەمی (بارزان) لە پەیامە مێژووییەكەیدا بۆ عەبدولڕەحمان عەزام پاشا، هەوڵیداوە هەموو هەڵەكانی لادانی بیری نەتەوەیی عەرەبی (القومية العربیة) بۆ هەموو نەتەوەی عەرەب راست بكاتەوە و راشكاوانە پێی راگەیاندوون: «شەڕی ئێمە لەگەڵ نەتەوەی عەرەب نییە، بەڵكو لەگەڵ ئەو رژێمانەیە كە پێش ئێمە، ئێوەی چەوساندۆتەوە..»، ئەم پەیامەی مستەفا بارزانی كە پەیامی پێكەوەژیانە بۆ نێوان نەتەوە جیاوازەكان لە ناوچەكە، تەنیا پەیامی كورد نەبووە بۆ نەتەوەی عەرەب، بەڵكو پەیامی تەواوی نەتەوە و پێكهاتە جیاوازەكانی كوردستان بووە كە توانیویانە لە چوارچێوەی بیری نەتەوەیی (كوردستانیبووندا) لێبوردەیی و پێكەوەژیان دروست بكەن، ئەم پەیامەی ژەنڕاڵ مستەفا بارزانی لە كاتێكدا ئاراستەی نەتەوەی عەرەب كراوە كە هەموو دەوڵەتانی جیهان لە شەڕی دووەمی جیهانیدا لەسەر ناسنامەی نەتەوەیی یەكتریان دەكوشت.
لە رۆژانێكی وەك ئەمڕۆدا كە هەموو ساڵێك یادی زامەكانی ژینۆسایدی ئەنفالەكان و كیمیابارانەكان دەكەینەوە، راشكاوانە ئەو بەڵگە زیندووانە خۆیان دەخەنەوە روو كە تاوانێك وایكردووە خەڵكی كوردستان بە جیاوازی ئایینی و نەتەوەییەوە رووبەڕووی جینۆسایدی ئەنفالەكان و كیمیابارانەكان ببنەوە، ئەوە بووە كە تەنیا وەك (كوردستانیبوون) داكۆكییان لەو بیرە نەتەوەییە كردووە كە نیشتمانی (كوردستان) هەموویان پێكەوە كۆدەكاتەوە و خاڵە هاوبەشەكانی نێوانیان ناسنامەی كوردستانیبوونیان پێ دەبەخشێت. بۆیە گرنگە كاتێك یادی ئەم كارەساتە دەكەینەوە، رەهەندە گرنگەكانی ئەم كارەساتانە لە ناو چوارچێوەی بیری نەتەوەیی نیشتمانێكی داگیركراودا، دووبارە هەڵەسەنگاندنی بۆ بكرێتەوە.