نزیكەی 100ساڵە وڵاتێك بەزۆر دروستكراوە ناوی عێراقە، بەدرێژایی نزیكەی ئەم 100 ساڵە، سیاسەتی نێودەوڵەتی چەند گۆڕانكاری بەرسەردا هاتبێت، چەند جەمسەرگیری جیاواز لەسەر ئاستی هێزە جیهانییەكان دروست بووبێت، ئەوا یەك هەڵوێست و یەك سیاسەت لەسەر ئاستی جیهان نەگۆڕ بووە، ئەویش داكۆكی كردن بووە لە پاراستنی یەكپارچەیی عێراق، بەڵام لە 9ی حوزەیرانەوە كە چەكدارانی داعش كۆنترۆڵی موسڵیان كردووە، هەتا 7ی تەمموز كە دەكاتە نزیكەی مانگێك شتێك لەسەر ئەرزی واقیع بوونی نەما كە پێی بگوترێت یەكپارچەیی عێراق، لەمەش گرنگتر ئەوەیە هەموو كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و پێنج دەوڵەتە هەمیشەییەكەی ئەنجوومەنی ئاسایش و هاوپەیمانی ئەتڵەسی دەستەوەستانن لەوەی بتوانن بارودۆخەكە بگێڕنەوە بۆ پێش 9ی حوزەیران و جارێكی دیكە باس لەیەكپارچەیی عێراق بكەن. هەر ئەمەش وایكردووە كە بڵێین گۆڕانكارییەكانی تەنیا یەك مانگ بە قەوارەی ئەو گۆڕانكارییەیە كە ماوەی 100 ساڵ درێژەی كێشاوە.

واقیعی لەبەریەكهەڵوەشاوەی عێراق
هێدمەیەكە جیهانی تاساندووە
باڵیۆز جیمس جیفری كە لە ساڵانی 2010- 2012 باڵیۆزی ئەمریكابووە لە بەغدا، لە موحازەرەیەكیدا كە رۆژی 15ی حوزەیران لە ئامۆژگای واشنتۆن بۆ دیراساتی رۆژهەڵاتی نزیك پێشكەشی كرد، ئاماژە بەوە دەكات كە زانیارییە هەواڵگرییەكانی ئەمریكا لەسەر چەكدارانی داعش وەك زانیارییە هەواڵگرییەكانی پێش 9ی حوزەیران نییە، راشكاوانەتر ئاماژە بەوە دەكات كە ئێستا دەزگا هەواڵگرییەكانی ئەمریكا دەزانن چەكدارانی داعش چی دەكەن و چۆن دەجووڵێن، ئەمەش بەو مانایە دێت دەزگای هەواڵگری ئەمریكا لە پێش 9ی حوزەیران ئاگاداری جووڵە و پلانی چەكدارانی داعش نەبووە بۆ كۆنترۆڵكردنی موسڵ. لەمەش زیاتر هەفتەی رابردوو لە میانەی وتووێژێكی تایبەتی گوڵان لەگەڵ پرۆفیسۆر ئەمازیا بارام كە ئێستا گەورە تۆژەری سەنتەری یونایتد ستەیتە بۆ ئاشتیی، ئەوەی بە گوڵان راگەیاند كە ئیدارەی ئۆباما بە هیچ شێوەیەك ئاگاداری جوڵە و پلانی داعش نەبووە بۆ كۆنترۆڵی موسڵ.
سەبارەت بە حكومەتی عێراق و نوری مالیكیش، بەڕێز مسعود بارزانی سەرۆكی كوردستان رۆژی 3ی تەمموز لە وتارەكەیدا لەبەردەمی پەرلەمانی كوردستان ئەوەی ئاشكرا كرد، كە پێش 6مانگ نوری مالیكیی لە مەترسی داعش ئاگاداركردۆتەوە و چەند رۆژێكیش پێش داگیركردنی موسڵ دیسان سەرۆك بارزانی ئامادەباشی پیشانداوە بۆ ئەوەی پێشمەرگە بنێرێتە موسڵ بۆ ئەوەی بەرگری لە موسڵ بكەن، بەڵام ئەم دەستپێشخەریەش لەلایەن نوری مالیكیەوە رەتكراوەتەوە، ئەم رەتكردنەوەیەش مانای ئەوەیە كە حكومەتەكەی نوری مالیكی نەك هەر ئاگاداری جوڵە و پلانی داعش نەبووە، بەڵكو ئەمە مانای ئەوەیە لەدوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە 2011 لە عێراق، لەناو حكومەتەكەی مالیكی دەزگایەكی هەواڵگری پرۆفیشناڵ بوونی نییە، بۆ پشتڕاستكردنەوەی ئەم راستیەش پرۆفیسۆر تۆبی دۆج لە كتێبەكەیدا بە ناونیشانی (عێراق لەشەڕەوە بەرەو دیكتاتۆرێكی نوێ) راشكاوانە ئاماژەی بەوە كردووە، ئەو دەزگا هەواڵگرییەی ئەمریكیەكان بۆ عێراقیان دامەزراند و مەشق و راهێنانیان بەو كەسانە كرد بۆ ئەوەی ببنە پرۆفیشناڵ، دوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا، مالیكی ئەندامانی دەزگای هەواڵگری گۆڕی بۆ كەسە نزیكەكانی خۆی و ئەو دەزگا پرۆفیشناڵەی لەبەریەكهەڵوەشان، هەر بۆیە نوری مالیكی هەرگیز مەزندەی نەكردووە، چەكدارانی داعش بتوانن موسڵ كۆنترۆڵ بكەن و پاشانیش تكریت و دیالەش كۆنترۆڵ بكەن.
دیارە لەسەر ئاستی وڵاتانی ناوچەكە بە تایبەتی توركیا و ئێرانیش كە دوو دەوڵەتن راستەوخۆ پێوەندییەكی گەورەیان لەگەڵ عێراق هەیە، بۆ ئەوانیش هەر جێگەی هێدمە بووە، بەڵگەش بۆ ئەمە ئەگەر توركیا زانیاری هەبوایە ئەوا كونسڵگەرییەكە و خەڵكانی خۆی كە لەموسڵ بوون، پێش 9ی حوزەیران دەگێڕایەوە بۆ توركیا، سەبارەت بە ئێرانیش ئەگەر زانیاری هەبوایە، ئەوا زووتر هاوكاری مالیكی دەكرد، نەك دوای رووداوەكان. لەمەش زیاتر هەرێمی كوردستانیش كە لەهەمووان زیاتر زانیاری لابووە و بەغداشی ئاگادار كردۆتەوە، وەك سەرۆك بارزانی لە پەرلەمان رایگەیاند، هەرێمی كوردستان پێشبینی ئەوەی كردووە داعش گورزێك دەوەشێنێت، ئەو گورزەش هێرش كردن دەبێت بۆ سەر بەندیخانەی بادوش نەك داگیركردنی موسڵ.
ئەو لایەنانەی ئاماژەمان پێكردن، ئەوانە ئەو لایەنانەن كە زۆر لە نزیكەوە بایەخ بە رەوشی عێراق دەدەن و تەنانەت هەولێر و بەغدا خۆیان راستەوخۆ بەشێكن لەواقیعەكە، بۆیە ئەگەر لەم چوارچێوەیەدا بۆ لایەنە پێوەندارەكان جێگەی سەرسوڕمان و هێدمە بووبێت، ئایا دەبێت بۆ وڵاتانی دیكەی جیهان چۆن بووبێت؟
رەوینەوەی تاسانی هێدمەكە و
هەوڵدان بۆ تێگەیشتن لە واقیعەكە
بە گوێگرتنمان لەو كۆڕەی رۆژی 2ی تەمموزی 2014 ئامۆژگای واشنتۆن بۆ دیراساتی رۆژهەڵاتی نزیك بۆ هەردوو بەڕێزان (د.فوئاد حوسێن سەرۆكی دیوانی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان و فەلاح مستەفا بەرپرسی پێوەندییەكانی دەرەوەی حكومەتی هەرێمی كوردستان)یان رێكخستبوو، هەروەها لەمیانەی ئەو پرسیارانەی لەلایەن رۆژنامەنووسان و تۆژەرانەوە ئاراستەیان دەكرا، راشكاوانە هەستمان دەكرد، هێشتا تاسانی ئەو هێدمەیەی گۆڕانكاریەكانی چەند هەفتەیەك لە عێراقدا دروستی كردووە، هێشتا بەتەواوەتی نەڕەویتەوە و هێشتا خەڵكانێكی نزیك لە سیاسەتی ئەمریكا بەرامبەر بە عێراق، بەتەواوەتی مەزندەی ئەو واقیعە نوێیە ناكەن، كە بەڕێز سەرۆك بارزانی لەمیانەی دیدارەكانی لەگەڵ (CNN،BBC،RUTERS،VOA) ئاماژەی پێكردووە، هەر بۆیە لە دەسپێكی كۆڕەكە د.فوئاد حوسێن بەمجۆرە باری ناوخۆیی عێراقی لەبەر رۆشنایی گۆڕانكارییەكان بۆ ئامادەبووان خستەڕوو: (ئەو گۆڕانكاریانەی لەماوەی دوو سێ هەفتەی رابردوو لە عێراق روویانداوە، وامان لێدەكات هەموومان بیر لەوە بكەینەوە چۆن ئەم واقیعە تازەیە شرۆڤە بكەین، هەروەها بیر بكەینەوە لە بارودۆخی ئێستاو ئاییندەی ئەم وڵاتە كە دیارە مەبەستم كوردستان و عێراقیشە، بۆیە كاتێك باسی پێش رووداوەكانی موسڵ و دوای رووداوەكانی موسڵ دەكەم، لەو خاڵەوە دەست پێدەكەم (ئایا رووداوەكانی موسڵ مانای چییە؟) دیارە مەبەستم ئەوەیە عێراق پێش رووداوەكانی 9ی حوزەیران جیاوازە لەو عێراقەكەی ئێستا، دوای رووداوەكان عێراق بووە دەوڵەتێكی جیاواز لەو دەوڵەتەی كە پێش 9ی حوزەیران بوونی هەبووە، ئەمەش لەبەر ئەم هۆكارانەیە:
1. پێش رووداوەكانی 9ی حوزەیران، عێراق بەشێوەیەكی فەرمی یەك وڵات بوونی هەبوو كە ئەویش عێراق بوو. بەڵام ئێستا عێراق سێ وڵاتە كە سێ سیستمی جیاوازیان هەیە.
2. پێش رووداوەكانی 9ی حوزەیران تیرۆریستان گرووپ بوون و كاری خۆكوژی و تیرۆریستیان لە ناوچە جیاجیاكان ئەنجامدەدا، بەڵام ئێستا ئەو تیرۆریستانە دەوڵەتی ئیسلامیان راگەیاندووە، ئەم دەوڵەتە بەناو ئیسلامیە، دەوڵەتێكی ئینتەرناشناڵە و بڕوای بە سنورەكان نییە.
3. پێش 9ی حوزەیران عێراق خاوەنی سوپایەكی گەورەبوو، بەڵام دوای رووداوەكان لە 80%ی ئەم سوپایە لەبەریەكهەڵوەشاوە و 6 یەكەی عێراقی كە چواریان سەر بە سوپان و دووانیان سەر بە پۆلیس، بەتەواوەتی لەبەریەكهەڵوەشاوەتەوە و هەموو ئەو چەكانەی هەیانبووە كەوتۆتە بەردەستی چەكدارانی داعش، كە ئێستا دەوڵەتی ئیسلامیان راگەیاندووە و ناوچەی سوننە نیشنەكانیشیان كۆنترۆڵ كردووە.
4. نوێنەرانی هەڵبژێردراوی عەرەبی سوننە كە پێویستە نوێنەرایەتی كوتلەی سوننە بكەن لەناو پەرلەمانی عێراق، ئێستا زۆربەیان ناتوانن بچنەوە ناوچەكانی خۆیان.
5. سەبارەت بە بەغدا، ئێستا بەغداش جیاوازە لە بەغداكەی پێش 9ی حوزەیران، پێشتر لە بەغدا هێزی پۆلیس و سوپا هەبوو، بەڵام ئێستا هێزی میلیشیا لە بەغدا بوونی هەیە و بە ئاشكرا و بەچەكەوە دەسوڕێنەوە و بریتین لە(فەیلەقی بەدر، هێزەكانی عەسائیب ئەلحەق، جەیشی مەهدی).
6. لە ناوچە جێگە ناكۆكەكانی ناو دەستووری عێراق، دوای ئەوەی سوپای عێراق لەو ناوچانە لەبەریەكهەڵوەشا، بۆشایی دروست بوو، ئەم بۆشاییە لەلایەن هێزی پێشمەرگەی كوردستانەوە پڕكراونەتەوە.
كەواتە ئەم گۆڕانكاریانە رووبەڕووی راستیەكی كردوینەتەوە، ئەو راستیەش ئەوەیە ئێستا عێراق بۆتە 3 وڵاتی جیاواز كە بریتین لە:
* دەوڵەتی تیرۆریستی ئیسلامی كە داعش لەناوچە سوننییەكان رایگەیاندووە، ئەم دەوڵەتە باوەڕی بە سنور نییە، بەپێی بەرنامە و پرۆگرامیان ئەم دەوڵەتە درێژ دەبێتەوە بۆ بەغدا و دیمەشق و بێروت و عەممان و كوێت و هەروەها لە بەرنامەشیاندایە بێنە كوردستانیش.
* دەوڵەتی دووهەمیان هەرێمی كوردستانە، كە وڵاتێكی سەقامگیر و ئارامە، هەوڵدەدات دیموكراتی بونیادبنێت، كۆمەڵگەیەكی فرە ئایین و فرە نەتەوە و فرەلایەنە، ئەمەش تەواو تەواو پێچەوانەی ئەو دەوڵەتەیە كە ناویان لێناوە دەوڵەتی ئیسلامی، ئێستا دەوڵەتی كوردستان بە درێژای 1050 كم سنوری لەگەڵ ئەو دەوڵەتە تیرۆریستیە هەیە و تەنیا 15 كم سنوری لەگەڵ عێراق ماوە، ئەمەش واتا لە نێوان كوردستان و عێراقدا، ئێستا دەوڵەتێكی دیكە بوونی هەیە.
* لە ناوچەكانی دیكەش بەغداو باشوری عێراق ئەویش ئێستا دەوڵەتێكی دیكەیە، پێشتر لەبەغدا حكومەتێك هەبووە، بەڵام ئێستا ئەو حكومەتە ئیفلیج بووە و هیچی پێناكرێت.))
ئەم واقیعە تازەیەی عێراقی ئێستا، واقیعی 3 دەوڵەتی جیاوازە، ئەم 3 دەوڵەتە 3 سیستمی جیاوازیان هەیە و هەر یەكەشیان پلان و بەرنامەی جیاوازیان هەیە، بۆیە دەبێت وەك سێ دەوڵەتی جیاواز مامەڵەیان لەگەڵ بكرێت، ئەگەر نا ئاشتی و ئاسایشی ناوچەكە و جیهانیش دەكەوێتە مەترسیەوە، راشكاوانەتر لەم واقیعە تازەیەدا یەكپارچەیی عێراق دەبێتە هەڕەشە بۆ سەر ئاشتی و ئاسایشی ناوچەكە و جیهانیش، ئەوجا بۆ ئەوەی ئەم مەترسیە لەسەر ئاشتی و ئاسایشی جیهان دووربخرێتەوە، دەبێت دوای رەوینەوەی تاسانی هێدمەی گۆڕانكارییەكە هەموو هەوڵێك بدرێت، بۆ ئەوەی پارچە پەرتبووەكانی عێراق لە چوارچێوەی دەوڵەتی سەربەخۆدا رێكبخرێنەوە.
یەكپارچەیی عێراق
بۆتە چەمكێكی بێ مانا
بەو پێیەی هیچ شتێك لە سیاسەتدا مەحاڵ نییە، ئەوا گرنگە گریمانەی ئەوە بكەین، هەموو سەركردە عێراقیەكان و ئەمریكا و دەوڵەتانی یەكێتی ئەوروپا و رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان پێكەوە كۆدەبنەوە بۆ ئەوەی یارمەتی حكومەتی عێراق بدەن بۆ دوو ئامانج:
1. بۆ نەهێشتنی ئەو دەوڵەتە ئیسلامیەی كە ئێستا داعش لەناوچە سوننییەكان رایگەیاندووە.
2. بۆ رێكخستنەوەی پێكهاتەكان لەچوارچێوەی عێراقدا.
پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە، ئایا چۆن یارمەتی حكومەتی عێراق دەدرێت بۆ ئەوەی دەوڵەتی ئیسلامی لە ناوچە سوننییەكان كۆتایی بێت؟ ئایا ئەو بەشەی سوپای عێراق كە بە %20ی سوپا ماوەتەوە، توانای ئەوەی هەیە هێرش بكات و ئەو ناوچانە لە داعش پاكبكاتەوە؟ لەمەش گرنگتر ئایا هاووڵاتیانی ناوچە سوننییەكان پێشوازی لە سوپای عێراق دەكەن وەك سوپایەكی نیشتمانی، یان وەك سوپایەكی مەزهەبی داگیركار مامەڵەی لەگەڵ دەكەن؟ ئەگەر وەك سوپایەكی مەزهەبی داگیركار سەیری بكەن، ئایا شەڕەكە ناگۆڕێت بۆ شەڕێكی خوێناوی مەزهەبی نێوان شیعە و سوننە؟ لەم حاڵەتەدا ئایا سوننە لەنێوان سوپای مالیكی و سوپای داعش كامیان هەڵدەبژێرێت؟ لەسەروو هەموو ئەمانەشەوە ئایا ئەمریكا پێش هەمووان ئەوجا دەوڵەتانی دیكە و پاشان دەوڵەتانی دراوسێ هیچكامیان ئامادەباشی ئەوەیان تێدایە هێز بنێرن و دەوڵەتی ئیسلامی كۆتایی پێبهێنن؟
سەرنج بدەن ئەم گریمانەیە دەیان و سەدان پرسیاری دیكە دەوروژێنێت، كە پرسەكە دەكاتە گرێیەكی ئاڵۆسكاوی ئەوتۆ كە هیچ كەس سەرەداوەكەی بۆ نەدۆزرێتەوە، لەبەر ئەم هۆكارانە:
1. هێزی پێشمەرگەی كوردستان كە تەنیا هێزە بتوانێت لەبەرامبەر هێرشەكانی داعش رابووەستێت، ئێستا لە بەرەیەكدایە كە درێژییەكەی 1050 كم، ئەم هێزە لەگەڵ ئەوەی خاوەن ئیرادەیەكی بەهێزە و هەموو گەلی كوردستان پشتیوانی لێدەكات، بەڵام لەرووی چەك و پێداویستی لۆجستیەوە، تواناكانی سنوردارە، بەو هاوكاریەشی كە گەلی كوردستان بۆی كۆدەكاتەوە، تەنیا دەتوانێت سنورەكانی كوردستان بپارێزێت.
2. گریمان هێزی پێشمەرگە ئەو توانایەشی هەبێت، ئایا سەرۆكی كوردستان فەرمان دەدات، ئەم هێزە لە سنوری كوردستان زیاتر بجوڵێت؟ بێگومان نەخێر، لەبەر ئەوەی هەموو هێرشكردنێك بۆ سەر ناوچە سونییەكان، واتە تێوەگلان لەشەڕی مەزهەبی نێوان شیعەو سوننە و كوردستانیش هیچ كاتێك بەشێك نەبووە لەو شەڕەو قەتیش نابێتە بەشێك لەو شەڕە.
3. ئایا توركیا ئامادەیە هێز بنێرێت بۆ هاوكاری نوری مالیكی بۆ ئەوەی هێرش بكات و ناوچەكانی موسڵ و تكریت و دیالەو ئەنبار و فەللوجە بگرێتەوە؟ بێگومان وەڵامی ئەم گریمانەش هەر نەخێرە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە بێجگە لەوەی پێوەندی نێوان بەغداو ئەنكەرا لەو ئاستە نییە، لە هەمانكاتدا، توركیا نایەوێت ببێتە لایەنێك لەشەڕی مەزهەبی نێوان شیعەو سوننە.
4. بەهێزترین گریمانە پاڵپشتی ئێرانە بۆ نوری مالیكی، بەڵام پرسیار ئەوەیە ئایا ئێران تاچەند هاوكاری مالیكی و حكومەتی بەغدا دەكات؟ وەڵامی ئەم پرسیارە بەپێی بۆچوون و شرۆڤەی پسپۆرە سەربازییەكان بەوجۆرەیە كە هاوكاری سەربازی ئێرانیش بۆ نوری مالیكی سنوردارەو، سنوری پێداویستی سەربازی و بەرگری كردن لەبەغدا تێناپەڕێنێت، ئەمەش مانای ئەوەیە، تەنانەت ئێرانیش كە بە ئاشكرا پشتیوانی لە نوری مالیكی و حكومەتەكەی دەكات، تەنیا مەبەستی پاراستنی بەغدا و ناوچە شیعە نشینەكانە لە هێرشی داعش نەك ناردنی هێز بۆ كۆنترۆڵكردنەوەی ناوچە سوننییەكانی عێراق.
5. ئایا ئەمریكا چۆن لەرووی سەربازییەوە هاوكاری عێراق دەكات؟ ئایا وەك ساڵی 2007 هێز دەنێرێت بۆ ئەوەی كۆتایی بە داعش و دەوڵەتی ئیسلامی بهێنێت؟ وەڵامی ئەم پرسیارە رۆژی پێنج شەممەی رابردوو چاك هاگلی وەزیری دەرەوەی ئەمریكا لەناو پێنتاگۆن بەراشكاوی بە رۆژنامەنووسانی راگەیاند كە ئەمریكا 3000 سەربازی لە عێراق هەیە بۆ پاراستنی باڵیۆزخانەكەی لە بەغداو هەروەها پارێزگاری ئەو ئەمریكیانەی لەعێراقدا بوونیان هەیە و سەربازی ئەمریكی خۆی تێكەڵی شەڕی نێوان مالیكی و داعش ناكات.
6. دەمێنێتەوە سوپای عێراق كە ئێستا ئەو سوپایە بوونی نەماوەو بۆتە ملیشیای (عەسائبی حەق و جەیشی مەهدی و فەیلەقی بەدر) لەگەڵ ئەو خەڵكانەی لەبەر رۆشنایی فەتواكەی ئایەتوڵڵا سیستانی خۆیان ناونووس دەكەن، ئایا ئەم هێزە دەتوانێت هێرش بكات؟ وەڵامی ئەم پرسیارە بەپێی بۆچوونی پسپۆرە سەربازییەكان بەوجۆرەیە كە پاشماوەی سوپای عێراق و هێزەكانی میلیشیا و هەروەها ئەوانەشی خۆیان ناونووس دەكەن، تەنیا توانای ئەوەیان هەیە بەرگری لە بەغدا بكەن، نەك هێرش بكەن، لەمەش خراپتر بۆ مالیكی و حكومەتەكەی ئەوەیە كە لەناو بازنەی مەرجەعیەتی باڵای شیعە لە كەربەلا پشتگیری لەوە ناكرێت كە ئەو هێزەی لەبەر رۆشنایی فەتواكەی ئایەتوڵڵا سیستانی خۆیان نانووس دەكەن، نابێت بۆ هێرشكردنە سەر سوننە بەكاربهێنرێت، بۆ ئەمەش ئایەتوڵا مەحمود حوسنی سەرخی، فەتواكەی سیستانی رەتكردەوە، هەربۆیە بەرەبەیانی رۆژی چوارشەممەی رابردوو هێزەكانی مالیكی بە هەلیكۆپتەر هەڵیان كوتایە سەر نووسینگەكەی و دوای كوشتار و بریندارێكی زۆر ئایەتوڵا سەرخیان دەستگیر كرد.
ئەم واقیعە پێمان دەڵێت، كە هیچ زەمینییەك بۆ ئەوە نەبێت بە هێزی سەربازی كۆتایی بەو دەوڵەتە ئیسلامیە تیرۆریستیە بهێنرێت كە ئێستا لەناوچەكە بوونی هەیە، ئایا رێگە چارەی دیكە هەیە بۆ ئەوەی كۆتایی بەو دەوڵەتە بهێنرێت؟ وەڵامی ئەم پرسیارە لای جۆرج بوشی سەرۆكی پێشووی ئەمریكا هەیە، بەڵام ئایا ئۆباما هەمان ئیرادەی هەیە بۆ ئەوەی بڕیاری هاوشێوەی جۆرج بوش بدات؟
كێشەی داعش و دەوڵەتی ئیسلامی
تەنیا بە عەرەبی سوننە چارەسەر دەبێت
سەبارەت بەوەڵامی ئەو پرسیارەی ئایا باراك ئۆبامای سەرۆكی ئێستای ئەمریكا، ئەو ئیرادەو عەزمەی هەیە كە بتوانێت وەك جۆرج بوشی سەرۆكی پێشووی ئەمریكا بڕیار بدات، مەبەست ئەوەیە ئایا باراك ئۆباما دەتوانێت كێشەی پێكهاتەكانی عێراق بە تەواوی تایبەتمەندی و جیاوازییەكانەوە ببینێت و مامەڵەی لەگەڵ بكات و بڕیاری بوێرانەی لەسەر بدات؟ بێگومان بۆ ئەو سیاسەتەی باراك ئۆباما هەتا ئێستا لەسوریا پیادەی كردووە، ئەوا رەشبین دەبین سەبارەت بەوەی بتوانێت، ئەو بڕیارە بدات كە واقیعی تازە وەك خۆی رێكبخاتەوە.
پرسی گرنگ لێرەدا ئەوەیە، ئایا مەبەست لەو بڕیارە بوێرانەیە ئەوەیە وەك جۆرج بوش بڕیار بدات هێز رەوانەی عێراق بكات؟ بێگومان بەپێی رێككەوتنی (SOFA) ئۆباما ناتوانێت بڕیاری ناردنی هێز بدات، تەنانەت كۆنگرێسیش ئاگاداری كردۆتەوە كە بەبێ رەزامەندی كۆنگرێس هەتا ئەگەر ناچاریش بوو، ئەوا ئەو ناتوانێت هێز بنێرێت، لە لایەكی دیكەشەوە ئەگەر سەیری هاوسەنگی هێز لەنێوان هەردوو حزبی كۆماری و دیموكراتیش بكەین، ئەوا مەزندە ناكرێت، ئۆباما بتوانێت بە هاوشێوەی لنكۆلن و رۆزفەلت بێ كۆنگرێس كاری لەوجۆرە بكات.
بۆیە لەم حاڵەتە گرنگترین هەنگاو ئەوەیە كە سەرۆك ئۆباما راشكاوانە دان بەوەدا بنێت، ئەوەی بوش دروستی كرد، ئەو نەیتوانی بیپارێزێت، هەروەك رۆژی هەینی رابردوش CNN ئاماژەی پێكرد ئێستا كاتی ئەوەنییە، پرسیار لەسەر ئەوە بكرێت(كێ عێراقی دۆڕاند؟ بەڵكو كاتی ئەوەیە چۆن مامەڵە لەگەڵ واقیعی ئێستا دەكرێت؟)
دیارە مامەڵەكردن لەگەڵ واقیعی تازەش، واقیعی سێ دەوڵەتە بە سێ سیستمی جیاواز، ئەم سێ دەوڵەتە جیاوازەش نەك پێكەوە كۆناكرێنەوە، بەڵكو دەبێت زەمینەیەك دروستبكرێت، بۆ ئەوەی دوای كۆتایی هاتنی دەوڵەتی ئیسلامی، بیر لەوە بكرێتەوە جۆرێك لە هاوكاری لەنێوان هەرسێ دەوڵەتی كوردستان و سوننەستان و شیعەستان دروست بكرێت و كێشەی بەغدا بە دیالۆگ چارەسەر بكرێت.
بۆ ئەم بارودۆخە پسپۆران و چاودێرانی سیاسیی پێیانوایە:
1. پێش هەمووشت دەبێت ئەمری واقیعی تازە قبووڵ بكرێت و وەك ئەمری واقیع مامەڵەی لەگەڵ بكرێت.
2. هەنگاوی یەكەم پتەوكردن و بەهێزكردنی سنورەكانی بەرگرییە لەگەڵ دەوڵەتی ئیسلامی داعش، كە دیارە زیاتر لە 1000 كم سنورەكە لەگەڵ كوردستانە، بۆیە گرنگە ئەمریكا لەرووی لۆجستی و چەكی تازە و ئیمكانییەتی ماددیی یارمەتی حكومەتی كوردستان بدات، بۆ ئەوەی لە باكوورەوە سنورێك بۆ پێشڕەوییەكانی داعش دابنرێت، هەروەها یارمەتی شیعەكان بدرێت بۆ ئەوەی لە باشووریشەوە سنورێك بۆ پێشڕەوییەكانی داعش دابنرێت.
3. دەبێت ئەمریكا پێش هەر وڵاتێكی دیكە رێگە نەدات پرۆسەی دابەشكردنی داهات كە ئێستا ئەم پرۆسەیە راوەستاوە، نابێت چیدیكە سەروەت و سامانی عێراق چەكێك بێت بەدەست مالیكیەوە بۆ بوونەوە بە دیكتاتۆر، بۆیە گرنگە پارەی فرۆشتنی نەوتی عێراق كە دەچێتە سندوقی پەرەپێدانی عێراق لە نیویۆرك، پشكی كوردستان و ناوچەكانی سوننەی لێ جیابكرێتەوە، تەنیا پشكی شیعە بدرێتە مالیكی.
4. بۆ ئەوەی گرفتی ئابووری و دارایی لە كوردستان دروست نەبێت، دەبێت ئیدارەی ئۆباما بە وردی دیراسەتی ئەوە بكات، كە ئێستا زیاتر لەیەك ملیۆن ئاوارەی ناوچەكانی تكریت و دیالەو موسڵ لە كوردستانن، هەروەها ناوچەكانی لە سەعدیەوە تا شەنگال كە ئێستا لەژێر ئیدارەی حكومەتی كوردستانن و بەغدا بودجەكەی بڕیبوون، ئەوا دەبێت هەم بەشە بودجەی ئەوان بدرێت، هەمیش هاوكاری حكومەتی كوردستان بكات بۆ ئەوەی بتوانێت بە باشی هاوكاری ئاوارەكان بكات.
5. گرنگە رێگە نەدرێت شەڕی بەناو شەڕی تیرۆر ببێتە شەڕی مەزهەبی نێوان سوننە و شیعە، ئەمەش پێویستی بەوە هەیە رێگە نەدرێت پاشماوەی سوپای عێراق و ملیشیاكانی شیعە هێرش بكەنە سەر ناوچە سوننییەكان، لەم حاڵەتە سوننە ناچار دەبێت لەنێوان ملیشیاكانی شیعە و تیرۆریستانی داعش، تیرۆریستانی داعش هەڵبژێرێت، ئەمەش نەك هەر مەترسیی دروست دەكات، بەڵكو كارەساتی گەورە بەدوای خۆیدا دەهێنێت.
6. لەم بارودۆخەدا كە بەئەمری واقیع سێ دەوڵەت بوونی هەیە، گرنگە ئەمریكا رێز لە بڕیاری گەلی كوردستان بگرێت و دەوڵەتی سەربەخۆی رابگەیەنێت، هەروەها گرنگە دەوڵەتی شیعەستانیش رابگەیەنێت، ئەوجا بە هاوكاری دەوڵەتی كوردستان و دەوڵەتی شیعەستان هەوڵبدات سیاسەتمەدار و سەركردە سەربازییەكان و سەرۆك هۆزەكانی عەرەبی سوننە رێكبخاتەوە بۆ ئەوەی ئەوانیش دەوڵەتی خۆیان لەدەستی داعش رزگار بكەن. سەرۆك بوش لە ساڵی 2007 بە كردەیی ئەمەی كرد و توانی لە چوارچێوەی ناردنی هێزی بەپەلە بۆ عێراق، سوننە هانبدات بۆ ئەوەی شەڕی تیرۆر بكەن، بەڵام ئێستا بارودۆخەكە گۆڕاوە و دەبێت عەرەبی سوننە بەهاوكاری كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی خۆیان رێكبخەن و دەوڵەتی خۆیان رزگار بكەن.
7. دوای رزگاركردنی دەوڵەتەكەی عەرەبی سوننە، دەكرێت ئەمریكا هاوكاری ئەم سێ دەوڵەتە تازەیە بێت، بۆ ئەوەی لە یەكێتیەك وەك یەكێتی ئەوروپا، یان وەك ئەوەی سندوقی ئاشتی جیهانی چەند ساڵێك پێش ئێستا پێشنیاری كردووە، یەكێتی دەوڵەتەكانی عێراق پێكبهێنرێت، یان دەكرێت لە ئەنجومەنێكدا وەك ئەنجومەنی دەوڵەتانی كەنداو هەماهەنگی و هاوكاری لەنێوانیاندا دروست بكرێت.