لەگەڵ ئەوەی پێكهێنانی كابینەی هەشتەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان، دەرئەنجامی هەڵبژاردنەكانی 21ی ئەیلوولی ساڵی رابردووە و تێكڕای حزبە سیاسییە بەشدارەكانی نێو ئەم كابینە تازەیە لەسەر بنەمای بەرنامەو ئاكامی هەڵبژاردنەكانی رابردوو رێككەوتوون بۆ ئەوەی ئەم كابینەیە دابمەزرێت، بەڵام راگەیاندنی كابینەی هەشتەم نەك هەر لەگەڵ بارودۆخێكی نوێ، بەڵكو لەگەڵ قۆناخێكی نوێ مامەڵە دەكات، ئەمەش بەو مانایەی ئەو ژینگە سیاسییەی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستانی لە ئەیلوولی 2013 تێدا ئەنجامدرا، بە بەراورد لەگەڵ ئەو ژینگە سیاسییەی ئەم كابینەی تێدا راگەیەنرا، بە تەنیا هێمانین بۆ دوو بارودۆخی جیاواز، بەڵكو هێمان بۆ دوو قۆناخی جیاواز، لەمەش گرنگتر هەموو لایەنە سیاسییەكانی بەشداربووی ناو ئەم حكومەتە و رەهەندە گشتیەكانی بەرنامەی كابینەی هەشتەمی حكومەتی هەرێمی كوردستانیش ئاماژە بەوە دەكەن، بە هیچ جۆرێك بارودۆخی سیاسیی ناگەڕێتەوە بۆ پێش رووداوەكانی ئەم دواییەی داگیركردنی موسڵ و هەرەسهێنانی سوپای عێراق لەبەردەم چەكدارانی داعشدا.
كەواتە ئەگەر كابینەی پینجەم و شەشەم و حەوتەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان هەوڵیاندابێت لە چوارچێوەی عێراقێكی فیدرالی و دیموكراتی و ئەو دەسەڵاتانەی دەستووری عێراق بە هەرێمی كوردستانی بەخشیوە حكومڕانی بكەن، ئەوا كابینەی هەشتەم تەواو تەواو لە قۆناخێكی جیاوازدا بیر لەوە دەكاتەوە چۆن لەم ژینگە سیاسییە جیاوازەدا حكومڕانی بكات، دیاردە جیاوازەكانی ئەم قۆناخە نوێیە بریتین لە:
1. لە كابینەكانی پێشووی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا، حكومەت پشتبەستوو بوو بە رێژەی 17%ی بودجەی عێراق بۆ ئەوەی سیاسەتی ئابووری هەرێم دابڕێژێت، بەڵام ئەوە ماوەی 6 مانگە هەرێمی كوردستان لە بەشە بودجەی عێراق بێ بەش كراوە.
2. لە كابینەكانی پێشووی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا، ناوچە كوردستانیەكانی دەرەوەی هەرێمی كورستان بارودۆخێكی جیاوازیان هەبوو راستەوخۆ لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە ئیدارە نەدەكران، بەڵام لەم قۆناخە نوێیە ناوچەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان بوونەتەوە بە بەشێك لە ئیدارەی هەرێمی كوردستان.
3. لە كابینەكانی پێشووی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا هەوڵەكان بۆ ئەوەبوون كە هێزی پێشمەرگەی كوردستان وەك بەشێك لە سیستمی بەرگری عێراق حساب بكرێت، بەڵام لەم قۆناخە نوێیەدا، سیستمی بەرگری عێراق لەبەر یەكهەڵوەشاوە و تەنانەت ناتوانێت بە تەواوەتی پارێزگاری لە شەش كیلۆمەترە چوارگۆشەكەی گرین زۆنی ناو بەغدا بكات.
4. لە كابینەكانی پێشوودا هەوڵدان بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان هەولێر بەغدا لە رێگەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقەوە بوو، بەڵام لەم بارودۆخە نوێیەدا، لەگەڵ ئەوەی خولی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق كۆتایی هاتووە، بەڵام گۆڕانكاری بەسەر جوگرافیای نوێنەرایەتیكردنی خەڵكی عێراقدا هاتووە و ناتوانرێت بە ئاسانی پەرلەمانی تازە كۆبێتەوە، هەروەها زۆر زەحمەتە لەبەر رۆشنایی ئەم بارودۆخە تازەیە، نوێنەرایەتی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق قبوڵ بكرێت، بۆیە لەم حاڵەتەدا، كابینەی هەشتەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان ناتوانێت بۆ چارەسەری كێشەكانی بیر لە بەغدا بكاتەوە.
ئەمانە و چەندین خاڵی دیكە ئەو ژینگە سیاسییە تازەی قۆناخی ئێستا دیاری دەكەن كە حكومەتی كابینەی هەشتەم مامەڵەی راستەوخۆی لەگەڵدا دەكات، بۆیە لەم حاڵەتەدا ئەو تەحدایەی رووبەڕووی ئەم حكومەتە تازەیە دەبێتەوە سنووری ئایدیۆلۆژیەتی حزبایەتی و تەنانەت ناسنامەی نەتەوەیی و ئایینی خەڵكی كوردستان تێدەپەڕێنێت و پێویستی بە هەڵوێستێكی نیشتمانیانە هەیە كە هەموو حزبە سیاسییەكان و نەتەوە و ئایینە جیاوازەكانی كوردستان پێكەوە رووبەڕووی ببنەوە.
وەرچەرخانی هێز
لەبری دابەشكردنی دەسەڵاتەكان
یەكێك لە سیماكانی سەدەی بیست و یەكەم وەرچەرخانی هێزە لە دەوڵەتانی رۆژئاواوە بۆ دەوڵەتانی رۆژهەڵات بە تایبەتیش رۆژهەڵاتی ئاسیا، هەروەها وەرچەرخانی هێزە لە كاراكتەری دەوڵەتیەوە بۆ كاراكتەری غەیرە دەوڵەتی ئەمەش واتە گرووپ و رێكخراوەكان، سەرهەڵدانی ئەم دیاردەیەش لەبری حكومڕانی (لیبرال دیموكراتی یان حكومڕانی گلۆبالی)، شێوازێكی نوێی حكومڕانی هێناوەتە ئاراوە كە ئێستا بیرمەندان بە حكومڕانی زیرەك (intelligence governance) باسی لێوە دەكەن.
هۆكاری بیركردنەوە لە حكومڕانی زیرەك بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە، ئەو بنەما یاساییانەی لەسەدەی بیست حكومڕانی پێدەكرا، وەرچەرخانی هێز گۆڕانكاری بەسەردا هێناوە، بۆیە لەبەر رۆشنایی ئەو گۆڕانكارییانەی ئەم وەرچەرخانە هێناویەتە ئاراوە دەبێت بیر لە شێوازێكی دیكەی حكومڕانی بكرێتەوە، كە ئەویش حكومڕانی زیرەكە، ئەمەش واتە پێویستە لە حكومڕانی سەدەی بیست و یەكدا، حسابی ورد بۆ هەموو ئەو بیروبۆچوونانە بكرێت، كە وەرچەرخانی هێز لە جیهاندا دروستی كردووە.
لەم روانگەیەوە ئەگەر سەیری بارودۆخی ئێستای عێراق بكەین، راشكاوانە هەست دەكەین ئەو عێراقە نوێیەی كە ئومێدمان بوو لەسەر بنەمای دستووری عێراق و لە چوارچێوەی پرانسیپی دابەشكردنی دەسەڵاتەكان بێتە ئاراوە، ئێستا بە چاوی خۆمان دەبینین لەبری دابەشكردنی دەسەڵات وەرچەرخانی هێز تێدا روودەدات.
هەربۆیە ئەگەر دابەشكردنی دەسەڵاتەكان لە چوارچێوەی دەوڵەتی عێراقدا، دابەشكردنی دەسەڵات بووبێت لەنێوان حكومەتی فیدرالی و هەرێم و پارێزگاكان، ئەوا ئێستا بۆتە وەرچەرخانی هێز لە حكومەتێكی سەنترالیەوە بۆ هەرێم و پارێزگاكان، لەسەر ئاستێكی دیكە بۆتە وەرچەخانی هێز لە حكومەتێكی سەنترالیەوە بۆ بەردەستی چەند گرووپێكی تیرۆریستی، ئەمەش واتە هەردوو جۆرە وەرچەرخانەكە روویداوە.
لێرەوە ئەگەر لەبەر رۆشنانی ئەم وەرچەرخانەی هێز سەیری ئێستای عێراق بكەین، ئەوا ئەم عێراقەی ئێستا ئەو عێراقەی 2005 نییە كە دەستووری عێراق وەك چوارچێوەیەك بە یەكگرتوویی دەیهێشتەوە، لەمەش زیاتر عێراقی ئێستا ئەو عێراقە نییە كە هەرێمی كوردستان لە دوای ساڵی 2003 بە شێوەیەكی ئارەزوومەندانە تێكەڵاوی بووەوە.
ئەوجا ئەگەر لەناو ئەم قۆناخە نوێیە راشكاوانە كابینەی هەشتەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان بخوێنینەوە، ئەوا ئەم كابینەیە كەوتۆتە ناو واقیعێكی تازە و ناتوانێت خۆی بە بەشێك لەو عێراقە بزانێت كە پرۆسەی وەرچەرخانی هێز جێگەی پرۆسەی دابەشكردنی دەسەڵاتەكانی گرتبێتەوە، ناتوانێت خۆی بە بەشێك لەو عێراقە بزانێت كە وەرچەرخانی هێز لەبەر یەكی هەڵوەشاندۆتەوە و زەمینە بۆ شەڕێكی مەزهەبی خوێناوی نێوان شیعەو سوننە خۆش دەكات.
ئەوجا ئەگەر عێراق وەك دەوڵەت لەناو كۆی هاوكێشەی سیاسیی ناوچەكە بخوێنینەوە، ئەوا چیدیكە عێراق وەك دەوڵەت ئەو مانایەی نەماوە كە بتوانێت سنورێك بۆ دەستێوەردانی نێودەوڵەتی دابنێت و سیاسەتی هەڵەی سەنترالی مالیكی وایكردووە، هەر لایەك بە بیانوویەك شەرعیەتی دەستێوەردان بۆ خۆی حەڵاڵ بكات، لەسەروو هەموو ئەمانەشەوە هەموو پێكەوە دوژمنێكی هاوبەشمان هەیە كە تیرۆریزمە، بەڵام دیسان سیاسەتی هەڵەی مالیكی رێگە نادات هاوپەیمانیەكی سیاسی بۆ رووبەڕووبوونەوەی تیرۆر دروست ببێت، ئەمەش واتە ئەم قۆناخە نوێیە فەرزی دەكات هەموو لایەك و لە ناویشیاندا بە تایبەتی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەبەر رۆشنایی بەرژەوەندی باڵای گەلی كوردستان بە شێوەیەكی زیرەكانە و سەربەخۆیانە مامەڵە لەگەڵ ئەم قۆناخە نوێیە بكات، لەبەر ئەوەی هیچ بنەمایەكی دەستووری و یاسایی نەماوە كە بتوانێت وەك پاشخانێك بڕیاری لەسەر وەربگیرێت یان بۆ دروستكردنی بڕیاری سیاسیی پشتی پێ ببەسترێت. لێرەدا بەچەند خاڵێك ئاماژەی پێدەكەین:
1. بۆ ئێستای عێراق دەستووری عێراق وەك دیكۆمێنتێكی سڕبوو وایە، بۆیە ناتوانرێت بەم دیكۆمێنتە سڕبووە هیچ هەنگاوێك بۆ پێشەوە هەڵبگیرێت، تەنیا ئەوەندە نەبێت لەم قۆناخە كورد دەتوانێت ماددە دەستوورییەكان وەك شەرعیەتێك بۆ هەنگاوەكانی بەرگری لەخۆكردن بەكار بهێنێت.
2. چارەسەركردنی قەیرانی دارایی و ئابووریی دەركەوت لەگەڵ بەغدا گەیشتۆتە بن بەست، راشكاوانەتر چارەسەركردنی ئەم قەیرانەش لەبەردەم كابینەی هەشتەم پێویستی بە چارەسەرێكی جیاواز لەو شێوازە هەیە كە حكومەتی بەغدا دەیەوێت بەسەر هەرێمی كوردستاندا فەرزی بكات.
3. مەسەلەی بودجەی پێشمەرگەش دیسان ناتوانرێت لە چوارچێوەی ئەو تەفسیرە چارەسەر بكرێت كە حكومەتی بەغدا دەیكات، بۆیە لەم قۆناخە نوێیە ئەوە ئەركی حكومەتی هەرێمی كوردستانە، پرسی پێشمەرگە و بودجەكەی بە رێگەیەكی دیكە چارەسەر بكات.
4. ئەم بارودۆخە تازەیە، پرسی ناوچەكانی دەرەوەی هەرێم و جێبەجێكردنی ماددەی 140ی بە شێوەیەكی دیكە چارەسەر كرد، دیارە ئەم چارەسەرە، چارەسەری ئەمری واقیعە و بە ئاسانی لەلایەن بەرامبەرەوە قبوڵ ناكرێت، بۆیە دەبێت چاوەڕێی ئەوەش بین لانی كەم بەغدا، گوشاری گەمارۆی ئابووری بڕینی بودجەش لەگەڵ ئەو ناوچانە دووبارە دەكاتەوە، ئەمەش حكومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ بارودۆخێكی ئابووری تازە تاقیدەكاتەوەو دەبێت كابینەی هەشتەم وەڵامی پێویستی بۆ ئەو بارودۆخە تازەیە پێبێت و ناوچەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان وەك بەشێك لە هەرێمی كوردستان ئیدارە بدات.
5. ئاشكرایە حزب و لایەنە سیاسییەكانی كوردستان و نەتەوەكانی دیكەی ناو ناوچەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان بەپێی دوایین هەڵبژاردنەكانی عێراق لە 30 نیسانی رابردوو، نزیكەی نیوەی كورسیەكانی هەرسێ پارێزگای (هەولێر و سلێمانی و دهۆك) كورسیان لەپەرلەمانی عێراق بەدەست هێناوە، بۆیە كاتێك ئەم ناوچانە دەگەڕێنەوە سەر هەرێمی كوردستان، ئەوا دەبێت بە هەمان رێژە نوێنەرایەتیان لە پەرلەمانی كوردستان هەبێت و بەهەمان رێژەش بەشداریان لە حكومەتی هەرێمی كوردستاندا هەبێت، ئەمەش زەمینەیەكی وادێنێتە پێشەوە كە هەیكەلی حكومڕانی لە هەرێمی كوردستان بە شێوازێكی تازە بە هاوشانی قۆناخە نوێیەكە رێكبخرێتەوە.
6. كابینەی هەشتەم جیاواز لەهەموو كابینەكانی دیكە، دەبێت زۆر بە جددی و زیرەكانە لەسەر هەموو ئەگەرەكانی بەردەمی كاربكات، لەوانەیە هەندێك ئەگەر بۆ كابینەكانی پێشتر ئەگەرێكی داخراوبووبن، بەڵام بۆ كابینەی هەشتەم هەموویان ئەگەری كراوە دەبن و دەبێت بۆ هەموو ئەگەرێك سیناریۆی خۆی هەبێت، تەنانەت ئەگەر ئەگەری ئێستا مامەڵەكردن بێت لەگەڵ ئەمری واقیع، ئەوا دەبێت كابینەی هەشتەم بەوجۆرە سەیری ئەمری واقیع بكات، بەوەی ئەو ئەمری واقیعە زەمەنێكی درێژ دەخایەنێت و پێویستە بۆ ئەو ماوەیە كە لانی كەم 4-5 ساڵە، وەك حكومەتی دەوڵەتێكی سەربەخۆ هەنگاو بۆ پێشەوە هەڵبگرێت.
7. ئەگەر بۆ كابینەكانی پێشتر سیاسەتی دەرەوە یان پێوەندی نێودەوڵەتی، سیاسەتێكی دیاریكراو و حەسری بووبێت بۆ حكومەتی فیدرالی، ئەوا ئێستا حكومەتی فیدرالی بە كردەیی بوونی نییە، بۆیە سیاسەتی دەرەوە و پێوەندی هەرێمی و نێودەوڵەتی چیتر پرسێكی حەسری نابن بە بەغدا، بەڵكو ئەمری واقیع فەرزی دەكات، هەرێمی كوردستان راستەوخۆ پیادەی سیاسەتێكی دەرەوەی واقیعی بكات و درێژە بە پێوەندییە هەرێمی و نێودەوڵەتیەكانی بدات لە چوارچێوەی بەرژەوەندی هاوبەشدا.
یەكڕیزی و یەكهەڵوێستی بۆ بڕیاری چارەنووسساز
ئەگەر هەتا ئێستا بڕیاری چارەنووسسازمان بە ریفراندۆم و دەنگدان بۆ سەربەخۆیی كوردستان سەیر كردبێت، ئەوا لە ئێستادا كە بە ئەمری واقیع باشووری كوردستان بۆتە دەوڵەتی ئەمری واقیع، ئەوا هەر بڕیارێك بۆ پاراستنی ئەم واقیعەی ئێستا، بە بڕیاری چارەنووسساز لە قەڵەم دەدرێت، بۆیە ئەم قۆناخە فەرزی دەكات، كە كۆكردنەوەی تواناكان بۆ یەكڕیزی و یەك هەڵوێستی هەموو كوردستان، دەكەوێتە سەرووی هەموو بۆچوون و ئایدیۆلۆژیەتی حزبایەتی، ئەولەویەت دەگۆڕێت بۆ پاراستنی كوردستان بۆ ئەوەی لەم كوردستانەدا بۆچوونە جیاوازەكان بتوانن بنەماكانی دیموكراتی زیاتر پتەو بكەن و باشتر رەگ دابكوتێت، هەموو ئەمانەش بەستراوەنەتەوە بە شێوازی حكومڕانیەكی زیرەك كە بتوانین ئەم قۆناخە بەسەركەتوویی تێپەڕێنین.