ئەوەی بۆ یەكپارچەیی عێراق دەگری با رێز لەدەستوورەكەی بگرێت

ژەنراڵ پیتەر مەنسور كە ئەفسەری جێبەجێكاربووە لەگەڵ ژەنراڵ پەتریۆس لەماوەی ساڵانی 2007- 2008 لە عێراقدا، هەفتەی رابردوو لە لێدوانێكدا ئاماژەی بەوەكردووە، جۆرج دەبلیو بوش وەك كۆریای باشوور سەیری عێراقی دەكرد، ئەمەش بەو مانایەی بوش بەنیاز بوو ماوەی 60 ساڵ هێزەكانی لەعێراقدا بمێنێتەوە و سەرەنجام عێراقیش وەك كۆریای باشوور بەرەو سەقامگیری و دیموكراتی هەنگاو هەڵبگرێت، بەڵام عێراق بۆ ئیدارەی ئۆباما وەك ڤیتنام سەیری لێكرا و ئۆباما بەهەرنرخێك بووبێت هەوڵیدا لە عێراق پاشەكشە بكات.
ئەم قسەیەی پیتەر مەنسور دەكرێت لەو چوارچێوەیە بخوێنرێتەوە، بەوەی ئیدارەی ئۆباما وەك شەڕێكی دۆڕاو سەیری شەڕی عێراقی كردووە، بۆیە بەكشانەوەی هێزەكانیشی لە عێراق، هەروەك چۆن ریچارد نیكسۆن دوای كشانەوەی هێزەكانی لە ڤێتنامی باشوور بە تەواوەتی وازی لە ڤێتنام هێنا، باراك ئۆباماش دوای ساڵی 2011 و كشانەوەی هێزەكانی لەعێراق، بەهەمان شێوە مامەڵەی لەگەڵ عێراقدا كرد.
دیارە شێوازی سیاسەتی ئەمریكا لەدوای كشانەوەی هێزەكانی لە 2011ـەوە تائێستا ئەو راستیە دەسەلمێنن كە ئیدارەی ئۆباما بە هاوشێوەی سیاسەتی ریچارد نیكسۆن لەگەڵ ڤیتنامی باشوور دوای 1973 مامەڵە لەگەڵ عێراقی دوای 2011 دەكەن.
ئاشكرایە دوای كشانەوەی ئەمریكا لە ڤێتنامی باشوور، هەردوو ڤێتنامی باكوور و باشوور یەكیان گرتەوەو لەبەرەی بلۆكی سۆشیالیستی دژ بە ئەمریكا خۆیان بینییەوە، راشكاوانەتر هەردوو ڤێتنام بووەوە بەیەك ڤێتنام و یەك دوژمنی ئەمریكا، لە عێراقی دوای 2011ش، نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی عێراق هەر لەیەكەم رۆژەوە هەوڵیدا هەیبەت و شكۆی سەركردەكانی عەرەبی سوننەی عێراق بشكێنێت، ئەمەش بە راوەدوونانی تاریق هاشمی جێگری سەرۆك كۆمار و دوای ئەویش بە دەستگیركردنی رافع عیساوی وەزیری دارایی ئەوكاتی عێراق كۆتایی پێهات، ئەمە جیا لەوەی لەناو گرین سەربازگەی شەرەفی كردە بەندیخانەیەكی نهێنی و تێیدا ئەشكەنجەی ئەو بەندكراوانەی عەرەبی سوننە دەدران بەوەی ئیعتراف بكەن و بە كار و كردەوەی تیرۆیستی تاوانباریان بكەن و پاشان ئەم دانپێدانانە بە ڤیدیۆ تۆمار دەكران و نەیارە سیاسییەكانی بە تیرۆریست پێ تۆمەتبار دەكرا و لە پرۆسەی سیاسیی دوور دەخرانەوە.
نوری مالیكی تارادەیەكی زۆر لەناو شاری بەغدا بەم سیناریۆیەی سەركەوت، بۆیە دوای بەغدا و سنورداركردنی دەسەڵاتی عەرەبی سوننە لە پرۆسەی سیاسیدا، هەوڵیدا ئەمجارەیان بەناوی دروستكردنی فەرماندەیی دیجلە خۆی لەگەڵ كورد تاقی بكاتەوە، بەڵام ئەمەی بۆ نەچووە سەر و هێزی پێشمەرگەی كوردستان زوو سنوری بۆدانا.
بەڵام پرسیار ئەوەیە ئایا نوری مالیكی وازی لەو خەیاڵ پڵاوییە هێناوە بەوەی ناتوانێت ئەوەی 1973 لە ڤێتنام روویدا، ئەو لە 2014 ئەمەی لە عێراقدا بۆ دووبارە نابێتەوە؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەدا رەفتارەكانی نوری مالیكی پێمان دەڵێت: فەرامۆشكردنی عێراق لە سیاسەتی ئەمریكادا وایكردووە هێشتا لە خەیاڵی مالیكدا ئەم شەڕە بەردەوام بێت و دەیەوێت بەهەر نرخێك بێت، سیناریۆكەی بەرامبەر كورد سەركەوتنێك بەدەست بهێنێت هەر وەك چۆن بەرامبەر عەرەبی سوننە سەركەوتنی بەدەست هێنا.
لەوانەیە هەندێك هەبن ئەم بەراوردكردنەی نێوان كشانەوەی 1973ی ئەمریكا لە باشووری ڤێتنام لەگەڵ كشانەوەی 2011ی ئەمریكا بەوجۆرە سەیر بكەن، كە كارێكی شیاو نییە ئەم دوو حاڵەتە بە یەكتری بەراورد بكرێت، بەڵام ئەو رووداوانەی لەسەر ئەرزی واقیعی پرۆسەی سیاسیی عێراق روودەدەن و هەڵوێستی ئەمریكا وەك بینەرێك بەرامبەریان، ئەو راستیە دەردەخەن كە ئیدارەی ئۆباما بە هاوشێوەی كشانەوە لە ڤێتنام مامەڵە لەگەڵ عێراق دەكات، وەك ئەوەی چۆن ڤێتنام چووە دەرەوەی میحوەری سیاسەتی ئەمریكا لە دوای 1973، بە هەمان شێوە ئیدارەی ئۆباماش ئێستا بە شێوەیەك لە شێوەكان عێراق لەدەرەوەی میحوەری سیاسەتی خۆی سەیر دەكات.
دوای كشانەوەی ئەمریكا
عێراق كەوتۆتە بەردەم شەش بژاردەی خراپ
پرۆفیسۆر دانیال بایمەن گەورە تۆژەری ئەمریكی لە ساڵی 2005 توێژینەوەیەكی بڵاوكردەوە بەناونیشانی (پێنج بژاردەی خراپ بۆ عیراق. Five Bad Options for Iraq)، بەپێیی بۆچوونی بایمەن ئەو پێنج بژاردە خراپە بریتی بوون لە:
1. مانەوە لەسەر هەمان رێچكەو ئاراستەی سیاسیی و ئاستی ئەو هێزانەی لەعێراق بوونیان هەیە.
2. فراونكردنێكی دراماتیكی هێزەكانی ئەمریكا لەگەڵ بوونی هاوپەیمانەكانی.
3. فراوانكردنی كەم، لەگەڵ وەرچەرخانێكی گەورە لەشەڕی یاخیبوواندا.
4. دانانی بەرنامە بۆ مانەوەی هێزێكی كەم، بەڵام ئەو هێزە ئەركەكانی سنوردار بێت.
5. كشانەوەی تەواو لە عێراقدا.
پرۆفیسۆر دانیاڵ بایمەن لەم توێژینەوەیەدا هۆشداری ئەوەی پێشوەختە داوە، پەنابردن بۆ هەریەكێك لەم پێنج بژاردانە پێویستی بە ستراتیژیەت و دووربینیەكی لەرادەبەدەر هەیە، لەبەر ئەوەی هەریەك لەم بژاردانە، بژاردەی خراپن و دەبێت هەوڵبدرێت زیرەكانە جڵەوگیری لایەنە خراپەكانیان بكرێت.
ئەگەر سەرنجی ساڵانی 2005- 2009ی ئیدارەی بوش بدەین، هەست دەكەین لەگەڵ چوار بژاردەی یەكەم زۆر زیرەكانە مامەڵەی كرد، هەر بۆ نموونە:
* لە ساڵی 2005-2006 لەسەر هەمان سیاسەت و ئاستی هێزەكانی كە لەعێراقدا هەیبوو، بەردەوام بوو.
* لە ساڵی 2007 لەچوارچێوەی پرۆسەی زیادكردنی بەپەلەی هێز، هێزەكانی بەشێوەیەكی دراماتیكی زیادكرد.
* دوای سەركەوتنی لە پرۆسەكە، هێزەكانی لەناو شارەكان كەمكردەوە و ئەركی هێزەكانی ئەمریكای سنوردار كرد.
* وەرچەرخانی لەشێوازی رووبەڕووبوونەوەی یاخیبووان دورستكرد، كە ئەویش دامەزراندنی هێزەكانی سەحوە بوو.
بەڵام بە هاتنی ئۆباما بۆ كۆشكی سپی، تێڕوانینی ئیدارەی ئۆباما بۆ عێراق گۆڕانكارییەكی ریشەیی بەسەرداهات، ئیدارەی ئۆباما دەستبەرداری چوار بژاردە خراپەكەی یەكەمی بوو، پەنای بۆ هەرە خراپترین بژاردە برد كە ئەویش كشانەوەی هێزەكانی بوو لە عێراق.
ئەم هەڵبژاردنەی ئیدارەی ئۆباما بۆ هەرە خراپترین بژاردە كە پێنج ساڵ لەوەو پێش مەزندەی بۆ كرابوو، بژاردەیەكی دیكەی خراپی لەبەردەم عێراق دروست كرد، كە ئەویش دروستبوونەوەی دیكتاتۆریەت بوو كە دوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا بەتەواوەتی سەرەتاكانی لە عێراقدا دەركەتووە و ئێستاش ئەو حاڵەتە گەیشتۆتە ئەوەی هەموو پێكهاتە سیاسییەكانی عێراقی پەرت كردووە بە پێكهاتەی سەرەكی شیعەشەوە.
دەوڵەتێكی داڕماو لەبەردەم
بژاردەی خراپی دیكتاتۆریەتدا
ئەگەر ئەو پرسیارە لەخۆمان بكەین بەوەی بۆچی لە توێژینەوەكەی بایمەن ئاماژە بە بژاردەی شەشەم نەكراوە كە سەرهەڵدانەوەی دیكتاتۆریەت و تاكڕەوییە؟ ئایا ئەمە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە ئەوكات مەزندەی ئەوە نەكراوە دیكتاتۆریەت لە عێراقدا سەرهەڵبداتەوە؟ تاكڕەوی مالیكی لە حكومڕانی كارێكی لەناكاوو لەپڕ بووە و بیرمەندان و سیاسەت داڕێژەرانی ئەمریكا حسابیان بۆ نەكردووە؟
لەوانەیە وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە پێویستی بە ئاراستەكردنی پرسیارێكی دیكە بێت، بەوی ئەگەر ئەمریكا بۆ رووخاندنی دیكتاتۆریەتی بەعس و سەدام حوسێن لەژێر چەتری نێودەوڵەتی هاتبێتە دەرەوە و ئەو هەموو خەرجی و قوربانییەی دابێت بۆ ئەوەی لە عێراقدا دیكتاتۆریەت نەمێنێت، پرسیارەكە ئەوەیە مەزندەكردن بۆ دروستبوونەوەی دیكتاتۆریەتێكی دیكە چ مانایەك بە سیاسەتی ئەمریكا دەبەخشێت؟ یان ئایا ئەمریكا كە ئەو هەموو قوربانییەی داوە بۆ رزگاركردنی عێراق، ئایا مانای رزگاركردن لە فەرهەنگی سیاسیی ئەمریكادا گۆڕینی دیكتاتۆرێكی سوننی مەزهەبە بۆ دیكتاتۆرێكی شیعە مەزهەب؟
ئەم پرسیارانە كە هەر یەكەیان لەبری وەڵامدانەوە چەندین پرسیاری دیكەی بەدوای خۆیدا دەهێنن، نەك ئێمەی سەرسام كردووە، بەڵكو ناوەندەكانی توێژینەوەشی لەسەر ئاستی جیهان سەرسامكردووە، لەمەش زیاتر بۆ ئەوەی رای گشتی ئەمریكا لە بەهەدەردانی زیاتر لە 6 ترلیۆن دۆلار و دەیان هەزار سەرباز لە كوژراو بریندار ئاگادار نەبێت، لەدوای 2011ـەوە تەعتیمێكی ئیعلامی خراوەتە سەر بارودۆخی عێراق لەنێو میدیاكانی ئەمریكا بۆ ئەوەی رای گشتی لەو بەهەدەردانە گەورەیە ئاگادار نەبێت.
بەڵام پرسیاری گرنگتر لێرەدا ئەوەیە ئەگەر ئەم بەهەدەردانە لەرای گشتی ئەمریكا شاردرایەوە و ئەگەر دیكتاتۆریەت عێراقی بەرەو لێكترزان و لەبەریەكهەڵوەشان برد، كە پریشكەكانی لەوانەیە ناوچەكە بەتەواوەتی بگرێتەوە، ئایا ئەوكاتە چۆن ئەم حاڵەتە دەشاردرێتەوە؟
وەڵامی ئەم پرسیارە پێش ئەوەی عێراقیەكان بیدەنەوە، دەبێت ئیدارەی ئەمریكا بیداتەوە، لەبەر ئەوەی كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە 2011 و فەرامۆشكردنی عێراق لە سیاسەتی ئەمریكادا لەماوەی سێ ساڵی رابردوو ئەو بژاردە خراپ و تاڵەی دروستكردووە، عێراق وەك دەوڵەتێكی داڕماو پێناسە بكرێت، دەوڵەتی داڕماویش كە دوایین و خراپترین حاڵەتی دەوڵەتی فاشیلە، مەترسییەكانی سنوری دەوڵەت دەبەزێنێت و ئاسایشی ئیقلیمی و جیهانیش دەخاتە مەترسییەوە.
هەتا ئێستاش عێراق كلیلی
سیاسەتی ئەمریكایە لەناوچەكە
دەوڵەتان زۆرن كە دەگەنە لێواری هەڵدێر و داڕمان و كۆتاییشیان نایەت، بەڵام گرنگ ئەوەیە رزگاركردنی دەوڵەت لە حاڵەتی داڕمانەوە، گواستنەوە نەبێت بۆ حاڵەتی دەوڵەتی لاواز و لەرزۆك، بەڵكو بەپێی نەخشەی رێگەیەك بێت، كە دەوڵەتەكە قۆناخی شكست تێپەڕێنێت و هەنگاو بەرەو دەوڵەتێكی بەهێز هەڵبگرێت.
بۆ ئێستای عێراق كە قۆناخی دوای هەڵبژاردنەكان و دەسپێكی دانوستاندنە لەنێوان پێكهاتەكانی عێراقدا بۆ پێكهێنانی حكومەتێكی نوێ، ئاكامی هەڵبژاردنەكان ئەوەیان دەرخستووە كە نوری مالیكی و لیستەكەی و ئەوانەشی بەرێگەی جیاواز بوونە هاوپەیمانی كەمینەن و لەبەرامبەردا زۆرینەیەك كە مەزندە دەكرێت نزیكەی 200 كورسی پەرلەمانی لە هاوپەیمانیەكدا كۆبكەنەوە بوونیان هەیە، هەروەها دەستوورێكیش بوونی هەیە كە نەخشەی رێگەی ئەو دەستوورە عێراق لەسەر بنەمای دەوڵەتێكی فیدرالی و فرەیی و دیموكراتی و پەرلەمانی بونیاد دەنێتەوە، كەواتە ئەگەر هاوكاری عێراقیەكان بكرێت، رزگاركردنی عێراق زۆر قورس نییە. بەڵام گرنگ ئەوەیە ئەم هەنگاوە بۆ رزگاركردنی عێراق بێت لە قۆناخی دەوڵەتێكی فاشیل و هەنگاو هەڵگرتن بێت بەرەو دەوڵەتێكی بەهێز، دەوڵەتی بەهێزیش بە مانا كلاسیكیەكەی سەدەی بیست نا، بەڵكو بە مانا تازەكەی دەوڵەتی هاوچەرخ لەسەدەی بیست و یەك، ئەمەش مانای دەوڵەتی بەهێز ئەوەیە كە ئەو دەوڵەتە بتوانێت رێز لە پێكهاتەی فرەیی نەتەوەیی و ئایینی هاووڵاتیانی بگرێت و توانای ئەوەی هەبێت ئاسایش و سەقامگیری دابین بكات و خزمەتگوزارییە سەرەكیەكان دابین بكات.
ئەم تێگەیشتنە بەم ئاراستەیە بۆ رزگاركردنی عێراق لە حاڵەتی دەوڵەتی داڕماو، ئەوەمان بەراشكاوی بۆ دەخاتەڕوو، كێشەی ئێستای عێراق ئەوە نییە كە هەڕەشە لەسەر یەكپارچەیی عێراق هەبێت، بەڵكو كێشەی سەرەكی ئەوەیە هەڕەشە لەسەر دەستوورەكەی عێراق هەیە و نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی عێراق ئەو دەستوورە پێشێل دەكات كە یەكپارچەیی عێراق مسۆگەر دەكات.
لەم چوارچێوەیەدا لەبری ئەوەی باسی دەرەنجام بكرێت كە ناویان لێناوە هەڵوەشانەوەی عێراق، باشترە باس لە چۆنیەتی جێبەجێكردنی دەستوورەكەی بكرێت كە رێگە لە هەڵوەشانەوەی عێراق دەگرێت، بۆیە قسەكردن لەسەر مانەوە و نەمانەوەی عێراق بەندە بەوەی تاچەند ئەو دەستوورەی عێراقیەكان دەنگیان بۆداوە لەلایەن هەموو پێكهاتەكانەوە رێزی لێدەگیرێت و وەك خۆی جێبەجێ دەكرێت، هەروەها تاچەند ئەو دەوڵەتانەی كە مەبەستیانە عێراق بە یەكپارچەیی بمێنێتەوە، هەوڵدەدەن هاوكاری عێراقیەكان بن بۆ ئەوەی دەستوورەكە جێبەجێ بكەن.
بەهەردوو بارەكەدا، ئەمریكا هاوكاری عێراقیەكان بێت بۆ ئەوەی دەستووری عێراق جێبەجێ بكرێت، یان وەك دووسێ ساڵی رابردوو بارودۆخەكە فەرامۆش بكات و رێگە بۆ دروستبوونەوەی دیكتاتۆریەت خۆش بكات، ئەوا هەتا ئێستاش ئاكامی عێراق دەبێتە ئەو كلیلەی كە ئاراستەی سیاسەتی ئەمریكا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دیاری دەكات، هەر بۆ نموونە ئەگەر هەڵوەستەیەك لەسەر هەردوو حاڵەتەكە بكەین و وەك گریمانە راڤەیان بكەین:
1. گریمان ئەمریكا هاوكاری عێراقیەكانی كرد بۆ جێبەجێكردنی دەستوور.
ئەگەر ئەمریكا هاوكاری عێراقیەكان بێت بۆ جێبەجێكردنی دەستوور، ئەوا ئەمریكا دەبێتە خاوەنی نموونەیەكی دەوڵەتی لێكدراو (دولە المركبە) لەناو نەخشەكەی سایكس پیكۆ، ئەوجا لەبەر ئەوەی لەناو نەخشەی سایكس پیكۆدا نەتەوەكان پێكەوە لكێنراون بەبێ ئەوەی حسابی ناسنامە و مافی چارەنووس كرابێت، ئەوا بەبوونی عێراق بەدەوڵەتێكی فیدرالی، واتە بەچەند هەرێمێكی فیدرالی خاوەنی ئیدارەیەكی نیمچە سەربەخۆی دەسەڵات فراوان و حكومەتێكی فیدرالی دەسەڵات سنوردار، ئەوا ئەمریكا كلیلێكی دەكەوێتە دەست كە كێشەی سوریا و تەنانەت چەند وڵاتێكی دیكەش دەتوانێت چارەسەر بكات و لەو مەترسیە دوور دەكەوێتەوە كە شەڕ و توندوتیژی سنورەكان لەبەریەك هەڵبووەشێنێت.
لەلایەكی دیكە ئەگەر ئەمریكا هاوكاری عێراقیەكان بێت بۆ ئەوەی دەستوور جێبەجێ بكرێت، ئەوا وەك ساڵی 2007 و 2008 عێراقیەكان بە تایبەتی عەرەبی سوننەی عێراق هاوكار دەبن بۆ نەهێشتنی تیرۆریستان لە عێراق، بەمەش زۆنێكی گەورەی تیرۆریستان كە ئێستا ناوەڕاستی عێراقەو ئێستا تیرۆریستان توانایان گەیشتۆتە ئەو ئاستەی شارەكانی عێراق داگیر بكەن، ئەوا ئەو زۆنە پاكدەكرێتەوە، بەمەش سەركەوتنێكی گەورە لە شەڕی دژە تیرۆر بەدەست دەهێنێت و دەبێتە سەرەتایەك بۆ سەركەوتنی شەڕی دژە تیرۆر لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.
2. گریمان ئەمریكا لەسەر لایەنی فەرامۆشكردنی عێراق بەردەوام بێت و زەمینەی زیاتر خۆش بكات بۆ پێشێلكردنی دەستوور.
ئەگەر ئەمریكا لەسەر ئەم سیاسەتەی بەردەوام بێت، ئەوا بارودۆخی ئێستای سامەڕا، بەغدا، دیالە، فەلوجە، ئەنبار، موسڵ وەك خۆی بەردەوام دەبێت و رۆژ لەدوای رۆژ بەرەو خراپتر دەچێت، هۆكاری سادە بۆ مەزندەكردنی ئەوەی بارودۆخەكە بەرەو خراپتر دەچێت، ئەوەیە كە شێوازی شەڕی تیرۆریستان لە ئێستادا بۆ كۆنترۆڵكردنی ناوچەیەك یان بەشێكی دیاریكراو نییە لە عێراقدا، بەڵكو شێوازێكی هەڵكوتانە سەر و پاشەكشەكردنە، بۆ ئەوەی لەبەشێكی فراوانی عێراقدا ترس و تۆقاندن دروست بێت و ژیانی تێدا نەمێنێت.
ئەوجا لەبەر ئەوەشی پێكهاتەی عەرەبی سوننە لەلایەن حكومەتی ئێستای عێراقەوە پەراوێزخراون و خواست و داواكارییەكان لە چوارچێوەی شەڕی دژە تیرۆردا مامەڵەی لەگەڵ دەكرێت، ئەوا ئەگەر هاریكاری تیرۆرستانی (داعش)یش نەكەن، ئەوا هاوكاری حكومەتی عێراق ناكەن لە هێرشەكانی بۆ سەر (داعش) لەم حاڵەتەشدا زەمینەیەك دروست دەبێت بۆ ئەوەی بازنەی توندوتیژی لە ناوەڕاستی عێراقەوە درێژ بێتەوە تا لوبنان، ئەم توندوتیژییەش وادەكات، عێراق و سوریا پێكەوە لەبەریەك هەڵوەشێن، كە ئەمەش روویدا لە كۆنترۆڵی ئەمریكا دەردەچێت.
هەرێمی كوردستان
لە ناو عێراقێكی داڕماودا
هەرێمی كوردستانی عێراق لە چوارچێوەی بڕیاری 688ی ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بەشێك نەبووە لە عێراقێكی دیكتاتۆری و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەپێی بڕیاری ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی ئەو مافەی پێبەخشیوە، ئەمەش وەك رێزگرتن لە كۆڕەوە مێژووییەكەی بەهاری 1991 كە خۆی لە خۆیدا ریفراندۆمێك بوو بۆ هەڵبژاردنی مەرگ، یان جیابوونەوە لە دیكتاتۆریەت.
بەدرێژایی ساڵانی 1991-2003 كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و نەتەوەیەكگرتووەكان رێزیان لەم تایبەتمەندیەی هەرێمی كوردستان گرتووە، تەنانەت دوای دەرچوونی بڕیاری 986ی ئەنجوومەنی ئاسایش كە بە بڕیاری (نەوت بەرامبەر خۆراك) ناسراوە، بەشە داهاتی كوردستان بەرێژەی 13% جیاكرابۆەوە و راستەوخۆ لەلایەن نەتەوە یەكگرتووەكانەوە بۆ كوردستان خەرجدەكرا.
كەواتە پرسی كورد و جیابوونەوە لە دیكتاتۆریەت نزیكەی چارەكە سەدەیەكە بە بڕیاری 688ی ئەنجوومەنی ئاسایش ئەو مافە بەكورد دراوە كە لەژێر دەستی دیكتاتۆریەت نەژی و بڕیاری جیابوونەوە بدات و ئەركی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیشە ئەو بڕیارە و جیابوونەوەی كورد لە دیكتاتۆریەت بپارێزێت.
بۆیە عێراقی ژێر دەسەڵاتی دیكتاتۆریەت لە ساڵی 2003 ئەو بەشەی عێراق بووە كە كوردستان هاوپەیمانی هاوپەیمانان بووە بۆ رزگاركردنی لە دیكتاتۆریەت، پاش ئەوەی عێراق لە دیكتاتۆریەت ئازاد كراوە، لە چوارچێوەی دەستوورێكی تازەدا، هەرێمی كوردستان بڕیاریداوە ببێتەوە بەبەشێك لە عێراق، بەڵام ئەم بوونەوە بەبەشێك مەرجدارە بە جێبەجێكردنی ئەو دەستوورەی دوای بڕیاری 688 و 986ی ئەنجوومەنی ئاسایش بۆتە گرێبەستی مانەوەی هەرێمی كوردستان لەگەڵ عێراقدا.
ئەم حاڵەتە بۆتە ئەمری واقیع لەسەر ئاستی ناوچەكە و ئەوروپا و جیهانیش، هەربۆیە هەموو جیهان لە چوارچێوەی دەستووری عێراق كە گرێبەستێكە بۆ مانەوەی كوردستان لە عێراق مامەڵە لەگەڵ هەرێمی كوردستان دەكەن و دەوڵەتان كونسوڵگەری خۆیان لە هەولێر دەكەنەوە.
بۆیە ئەگەر هەر كەسێك حكومڕان بێت لە بەغدا، ئەوجا مالیكی بێت یان هەر كەسێكی دیكە، دەبێت ئەوە باش بزانێت، لەدوای ساڵی 1991ـەوە كێشەی كورد بەگشتی و كیانی هەرێمی كوردستان بەشێوەیەكی تایبەتی شەرعیەتێكی نێودەوڵەتی هەیە و مەرجدارە بە شێواز و جۆری حكومڕانی لە بەغدا، ئەگەر بەغدا حكومڕانیەكی دەستووری پیادە بكات و بەپێی دەستوور مامەڵە لەگەڵ هەرێمی كوردستان بكات، ئەوا كوردستان ئارەزوومەندانە بەشێك دەبێت لە عێراق، خۆ ئەگەر حكومڕانانی بەغدا ئەو مافە پێشێل بكەن، ئەوا ناتوانن لە حەمرین ببپەڕنەوە و ئەركی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیشە ریز لەو شەرعیەتە بگرن كە بەدوو بڕیاری ئەنجوومەنی ئاسایش بە هەرێمی كوردستانیان داوە.
بۆیە لە كاتێكدا سیاسەتی تاكڕەوی و دیكتاتۆری ئێستای حكومڕانانی عێراق، عێراقیان وەك دەوڵەتێكی داڕماو خستۆتە ناو تونێلێكی تاریكەوە، ئەوا هەقە ئەو راستیە ببینین كە هەرێمی كوردستان لەدەرەوەی ئەو تونێلە تاریكەیەو، هەرێمی كوردستان بەخۆیی و ئاڵای كوردستانەوە لە كۆشكی ئەلیزی و تین داون ستریت هاوشانی ئاڵای بەریتانیا و فەرەنسا دادەنرێت، راستە ئێستا لەگەڵ ئاڵای كوردستان ئاڵای عێراقیش دادەنرێت، بەڵام ئەگەر عێراق بەتەواوەتی بووە دیكتاتۆریەت، ئەوا ئاڵای عێراق لادەبرێت و بەتەنیا ئاڵای كوردستان هاوشانی ئاڵای دەوڵەتانی دیموكراتی دەشەكێتەوە.