بەپێی لێدوانەكانی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراق، هەتا كۆتایی مانگی ئایار ناتوانرێت ئاكامی فەرمی هەڵبژاردنەكانی عێراق رابگەیەنرێت، ئەمەش مانای ئەوەیە لەسەرەتای حوزەیرانەوە بەفەرمی دانوستاندنەكان بۆ گرێدانی هاوپەیمانی بۆ پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەتی عێراق دەست پێناكات، بەڵام تا ئەوكاتە وەنەبێ پێكهاتە سیاسییەكان هیچ هەنگاوێك هەڵنەگرن و نەخشەی رێگە بۆ گرێدانی هاوپەیمانی بۆ پێكهێنانی حكومەتی داهاتوو دیاری نەكەن. بەڵام پێش ئەوەی هەرسێ پێكهاتەی سەرەكی زەمینەی ئەوە خۆش بكەن پێكەوە دانوستاندن بكەن بۆ پێكهێنانی حكومەت، ئەوا هەر پێكهاتەیەك لەو سێ پێكهاتە سەرەكیە كە بریتین لە (كورد و سوننە و شیعە) لەنێو خۆیاندا و بە هاوكاری دۆستەكانیان لە هەوڵی ئەوەدا دەبن ماڵی خۆیان رێكبخەنەوە بۆ ئەوەی وەك سێ پێكهاتەی جیاواز دانوستاندن بكەن، نەك وەك لایەنی سیاسیی عێراقی، ئەم دەرەنجامەش دەرهاویشتەی هەموو هەڵبژاردنەكانە بەوەی عێراقیەكان لە پرۆسەی هەڵبژاردنەكاندا ئەمجارە و جارانی پێشووتریش، لەسەر بنەمای دەنگدان بۆ نەتەوە و مەزهەب دەنگیان بە قەوارە سیاسییەكان داوە، نەك لەسەر بنەمای بەرنامەی سیاسیی، لەوانەیە لەناو پێكهاتەكاندا كە چەند لایەنێكی جیاواز نوێنەرایەتی كردوون، دەنگدەری پێكهاتە جیاوازە دەنگی بەلایەنێك زیاتر دابێت و بەلایەنێك كەمتر، بەڵام ئەم پرسە لە چوارچێوەی پێكهاتەكە نەهاتۆتە دەرەوە، راشكاوانەتر لەمە دەتوانین لەبەر رۆشنایی ئاكامە بەراییەكانی هەڵبژاردن بڵێین:
1. لەوانەیە دەنگدەری كوردستانی، دەنگی بەلایەنێكی كوردستانی زیاتر دابێت لە لایەنێكی دیكەی كوردستانی، بەڵام ئەوە نەبووە كە دەنگدەری كوردستانی لەدەرەوەی لایەنە كوردستانیەكان بژاردەی دیكەی هەبووبێت و بەوجۆرە سەیری پرۆسەی دەنگدانی كردبێت، ئایا بەرنامەی لایەنێكی كوردستانی باشترە، یان لایەنێكی سوننە یان شیعە.
2. بۆ هەردوولایەنی عەرەبی شیعە و سوننەش هەروا بووە، لەوانەیە دەنگدەرێكی عەرەبی سوننە دەنگی بە لیستەكەی نوجێفی زیاتر دابێت وەك لە لیستەكەی موتڵەگ، بەڵام زۆر كەمتر دەنگیان بە لیستەكانی شیعە داوە، ئەگەر هەندێك عەرەبی سوننە دەنگیشیان بە لیستەكەی مالیكی دابێت، لەسەر بنەمای دەنگ كڕین بووە نەك لەسەر بنەمای ئەوەی بەرنامەی لیستەكەی مالیكی لە لیستی لایەنە سوننیەكان باشتر بووە، ئەمە بۆ پێكهاتەی شیعەش راستە، ئەوانیش راستە دەنگەكانیان لەنێوان لیستی مالیكی و حەكیم و سەدر و فەزیلە دابەشبوون، بەڵام دەنگیان بە لیستە سوننیەكان نەداوە.
ئەم پانۆرامایەی ئاكامە بەراییەكانی ئەم هەڵبژاردنە و ئاكامی هەڵبژاردنەكانی پێشوو لە عێراقدا پیشانی دەدەن، ئەو راستیەمان بۆ دەردەخەن كە حزبی سیاسیی عێراقی كاریگەر، بەو مانایەی عێراقیەكان بێ جیاوازی مەزهەب و نەتەوە دەنگی پێبدەن لە عێراقدا بوونی نییە و مەزندەش ناكرێت لە ئاییندەیەكی نزیكدا حزبی عێراقی بەو شێوە كاریگەری لەسەر نەخشەی سیاسیی عێراق هەبێت دروست ببێت، ئەمە مانای ئەوە نییە حزبی سیاسیی عێراقی بوونی نییە، نەخێر حزبی سیاسیی عێراقی بوونی هەیە و باشترین نموونەش حزبی شیوعی عێراقیە، بەڵام ئاكامی هەموو هەڵبژاردنەكانی عێراق دەریانخستووە، ئەم حزبە عێراقیە لەناو پرۆسەی سیاسی و پەرلەمانیدا پێگەیەكی ئەوتۆی نییە كاریگەری لەسەر داهاتووی سیاسەتی وڵات هەبێت و، خۆ لادانیش لەم راستیە ئەوجا هەر لایەنێك بیەوێت بۆ مەبەستی سیاسیی پەنای بۆ بەرێت، ئەوە مانای ئەوەیە پەنا بۆ بەكارهێنانی دەسەڵاتەكانی دەوڵەت دەبات بۆ ئەوەی زۆرینەی سیاسیی رێگە لە دەستاودەستكردنی ئاشتیانەی دەسەڵات بگرێت، ئەم رێگرتنەش جیا لەوەی دەبێتە هۆكاری پەراوێزخستنی پێكهاتە سەرەكیەكان لە هەمانكاتدا زەمینە بۆ دروست بوونی دیكتاتۆریەتێكی دیكە خۆش دەكات.
یەكخستنی نێوماڵی پێكهاتە سەرەكیەكان
پێش زۆرینەی سیاسیی كەوتووە
ئەگەر سەیری هەنگاوەكانی ئێستای هەر سێ پێكهاتە سەرەكیەكە (كورد و شیعەو سوننە) بكەین، هەست دەكەین، هەرسێ پێكهاتەكە لەهەوڵی یەكخستنی نێوماڵی خۆیانن، راشكاوانەتر لایەنی كوردی دەیەوێت وەك لایەنی كوردستانی بچێتە ناو دانوستانەكان و نوێنەرایەتی مافە دەستوورییەكانی گەلی كوردستان بكات، بە هەمان شێوە لایەنە سوننەكانیش بە هاوكاری دەوڵەتە دۆستەكانیان لە هەوڵی ئەوەدان وەك پێكهاتەیەكی سەرەكی بەناوی عەرەبی سوننە بچنە ناو دانوستانەكان و، وەك سوننە داوای مافەكانی خۆیان بكەن، ئەوەی دەمێنێتەوە پێكهاتەی شیعەیە كە ئێستا لیستی دەوڵەتی قانوون بە سەرۆكایەتی نوری مالیكی دەیەوێت وەك تاكتیكێك بۆ قۆرخكردنی دەسەڵات باس لە زۆرینەی سیاسیی دەكات و دەشزانێت كە لەم قۆناخەدا نەك هەر زۆرینەی سیاسیی بۆ دروست ناكرێت، بەڵكو هەتا ئەگەر بۆشی دروست بێت و هەندێك لایەنی سوننە هاوپەیمانیشی لەگەڵدا بكەن، ئەوا چارەنووسی عێراق هاوشێوەی یوگسلافیای پێشووی لێدێت و چارەنووسی سەرۆك وەزیرانەكەشی وەك چارەنووسی سلۆبۆدان میلۆسۆڤیچی لێدت، هۆكاری سادە بۆ ئەم بەراوردكارییە ئەوەیە چۆن لە هەڵبژاردندا گرنگە رێز لە ئاكامەكانی هەڵبژاردن بگیرێت، بە هەمان شێوە گرنگە رێز لەو نەخشە سیاسییەش بگیرێت كە هەڵبژاردن لە وڵاتانی فرە نەتەوە و فرە ئایین و فرە مەزهەب دیاری دەكات، بۆ ئەمە ئاشكرایە هەڵبژاردنەكانی یوگسلافیای پێشوو بە تەواوەتی ئەو نەخشە سیاسییەی دیاری كرد كە چیدیكە پێكهاتە جیاوازەكانی یوگسلافیا ناتوانن خۆیان وەك هاووڵاتی یگۆسلافیا پێناسە بكەن، ئەوان دەنگیان بۆ پێكهاتە نەتەوەیی و ئایینیەكانی خۆیاندا، نەك ناسنامەی یۆگسلافیبوون، بۆیە كاتێك ئەم نەخشە سیاسییە لەبەر چاو نەگیرا، ئەوا وەك بینیمان وڵاتێك لەسەر نەخشەی جیهان نەما ناوی یۆگسلافیا بێت.
پێكهاتەی شیعه
تایبەتمەندی جیاوازی هەیە
پێكهاتەی شیعە ئەگەر لەرووی سیاسیشەوە پەرت بن و یەكڕیز نەبن، ئەوا سەرەنجام مەرجەعیەتی شیعە بە جۆرێك لە جۆرەكان كۆیان دەكاتەوە، یان لانی كەم دەبێت ئەو سەرۆك وەزیرانەی دەستنیشان دەكرێت، مەرجەعیەت ئەگەر پەسەندیشی نەكات رەتینەكاتەوە، سەبارەت بە پێگەی ئێستای حزبی دەعوا و لیستی دەوڵەتی یاسا لای مەرجەعیەتی شیعە دیارە پێش هەڵبژاردنەكان شێخ بەشیر نەجەفی كە یەكێكە لە پێنج مەرجەعە باڵاكەی مەرجەعیەتی شیعە بە ئاشكرا دەستنیشانكردنەوەی مالیكی بۆ ویلایەتی سێهەمی رەتكردۆتەوە و داوای لە دەنگدەران كردووە دەنگ بە لیستەكەی مالیكی نەدەن، هەروەها ئایەتوڵلا عەلی سیستانیش كە لەنێوان 5 مەرجەعە باڵاكە بە پلەی یەكەم دێت، ئەویش بێدەنگی هەڵبژاردووە، بەپێی راپۆرتێكی رۆژنامەی (الحیاة)ی لەندەنیش كە رۆژی 7ی ئایار بڵاوی كردۆتەوە، هەر دوای تەواوبوونی پرۆسەی دەنگدان، نوری مالیكی نامەیەكی بە شێخ عەبدولحەلیم زوهێری مورشدی حزبی دەعوە بۆ ئایەتوڵا سیستانی ناردووە بۆ ئەوەی سوپاسی بكات كە بێلایەن بووە، بەڵام لەكاتی ئەم سەردانە شیخ بەشیر نوجێفی رەتیكردۆتەوە شێخ عەبدولحەلیم زوهێری ببینێت و ئایەتوڵا سیستانیش بە بیانووی ئەوەی دەرگای بەڕووی سیاسەتمەدارەكان داخستووە، شێخ عەبدولحەلیم زوهێری نەبیینووە و نامەكەی مالیكیشی وەرنەگرتووە، ئەمەش مانای ئەوەیە مەرجەعیەتی باڵای شیعە بە دووبارە دەستنیشانكردنەوەی مالیكی بۆ ویلایەتی سێهەم بە ئاسانی پەسەند ناكرێت و ئاشكراشە لەسەر ئاستی ئیقلیمیش بە تایبەتی كۆماری ئیسلامی ئێران، تێڕوانین و بۆچوونەكانی مەرجەعیەتی شیعە سەنگ و بەهای خۆی هەیە، هەندێك لە چاودێرانی نزیك لەسەر سیاسەتی شیعی بەوجۆرە سەیری ئەو پرسە دەكەن، بەوەی كۆماری ئیسلامی ئێران رێز لە فەتوا و بۆچوونەكانی مەرجەعیەت دەگرێت، بۆیە لەم حاڵەتەدا كە ئایەتوڵا بەشیر نوجێفی راشكاوانە رای خۆی لەسەر ویلایەتی سێهەمی مالیكی راگەیاندبێت و ئایەتوڵا سیستانیش بێدەنگی هەڵبژاردبێت و نەیەوێت تێكەڵاوی ئەم پرسە سیاسییە بێت، ئەوا هەڵوێستی ئایەتوڵا نوجێفی وەك هەڵوێستی مەرجەعیەت سەیر دەكرێت، هەریەك لەو 5 مەرجەعە بەناوی مەرجەعیەتەوە قسەبكات، ئەگەر ئایەتوڵا سیستانی بێدەنگ بێت، ئەوا ئەو هەڵوێستە تەعبیر لە بۆچوونی مەرجەعیەت دەكات لەسەر ئەو پرسە، بەڵام پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە ئایا نوری مالیكی و حزبی دەعوا دەتوانن پێگە و شكۆی مەرجەعیەتی شیعە فەرامۆش بكەن و لەژێر چەتری هاوپەیمانی شیعە بێنە دەرەوە و بەدوای جۆرێكی دیكەی هاوپەیمانی بگەڕێت كە خۆی ناوی لێناوە هاوپەیمانی زۆرینەی سیاسیی؟ سەبارەت بە وەڵامی ئەم پرسیارە رەهەندی هەمەجۆر دێنە ئاراوە و لە ئاراستەی جیاوازەوە وەڵام دەدرێتەوە، بەڵام پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە كام ئاراستە وەڵامەكەی لۆژیكانەتر دەبێت و دەتوانێت زۆرینەیەكی سیاسیی ئەوتۆ دروست بكات كە مالیكی بە تەنیا بمێنێتەوە و نەتوانێت عێراق بەرەو كۆتایی هەڵدێر ببات. سەبارەت بەم لایەنە گرنگە ئاماژە بە تایبەتمەندییەكانی پێكهاتەی شیعە بكەین و ئەوە روونبكەینەوە كە مەرج نییە زۆرینەی سیاسیی لەسەر دەستی مالیكی یان بە خواستی تاكڕەوی مالیكی پێكبێت، بۆیە لەم رووەوە ئاماژە بە چەند خاڵێك دەكەین:
1. ئەوەی گرنگە لە هاوكێشەی سیاسیی عێراقدا، ئەوەیە ئەو پرسە یەكلایی بۆتەوە كە پێكهاتەی شیعە زۆرینەن و مافی خۆیانە پۆستی سەرۆك وەزیران بۆ پێكهاتەی شیعە بێت، ئەوجا ئەو كەسە لە حزبی دەعوا بێت، یان تەیاری سەدر، یان ئەنجومەنی باڵا یان تەنانەت فەزیلە، مەسەلەی شیعەبوونیش بەو مانایەی نوێنەرایەتی سیاسی پێكهاتەی شیعە بكات، نەك تەنیا بە ناسنامە شیعە بێت وەك بەڕێز ئەیاد عەللاوی كە خۆی شیعەیە و نوێنەرایەتی بەشێكی پێكهاتەی سوننە دەكات. لەمەش گرنگتر ئەو كەسەی نوێنەرایەتی سیاسیی پێكهاتەی شیعە دەكات، دەبێت مەرجەعیەت پەسەندی بكات.
2. بەپێی ئاكامە بەراییەكانی ئەم هەڵبژاردنەی 30 نیسانی رابردوو، ئاماژەیەك دەركەتووە كە لیستی دەوڵەتی یاسا ژمارەی دەنگەكانی لە هەریەك لە تەیاری سەدر و ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی زیاترە، بەڵام زیادبوونی ئەمجارەی لیستەكەی مالیكی هاوشێوەی هەڵبژاردنەكانی ساڵی 2010 نییە كە 89 كورسی بەدەستهێنابوو دەیكردە 50+1ی دەنگەكانی نێو هاوپەیمانی شیعە، ئەمجارە جیا لەوەی تەیاری سەدر نزیكەی دەنگەكانی پێشووی خۆی هێناوەتەوە، لیستی ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی بەناوی (مواتن) دەنگەكانی لە 8 كورسیەوە بەرز بۆتەوە بۆ سەرووی 40 كورسی و جەعفەری لەیەك كورسیەوە بۆ 10 كورسی بەرز بۆتەوە، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەگەر لایەنە سیاسییەكانی نێو هاوپەیمانی شیعە یەكبگرن جیا لەوەی دەنگەكانیان لە لیستەكەی مالیكی زیاتر دەبێت، لە هەمانكاتدا لەناو پەرلەمانیش گەورەترین كوتلەی پەرلەمانی دەبن، لەبەر ئەوەی ئەگەری ئەوە زۆر نزیكە كە بەشێكی زۆری پێكهاتەی سوننە و لایەنی كوردستانی زیاتر لەگەڵ سەدر و ئەنجومەنی باڵا بگەنە رێككەوتن، نەك لەگەڵ دەوڵەتی یاسا.
3. وەك دوای هەڵبژاردنەكانی 2010 دادگای فیدرالی یەكلایی كردۆتەوە، ئەو كوتلە پەرلەمانیە مافی پێكهێنانی حكومەتی هەیە كە زۆرترین كورسی لە پەرلەمان هەبێت، نەك ئەو لیستەی كە زۆرترین ژمارەی كورسی هەبێت، ئەمەش مانای ئەوەیە چۆن لیستەكەی د.ئەیاد عەللاوی كە 91 كورسی پەرلەمانی هەبوو لەبەرامبەر هاوپەیمانی نیشتمانی شیعە كە دوای هاوپەیمانی كورسیەكانیان گەیشتە 168 كورسی نەیتوانی حكومەت دروست بكات، ئەمجارەش هەر بەوشێوەیە دەبێت. بۆیە ئەگەر هەردوو لایەنی سەدر و ئەنجومەنی باڵا بیانەوێت زۆرینەی سیاسیی دروست بكەن، ئەوا بە ئاسانی لەگەڵ لایەنەكانی دیكەی شیعە و لیستی هاوپەیمانی كوردستانی و بەشێكی سوننە، دەتوانن زۆرینەی سیاسیی دروست بكەن، بۆیە لەم حاڵەتەدا ئەگەر مالیكی گرەو لەسەر ئەو زۆرینە سیاسییە خەیاڵ پڵاوییە دەكات، وەك ئەوەی عەبدولجەبار شەبوت لە رۆژنامەی سەباح ئاماژەی پێكردووە، بەوەی لیستی دەوڵەتی یاسا دەتوانێت بە هاوپەیمانی لەگەڵ لیستەكەی موتڵەگ و دوولایەنی سیاسی كوردی (بێجگە لە پارتی دیموكراتی كوردستان) زۆرینەی سیاسیی دروست بكات، ئەوا ئەو گرەوە نەك هەر خەیاڵ پڵاوییە، بەڵكو گرەو كردنە لەسەر ئەسپێكی دۆڕاو و زۆر زەحمەتە مالیكی و لیستەكەی بتوانێت نێوماڵی كورد بەش بەش بكات و بتوانێت یەكدوو لایەنی سیاسی كوردستانی رازی بكات هەتا بەشداری لە زۆرینە سیاسییەكەیدا بكەن، ئەوەشی پێش مالیكی بەم خەیاڵ پڵاوییە سیاسەتی كردووە، ئەوا چارەنووسی مالیكیش لەوان باشتر نابێت.
4. لایەنێكی دیكە كە ئەویش بۆ نێو ماڵی شیعە گرنگە، یەكڕیزی ماڵی شیعەیە، لە هەڵبژاردنی 2010 ماڵی شیعە بەبێ لیستەكەی مالیكی تێكدەچوو، لەبەر ئەوەی لیستەكەی مالیكی زۆرینە بوو لەنێو هاوپەیمانی شیعەدا، بەڵام ئەمجارە لەنێو هاوپەیمانی شیعە راستە دیسان یەكەم دەنگە، بەڵام زۆرینەی رەها نییە، بۆیە ئەگەر بەبێ مالیكیش هاوپەیمانی شیعە بیەوێت نوێنەرایەتی سیاسیی پێكهاتەی شیعە بكات، ئەوا ئەو هاوپەیمانیە دەتوانێت، لەمەش گرنگتر ئەوەیە حزبی دەعوا ناتوانێت دژایەتی ماڵی شیعە بكات و رێز لە مەرجەعیەتی شیعە نەگرێت، خۆ ئەگەر حزبی دەعوا ئەم كارەی كرد، ئەوا خۆی رووبەڕووی خۆكوشتنی سیاسیی دەكاتەوە.
رۆڵی ئەمریكا
لە پێكهێنانی حكومەتی داهاتووی عێراقدا
لە شەڕەكانی ئەنبار و فەللوجەی ئەم دواییەدا ئەمریكا ئەو راستیەی بۆ دەركەوتووە، حكومەتی عێراقی چەند هێزی سەربازی لەبەردەست بێت و چەند تەكنەلۆژیای تازەی سەربازی بخرێتە بەردەست، ئەگەر هاووڵاتیانی عێراق پشتگیری حكومەت نەكەن، ئەوا حكومەتی عێراق لەو شەڕی دژە تیرۆردا سەركەوتوو نابێت، هەربۆیە ئەگەر بێدەنگی ئەمریكا لە پێش هەڵبژاردنەكانی 30 نیسان و چاوپۆشیكردنی لەرەفتارە تاكڕەوییەكانی مالیكی لەو روانگەیەوە بووبێت، هەتا هەڵبژاردنەكان ئەنجامدەرێت، پاشاگەردانی لەعێراق دروست نەبووبێت و لەچەندین كەناڵی جیاوازیشەوە گوشاری خستبێتە سەر لایەنی كوردستانی و پێكهاتەی سوننە، بەوەی ئیدارەی بارودۆخەكە بدرێت بۆ ئەوەی هەڵبژاردنەكان گۆڕانكاری لە نەخشەی سیاسیی عێراقدا دروست بكات، ئەوا لەدوای هەڵبژاردن و لە پرۆسەی پێكهێنانی حكومەتی داهاتووی عێراقدا، دەبێت ئەمریكا سیاسەتی خۆی بگۆڕێت، ئەگەر نا سیاسەتی ئەمریكا خۆی دەبێتە بەشێك لەو ستراتیژەی كە چەند رۆژێك لەمەوبەر ئەیمەن زەواههیری سەبارەت بە لقی عێراقی رێكخراوی ئەلقاعیدە ئاماژەی پێكرد و داوای كرد لە سوریا بكشێنەوە و بگەڕێنەوە عێراق و دژایەتی توندی حكومەتەكەی مالیكی بكەن، لەم روانگەیەوە ئەگەر سەیری پەیامەكەی زەواهیری بكەین بۆ لقەكەی قاعیدە لە عێراق دەتوانین ئەم خاڵانە دیاری بكەین:
1. ئەیمەن زەواهیری زۆر باش دەزانێت، ئێستا سیاسەتی ئەمریكا لەگەڵ حكومەتی عێراق لەچوارچێوەی سیاسەتی شەڕی دژه تیرۆر پیادە دەكرێت، بۆیە چەند رێكخراوی ئەلقاعیدە دژایەتی حكومەتەكەی نوری مالیكی بكات، هێندە ئەمریكا پشتگیری لە پێگەی مالیكی دەكات بۆ مانەوەی لە پۆستی سەرۆك وەزیراندا.
2. ئەیمەن زەواهێری دەزانێت باشترین ژینگە بۆ سەركەوتنی تیرۆر زاڵ بوونی نائومێدییە لەسەر دەروونی خەڵكەكە، ئەمەشی بە كردەیی لەو پارێزگا عەرەبییە سوننیە عێراقیانە بۆ دەركەتووە كە لە مالیكی نائومێد بوون، توانیوویەتی بەتەواوەتی جێگەی پێی خۆی بكاتەوە و چەندین ناوچە داگیر بكات، هەروەك چۆن ئێستا شاری فەللوجە بەدەستی رێكخراوی ئەلقاعیدەوەیە، بۆیە لەم روانگەیەوە مانەوەی مالیكی لە پۆستی سەرۆك وەزیران، هێندەی دیكە نائومێدی نەك هەر لە ئەنبار و فەللوجە زیاتر دەكات، بەڵكو ئەم نائومێدیە پەلدەكێشیت بۆ دیالە و تكریت و حەویجە و توزخوماتوو و لەوێشوە بۆ گیارە و شەڕقات و نەینەوا، بەمەش پانتاییەكی گەورە بۆ رێكخراوی ئەلقاعیدە دروست دەبێت بۆ ئەوەی نەوایەكی ئارام دروست بكات و سوریاو عێراق پێكەوە گرێبداتەوە.
3. زەواهیری باش لەوە تێگەیشتووە، زۆربەی ئەو پسپۆر و شرۆڤەوانانەی ئەمریكا كە لەسەر عێراق و رێكخراوی ئەلقاعیدە كار دەكەن، زۆربەی زۆریان تەنیا لەرێگەی ڤیدیۆەوە عێراقیان بینیووە و بە كردەیی شارەزای جوگرافیای عێراق نین، هەر بۆ نموونە سەرۆك ئۆباما لە ماوەی سەرۆكایەتی دووجاری ئەمریكا، تەنیا یەكجار سەردانی عێراقی كردووە و ئەوجارەش پێش ئەو كاتە بوو كە بەفەرمی سوێندی سەرۆك كۆماری خواردووە، ئەوجارەش تەنیا سەردانی پارێزگای ئەنباری كردووە، وەك دەستخۆشیكردنێك لەسەركەوتنی پرۆسەی زیادكردنی بەپەلەی هێزەكان، بەڵام لەماوەی دوو خولی سەرۆكایەتیدا، سەرۆك ئۆباما ئەو راستیەی لەبەرچاو نەگرتووە، كەسەركەوتنی پرۆسەی زیادكردنی هێزی بە پەلە بەسەرۆكایەتی ژەنراڵ پەتریۆس، راستە پشتگیری لۆژیستی ئەمریكا كاریگەری هەبووە، بەڵام ئەگەر هێزەكانی سەحوا دروست نەبوونایە و فەرماندەیی بەغدا دانەمەزرایە كە راستەوخۆ لەژێر چاودێری و فەرمانی ژەنراڵ پەتریۆسدا بوو، ئەو سەركەوتنە دروست نەدەبوو، هەر بۆیەش دوای پشتگوێخستنی ئەم لایەنە گرنگە، وەك ناوەندەكانی توێژینەوە لە ئەمریكا ئاماژەی پێدەكەن، سەرۆك ئۆباما بەرهەمی زیادكردنی بەپەلەی هێزی بەفیرۆدا.
كەواتە ئەم خوێندنەوەیە بۆ پەیامەكەی ئەیمەن زەواهیری بۆ دژایەتیكردنی مالیكی و حكومەتەكەی هەوڵدانە بۆ ئەوەی ئەمریكا پێداگیری لەسەر مانەوەی مالیكی بكات، بەڵام پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە ئایا ئەمجارە ئەمریكا بە ئاسانی دەكەوێتە ناو پیلانەكەی رێكخراوی ئەلقاعیدە و سەرسەختانە پشتگیری مانەوەی مالیكی لە پۆستی سەرۆك وەزیران دەكات؟ وەڵامی ئەم پرسیارە لەگەڵ ئەوەی ئاسان نییە، بەڵام ئاڕاستەی خوێندنەوەی هەواڵەكانی عێراق لە میدیاكانی ئەمریكا و توێژینەوەكانی سەنتەرە ستراتیژییەكان، ئاماژە بەوە دەكەن، كە ئیدارەی سەرۆك ئۆباما ئەمجارەیان وەك ساڵی 2010 سەیری عێراق ناكات و هۆكاری ئەوەشی كە بەرەو ئەو راستیەمان دەبات ئەوەیە، كە ئیدارەی سەرۆك ئۆباما گەیشتۆتە قەناعەت مانەوەی مالیكی لە پۆستەكەی؛ عێراق بەرەو لەبەر یەكهەڵوەشان دەبات، ئەوجا ئەگەر تائێستا ئەمریكا هەموو گوشاری خستبێتە كار بۆ ئەوەی هەرچۆنێك بێت بارودۆخەكە رابگرێت، بۆ ئەوەی شەرعیەتێك بێتە ئاراوە بۆ ئەوەی بە شێوەیەكی ئاشتیانە نفوزی خۆی بخاتە كار و رۆڵی خۆی بگێڕێت، ئەوا لەدوای هەڵبژاردن، مەزندە دەكرێت بە تەواوی سیاسەتی خۆی بگۆڕێت و رۆڵێكی ئەكتیڤتر بگێڕێت و، لەم قۆناخەشدا بە ئاسانی بۆی دەكرێت لەبەر ئەم خاڵانە:
* ئەمریكا لە ساڵی 2010 پشتگیری لە زۆرینەی هاوپەیمانی كوتلەی پەرلەمانی كرد، ئەمەش واتە هەر كوتلەیەكی پەرلەمانی دوای هاوپەیمانی كردن بتوانن زۆرینە بەدەست بهێنێت، ئەوا ئەو مافی پێكهێنانی حكومەتی دەبێت، بۆیە لەم رووەوە ئەو بانگێشانەی مالیكی دەیكات بەوەی لیستی یەكەمە و دەتوانێت زۆرینەی سیاسیی پێكبهێنێت هیچ بایەخێكی نابێت و وەك بڵقی سەر ئاو وایە.
* ئەمریكا بۆی دەركەتووە مالیكی ناتوانێت ئیدارەی پرۆسەی حكومڕانی هاوبەشی راستەقینە لە عێراقدا بكات، لەماوەی چوار ساڵی رابردوو مالیكی نەیتوانیوە پۆستی چەند وەزارەتێك پەسەند بكات كە خۆی بەپێی رێككەوتنی هەولێر ئیمزای لەسەر كردبوو، هەروەها نەیتوانی وەڵامی داخوازیی هاووڵاتیانی سوننە بداتەوە لە نەینەواوە بۆ دیالە و بۆ ئەنبار، بۆیە بیركردنەوە لە حكومڕانی هاوبەشی نیشتمانی كە ئەمریكا جەختی لەسەر دەكاتەوە بەبوونی مالیكی جێبەجێ نابێت، لەم حاڵەتەشدا ئەمریكا دەبێت لە نێوان مالیكی و ئاییندەی عێراقدا یەكێكیان هەڵبژێرێت، بۆیە ئەوانەی زۆر زیرەكانە ئاراستەی سیاسەتی پراگماتیكانەی ئەمریكا دەخوێننەوە، جەخت لەوە دەكەنەوە ئەمریكا بەرژەوەندییەكانی خۆی بە هیچ كەسێك ناگۆڕێتەوە، بەرژەوەندی ئەمڕۆی ئەمریكاش ئەوەیە كە ئاییندەی عێراق یەكگرتوو بێت و مانەوەی مالیكیش ئەم ئامانجە لەناو دەبات.
* ئەوەی لەم هەڵبژاردنە نابێتە شانس بۆ مالیكی بە پێچەوانەی هەڵبژاردنەكانی 2010، ئەوەیە ئەمجارە بەرژەوەندی كۆماری ئیسلامی ئێران و ئەمریكا بۆ لابردنی مالیكی لەزۆر روانگەوە یەكدەگرێتەوە، هەر بۆ نموونە ئەگەر لابردنی مالیكی بۆ بەرژەوەندی ئەمریكا لەو روانگەیەوە بێت كە زەمینەیەك دروست دەبێت بۆ ئەوەی دووبارە پرۆسەی سیاسیی عێراق بژیێتەوە و عێراق لەمەترسی پارچە پارچە بوون بپارێزرێت، ئەوا لابردنی مالیكی بۆ بەرژەوەندی ئێران ئەوەیە كە یەكڕیزی نێوماڵی شیعە پارێزراو دەبێت و حكومڕانی عێراق بەدەستی ئەو خەڵكانەوە دەبێت كە هەر دۆستی كۆماری ئیسلامی ئێران بن، لەلایەكی دیكە ئەگەر لابردنی مالیكی بۆ بەرژەوەندی ئەمریكا، دۆزینەوەی رێگەیەك بێت بۆ سەركەوتن بەسەر ئەلقاعیدە، ئەوا كۆماری ئیسلامی ئێرانیش لەم ئامانجەدا هەمان بەرژەوەندی ئەمریكای دەبێت، بۆیە ئەوەی دەبێتە گورزێكی كاریگەر بۆ لابردنی مالیكی، یەكگرتنەوەی بەرژەوەندییەكانی ئێران و ئەمریكایە، كە هەر ئەم هۆكارەش خاڵی یەكلاكەرەوە بووە بۆ دانانەوەی مالیكی لە ساڵی 2010 بە سەرۆك وەزیران.
* لایەنێكی دیكە كە ئەویش هەر دژی شانسی مالیكی و بۆ بەرژەوەندی ئەمریكا دەشكێتەوە، داخوازی دەوڵەتە دۆستەكانی ئەمریكا وەك قەتەر سعودیە و توركیا كە دەیانەویت پێكهاتەی عەرەبی سوننە لە عێراقدا مافی خۆیان پێبدرێت و بەشداری راستەقینە بن لە حكومەتی عێراقدا، بۆیە بە لابردنی مالیكی و بەكارهێنانی نفوزی ئەمریكا بۆ راستكردنەوەی پرۆسەی سیاسی لە عێراق، ئەوا لەم حاڵەتەدا چیدیكە دەوڵەتە دۆستەكانی ئەمریكا رەخنە لە سیاسەتی ئەمریكا بەرانبەر عێراق ناگرن و باشتر پشتگیری لێدەكەن، ئەمەش دەبێتە هۆكاری ئەوەی لەبری ئەوەی زیاتر چاوەڕێی ناسەقامگیری و توندوتیژی بكرێت، زەمینەی هاوكاری و لێكنزیكبوونەوە دێتە ئاراوە.
بۆیە بە لەبەرچاوگرتنی ئەم خاڵانە دەگەینە ئەو ئاكامەی ئەمجارە ئەمریكا سیاسەتی خۆی لە پشتگیركردن بۆ مانەوەی مالیكی دەبێتە گوشار كردن لەسەر حزبی دەعوا و هاوپەیمانی نیشتمانی شیعە بۆ ئەوەی مالیكی دووربخەنەوە.
هەرێمی كوردستان
ژمارە قورسەكەی نێو هاوكێشە سیاسییەكان
لەماوەی 10 ساڵی رابردووی سیاسەتی سەركردایەتی هەرێمی كوردستان بەرامبەر بە كێشەكانی عێراق و چۆنیەتی بەشداری كورد لە پرۆسەی سیاسیی عێراقدا، چەند خاڵێكی كردۆتە پرانسیپ، هەر ئەم پرانسیپانەش بنەمای چۆنیەتی مامەڵەكردنی لایەنی كوردستانی لەگەڵ كێشەكانی عێراق دەبێت و دەبنە بنەما بۆ چۆنیەتی بەشداری كردنی هاوپەیمانی كوردستانی لە پرۆسەی سیاسیی عێراقدا، ئەو بنەمایانەش بریتین لە:
1. هاوپەیمانی كوردستانی لە چوارچێوەی دەستووری 2005 بەشداری لە پرۆسەی سیاسیی عێراق دەكات، كە بەپێی ئەم دەستوورە دەوڵەتی عێراق، دەبێت دەوڵەتێكی دیموكراتی و پەرلەمانی و فرەیی و فیدرالی بێت، تەنانەت لەكاتی سوێندخواردنە فەرمیەكانیش بۆ دیاری كردنی پۆستە سەروەرییەكان و وەزیرەكان دەبێت هەموویان كە سوێندی یاسایی دەخۆن بەرگری لەم پرانسیپە بكەن.
2. عێراق لەدوو نەتەوەی سەرەكی پێكهاتوو ئەویش كورد و عەرەبە، بۆیە دەبێت یەكێك لە دوو پۆستە سەرەكیەكەی سەرۆك كۆمار یان سەرۆك وەزیران بەشی كورد بێت.
3. هەرێمی فیدراڵی كوردستان هەرێمێكە جوگرافیای خۆی هەیە، راستە بەشێكە لە عێراق، بەڵام جوگرافیای كوردستان وەك بەشێك لە عێراق یەك جوگرافیایە و دەبێت سنوری ئەو جوگرافیایە سنوری هەرێمی كوردستان بێت لەناو دەوڵەتی فیدرالی عێراقدا، ئەمەش بەو مانایەی دەبێت هەموو ناوچە كوردستانیەكانی دەرەوەی ئیدارەی ئێستای هەرێمی كوردستان بگەڕێتەوە سەر ئیدارەی هەرێمی كوردستان.
4. پێش ئەوەی رژێمی پێشووی عێراق بڕووخێنرێت، هێزی پێشمەرگەی كوردستان بەشێك بووە لە هێزی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی بۆ ئازادكردنی عێراق، ئەم هێزە زۆر بە ئاسانی توانی بەرەی باكور واتە هەرسێ پارێزگای دیالە و نەینەوا و كەركوك، ئازاد بكات، بۆیە ناكرێت هێزی پێشمەرگەی كوردستان وەك بەشێك لە سیستمی بەرگری عێراق هەژمار نەكرێت، دەبێت ئەم هێزە وەك نەواتی سیستمی بەرگری عێراقی ئازاد سەیر بكرێت و پاسەوانی هەرێمی كوردستان بێت.
5. نەوت و گاز بەپێی دەستووری عێراق موڵكی هەموو عێراقیەكانە، داهاتی ئەم سەرچاوە سروشتیە بەیەكسانی بەسەر عێراقیەكاندا دابەش دەكرێت، دەستووری عێراق رێگەی داوە بە هەرێمە فیدرالیەكان بەوەی بە هاوبەشی ئیدارەی ئەو كێڵگە نەوت و گازیانە بكەن كەدوای 2003 وەبەرهێنانی تێدا دەكرێت، بۆیە لایەنی كوردستانی ئەم مافە دەستوورییە خۆی پیادە دەكات و دەبێت حكومەتی بەغدا رێز لەمافە دەستوورییەكانی كوردستان بگرێت.
6. بۆ ئەوەی سوپا و دەزگاكانی ئاسایشی عێراق دەزگای نیشتمانی بن و هەموو هاووڵاتیانی عێراق بە سوپا و ئاسایشی خۆیانی بزانن، ئەوا دەبێت ئەم دەزگایانە رەنگدانەوەی پێكهاتە جیاوازەكانی عێراق بن و بەپێی رێژەی دانیشتوان هەموو پێكهاتەكان بەشدار بن، نەك تەنیا قۆرخ بكرێن بۆ حزبێك یان پێكهاتەیەكی دیاریكراو.
7. لە عێراقی نوێدا بەشداری پێكهاتەكان لە حكومڕانی واتە هاوبەشی راستەقینە لە حكومڕانی و بڕیار دروستكردندا، بۆیە ئەگەر تەنیا بەشداری بۆ ئەوە بێت بڵێن لە حكومەتی عێراقدا هێندە وەزیر و ئەندام پەرلەمانتارە كوردن، ئەوا لایەنی كوردستانی پێویستی بە بەشداری كارتۆنی نییە و رەتیدەكاتەوە.
ئەو خاڵانەی ئاماژەمان پێكردن، ئەمانە داواكاری حزبێك یان لایەنێكی سیاسیی نین هەتا دانوستاندنی لەسەر بكرێت، هەروەها ئەمانە داواكاری نەتەوەیەك یان گەلێكیش نییە هەتا وتووێژ یان دانوستاندنی لەسەر بكرێت، بەڵكو ئەمانە كۆمەڵێك پرانسیپن بۆ پێكەوە ژیانی نێوان دوو نەتەوە، گرێبەستێكە بۆ مانەوەی عێراق بە یەكپارچەیی، بۆیە ئەو لایەنەی كە دەیەوێت یەكێتی خاكی عێراق پارێزراو بێت، دەبێت پێشوەختە بەم خاڵانە رازی بێت بۆ ئەوەی پرۆسەی دانوستاندن بۆ پێكهێنانی حكومەتی نوێ و بەردەوامی پرۆسەی سیاسیی لەعێراقدا بەردەوام بێت.
پێدەچێت بەڕێز نوری مالیكی و ئەوانەشی بەناوی ئەوەوە لێدوان دەدەن، هێشتا لەوە تێنەگەیشتبن عێراقی نوێ لەسەر چ بنەمایەك بونیادنراوەتەوە و كورد چۆن رازی بووە ببێتەوە بە بەشێك لە عێراق لەكاتێكدا ماوەی 12 ساڵ بە كردەیی سەربەخۆ بووە و خۆی كاروباری خۆی بەڕێوەبردووە، كە دەشڵێن پێدەچێت نوری مالیكی لەو راستیە تێنەگەیشتبێت، ئەو بڕگە شاراوانەی نێو دواین وتاری هەفتانەیەتی كە دەڵێت: (لەساڵی 2005 ئەوەی دەنگی بەدەستووری عێراق دابێت، مافی چارەنووسی خۆی پیادەكردووە) ئەم قسەیە تەنیا هێندە هەڵدەگرێت پێی پێبكەنین، لەبەر ئەوەی لە ساڵی 2005 دەنگ بەو دەستوورە دراوە، كە ئەو مافانەی لەسەرەوە ئاماژەمان پێكردن، كردووینە پرانسیپ بۆ مانەوەی كورد لەگەڵ عێراقدا، هەر كاتێكیش حكومەتی بەغدا ئەوجا مالیكی سەرۆك وەزیران بێت یان هەر كەسێكی دیكە، رێز لەو پرانسیپانە بگرێت، كورد ئامادە دەبێت هاوبەشی راستەقینە بێت لە حكومەتی فیدرالی، بەڵام كاتێك نوری مالیكی خۆی ئەو پرانسیپانە دەیەوێت پێشێل بكات، ئەمەش مانای ئەوەیە دەبێت چاوەڕێی ئەوە بكات كە ئەو گرێبەستەی كورد بە عێراقەوە گرێدەداتەوە و پێی دەڵێن دەستووری عێراق، ئەوا بایەخی نامێنێت، بۆیە ئەوەی رێز لە دەستوور نەگرێت، هەق نییە باسی دەستوور بكات.
لە بەشێكی دیكەی قسەكانیدا ئاماژە بە حكومەتی فیدرالی دەكات و لە هەمانكاتدا ئاماژەش بە حكومەتێكی سەنترالی بەهێز دەكات، لەمەش زیاتر باس لە یاسای نەوت و گاز دەكات، ئەو یاسایەی هەموو دەسەڵاتەكانی سیاسەتی نەوت و گاز دەخاتە چوارچێوەی دەسەڵاتە سنوردارەكانی حكومەتی ناوەندییەوە، ئەمەش دیسان جێگەی ئەوەیە هەر پێی پێبكەنین، چونكە تەفسیرەكەی مالیكی بۆ دەستوور گێڕانەوەی عێراقە بۆ دیكتاتۆریەت نەك بونیادی دەوڵەتێكی فیدرالی بەمجۆرە:
بەپێی دەستووری عێراق، عێراقی نوێ دەوڵەتێكی فیدرالی دەبێت.
لەم دەوڵەتە دەوڵەتی فیدرالی لەسەر ئاستی پەرلەمان و حكومەت و سەرۆك كۆمار و دەسەڵاتی دادوەری دابەش دەكرێت و هەموو پێكهاتەكانی عێراق هاوبەشی راستەقینە دەبن لەم دەسەڵاتانەدا.
دەسەڵاتەكان لەنێوان حكومەتی فیدرالی و حكومەتی فیدرالی هەرێمەكان دابەش دەكرێت، دەسەڵاتی حكومەتی فیدرالی سنوردار دەبێت و دەسەڵاتی هەرێمەكان فراوان دەبێت، ئەمەش وەك جۆرێك لە رێگە گرتن لە سەرهەڵدانەوەی دیكتاتۆری لە عێراقدا.
ئامانج لە دەستووری عێراق پاراستنی كەمینەیە نەك رێگەدان بە دیكتاتۆریەتی زۆرینە، بۆیە لە دەستووردا هاتووە ئەگەر رێژەی 2/3ی دانیشتوانی 3 پارێزگا هەمواركردنی دەستووریان رەتكردەوە، ئەوا دەستوور هەموار ناكرێتەوە، بۆیە دەستووری عێراق چەترە بۆ پاراستنی هەموو پێكهاتەكان.
لەم چوارچێوەیەدا بەڕێز مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان مەرجی هاوپەیمانی كوردستانی بۆ بەشداری لە حكومەتی داهاتوو وەك بنەمای نیشتمانی بۆ هەموو حزبە سیاسییەكانی كوردستان خستۆتە روو، بۆیە دەبێت مالیكی ئەوە لەبیر خۆی بباتەوە كە بتوانێت بەرامبەر هاوپەیمانی كوردستان یاری بە تەفسیركردنی دەستوور بكات، چونكە مەسەلەی دەستوور بۆ هەموو لایەنە سیاسییەكانی كوردستان بۆتە پرانسیپی نیشتمانی و هەموو كۆدەنگن لەسەر ئەوەی كە دەبێت دەستوور جێبەجێ بكرێت، لەمەش زیاتر هاوپەیمانی كوردستانی بەیەك دەنگ داكۆكی لەمافە كوردستانیەكانی خەڵكی خۆیان دەكەن، بۆیە باشترە پەنا بۆ گەمەی سیاسی نەبات و كورد یان پرۆسەی سیاسیی دەخاتەوە سەر سكەی خۆی یان دەبێت ئەو عێراقەی مالیكی حكومڕانی دەكات دراوسێی كوردستان بێت.