((ئەرنست رینان لە ساڵی 1887 و لە موحازەرە بەناوبانگەكەیدا لە زانكۆی سۆربۆن پرسیارێكی گرنگی وروژاند: نەتەوە چییە؟، ئەم پرسیارە موناقەشەیەكی ئەوتۆی دروستكرد كە لەو كاتەوە تائێستا درێژەی هەیە و لەسەر ئاستی سێ قوتابخانەی فیكری جیاواز، (فیكری نەتەوەیی Nationalist، تەسەوری Imaginist، فیكری مۆدێرنە Modernist) لەم سێ قوتابخانەیەدا سێ بۆچوونی جیاواز بۆ فیكری نەتەوەیی هەیە، لە یەكەمیاندا كە فیكری نەتەوەییە، پرۆسەی دروستكردنی نەتەوە وەك هەستانەوەی نەتەوە پێناسە كراوە و نەتەوەی سەركەوتوو وەك نەتەوەیەكی دیموكراتی پێناسەكراوە، لە قوتابخانەی دووەمدا كە تەسەوڕییە، نەتەوە بەپێی تایبەتمەندی خۆی وێنای خۆی دەكات و خۆی پێناسە دەكاتەوە، هەرچی قوتابخانەی فیكری مۆدێرنەشە لەگەڵ ئەوەی بەتەواوەتی پێناسەی كۆن بۆ نەتەوە رەتدەكاتەوە، بەڵام ئەم قۆتابخانەیە پرۆسەی دروستكردنی نەتەوە بە گواستنەوەی سیستمی كۆمەڵایەتی نەتەوە لەسیستمێكەوە بۆ سیتمێكی دیكەی پێشكەوتوو دادەنێت، هەر بۆ نموونە گواستنەوەی سیستمی كۆمەڵگە لە سیستمی فیوداڵیەوە بۆ سیستمی سەرمایەداری و پیشەسازی پێشكەوتوو، بەڵام پرۆۆفیسۆر لیها گرینفیلد سەبارەت بەم بۆچوونەی قوتابخانەی مۆدێرنە دەڵێت: راستە مۆدێرنە ناتوانێت پێناسەی فیكری نەتەوەیی بكات، بەڵام مۆدێرنە خۆی لەلایەن فیكری نەتەوەییەوە پێناسە كراوە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە گەورەترین دەسكەوتی فیكری نەتەوەیی (چاپكردنی سەرمایەدارییە) كە گەورەترین بەرهەمی فیكری نەتەوەییە و بووە هۆكاری زیادكردنی چاپكردنی كتێب و بڵاوبوونەوەی كەلتوری تازە هەتا هەموو نەتەوەكان پێناسەی خۆیان بكەنەوە، ئەمەش لە كارەكانی مۆنتیسكۆ بە بەڵگەوە دەیبنین كە وشەی نەتەوە ئەو وشە تازەیە بووە كە وەسفی باری سیاسیی و كۆمەڵایەتی نەتەوەی كردووە، هەروەها وشەی نەتەوە وەك وشەیەكی مۆدێرن، بۆ یەكەم جار لەلایەن یەكەم دەوڵەتی نەتەوەییەوە ئینگلیزەكان بەكارهاتووە و بەوجۆرە خۆیان پێناسە كردووە كە نەتەوەیەكی خاوەن سەروەرین، هەر لە ئینگلتەراشەوە ئەم چەمكە تازەیە بۆ فەرەنسا و روسیا و ئەڵمانیا و دەوڵەتانی دیكەی ئەوروپا بڵاوبۆوە و وەرچەرخانی گەورەی بۆ پێناسەكردنی كۆمەڵگەی وەك نەتەوە بەدوای خۆیدا هێنا.. كەواتە لەم پرۆسەیە دوو ئاڕاستە دەردەكەوێت، ئاراستەیەكیان دروستكردنی مێژووی نەتەوەیە كە پیادەكردنی فیكری نەتەوەیی پێناسەی نەتەوە دەكاتەوە، ئاراستەی دووەم نووسینەوەی مێژووە كە سەركەوتنی پرۆسەی نەتەوە بۆ سەركەوتنی نەتەوەیەكی سەركەوتوو تۆمار دەكات)).
پرۆفیسۆر رافائیل ئۆتز
كتێبی نەتەوە و بونیادنانی نەتەوە
ئامۆژگای ماكس پلانك

پرۆسەی دروستكردنی نەتەوە و
تێپەڕاندنی پرۆسەی دامەزراندنی دەوڵەت
بارودۆخی سیاسیی وڵاتانی ئیسلامی بە تایبەتیش وڵاتانی عەرەبی، لە باشترین حاڵەتەدا لە قۆناخە كۆتاییەكانی سەدەكانی ناوەڕاستی ئەوروپا دەچێت، لەبەر ئەوەی ئەو چەمكانەی لە كۆتایی سەدەكانی ناوەڕاست سەبارەت بە پرۆسەی فیكری نەتەوەیی و دروستكردنی نەتەوە وەك نەتەوەیەكی خاوەن سەروەریی باسدەكران، ئێستا و دوای ئەو گۆڕانكاریانەی لە وڵاتانی عەرەبی روویاندا، هەمان قسەوباسیان لەسەر دەكرێت. ئێستا بیرمەندانی عەرەب و بەشێكی زۆری ئەكادیمیەكانی تایبەتمەند لەسەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و وڵاتانی عەرەبی ئەو پرسیارە دەكەن، ئایا نەتەوەی عەرەب دەبێت چی بكات هەتا وەك نەتەوەیەكی سەركەوتوو خۆی پێناسە بكاتەوە؟، هەروەك چۆن پرۆفیسۆر شبلی تەلحەمی پرۆفیسۆری كورسی سادات لەزانكۆی میریلاند لە تازەترین كتێبدا كە بە زمانی ئینگلیزیی بە ناونیشانی (جیهان لە بینینی چاوی عەرەبەوە: دووبارە داڕشتنەوەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست) بڵاوی كردۆتەوە، تەلحەمی خۆی لە پەنێڵێكی ئامۆژگای برۆكینگز كە بەبۆنەی دەرچوونی ئەم كتێبەوە بۆ ساز كراوە، ئەو پرسیارە دووبارە دەكاتەوە (ئایا نەتەوە چۆن خۆی پێناسە دەكاتەوە؟)، خاوەنی ئەم پرسیارە كە ماوەی زیاتر لە 20 ساڵە كار لەسەر رای گشتی عەرەبی لە هەر شەش وڵاتی (میسر، ئەردەن، لوبنان، مەغریب، سعودیە و ئیماراتی عەرەبی)دەكات، خۆی ئەم پرسیارە بوروژێنیت لە ئێستادا (نەتەوەی عەرەب چۆن خۆی پێناسە دەكاتەوە؟) ئەمە مانای ئەوەیە هێشتا پراكتیزەكردنی فیكری نەتەوەیی وەك فیكرێكی مرۆڤایەتی نەك(قەومیەی عەرەبی پێشوو و ناسیۆنالیستی رۆژئاوایی) دەستی پێنەكردووە، ئەمە پێمان دەڵێت دامەزراندنی دەوڵەت لە جیهانی عەرەبی نەیتوانیووە وشەی نەتەوە وەك نەتەوەی خاوەن سەروەریی پێناسە بكاتەوە، ئەمە لە كاتێكدا لەسەدەی شانزەهەم ئینگلیزەكان رایانگەیاندووە كە ئەوان نەتەوەیەكی خاوەن سەروەرین.
كەواتە لەم ژینگە ئاڵۆزەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی، بایەخدان بە فیكری نەتەوەیی وەك فیكرێكی مرۆڤایەتی و زامنی بەدەستهێنانی ئاشتی و سەقامگیری لەناوچەكە، باسێكی رۆژانەیە و پەیوەندی بە هەموو نەتەوەكانی ناوچەكە هەیە بە نەتەوەی عەرەب و نەتەوە موسڵمانەكانی دیكەشەوە، لە نێوشیاندا نەتەوەی كورد وەك نەتەوەیەكی گەورەی بێ دەوڵەت و موسڵمان بەشێكە لەم واقیعە و گرنگە لەنێو ئەم ژینگە ئاڵۆزەدا هەڵوەستەی جدی لەسەر بكرێت.
هەربۆیە لەم روانگەیەوە و لەم ژینگە ئاڵۆز و تێكچڕژاوەدا خوێندنەوە بۆ پرۆسەی دروستكردنی نەتەوە بۆ نەتەوەی كورد دەكەین، راشكاوانە هەست بەو راستیە دەكەین، كە پرۆسەی دروستكردنی نەتەوە بۆ نەتەوەی كورد، جیاوازە لە پرۆسەی دروستكردنی نەتەوە بۆ نەتەوەكانی دیكە، هۆكاری سادەش بۆ ئەم جیاوازییە ئەوەیە، نەتەوەكانی دیكە خاوەنی دەوڵەتن و نەیانتوانیوە دەوڵەت بكەنە خاڵی دەسپێك بۆ پرۆسەی دروستكردنی نەتەوە، بەڵام نەتەوەی كورد لەگەڵ ئەوەی هێشتا خاوەنی دەوڵەتی فەرمی سەربەخۆی راگەیەنراو نییە، بەڵام لە رووی یاساییەوە ئێستا قەوارەی هەرێمی كوردستان حسابی دەوڵەتێكی هاوچەرخی بۆ دەكرێت و لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بە ئاستی قەوارەی دەوڵەت پێشوازی لێدەكرێت و، وەك هاوبەشی سیاسی و ستراتیژی و ئابووری و بازرگانی مامەڵەی لەگەڵ دەكرێت.
لەم چوارچێوەیەدا زۆر گرنگە هەڵوەستە لەسەر ئەو خاڵە بكەین و بپرسین ((ئایا نەتەوەی سەركەوتوو مانای چیە؟)) وەڵامی ئەم پرسیارە بە درێژایی مێژووی فیكری سیاسی ئەو مانایەی هەبووە، نەتەوەی سەركەوتوو ئەو نەتەوەیەیە كە لەپرۆسەی دروستكردنی نەتەوەدا سەركەوتوو دەبێت و نەتەوەی سەركەوتووش وەك نەتەوەیەكی دیموكراتخواز پێناسە دەكرێت.
لێرەدا ئەگەر سەركەوتنی پرۆسەی نەتەوە بە سەركەوتنی پرۆسەی دیموكراتی گرێبدەینەوە، ئەوا دەگەینە ئەو دەرەنجامەی ئەو نەتەوەیەی بیەوێت نەتەوەیەكی سەركەوتوو بێت، ئەوا دەبێت نەتەوە خاوەنی سەروەری بێت لە چوارچێوەی دەوڵەتێكی هاوچەرخدا و سەروەریی نەتەوەیی ئیرادەیەكی ئاشتیخوازانە بەرهەم بهێنێت بۆ ئەوەی ببێتە فاكتەری ئاشتی و سەقامگیری لەسەر ئاستی ناوچەكە و جیهانیش، ئەمە بەرەو ئەو ئاڕاستەیەمان دەبات كە بەو شێوەیە پێناسەی دیموكراتی بكەین كە سەرچاوەی بڕیاردانی شەڕ و ئاشتی نەتەوەیە، بەڵام كاتێك ئەم چەمكە مرۆڤایەتیەی بیری نەتەوەیی دەبێتە سەرچاوەی فیكری ناسیۆنالیزم و قەومیەی عەرەبی (نەتەوە پەرستیەكی رەگەز پەرستانە)، ئەوا لەم حاڵەتەدا پیادەكردنی ناسیۆنالیزم و قەومیەی عەرەبی نابێتە جێبەجێكردنی فیكری نەتەوەیی، هەر بۆیە ئەو بەرهەمەش بەدەستناهێنێت كە سەرهەڵدانی فیكری نەتەوەیی لە دوای سەدەكانی ناوەڕاست لە ئەوروپا بەرهەمی هێناوە، سەرهەڵدانی فیكری نەتەوەیی و دوور كەوتنەوە لە زمانی لاتینی و بایەخدان بەزمانی نەتەوەیی چاپكردنی سەرمایەداری بەرهەمهێنا و بووە هۆی زیادبوونی چاپكردنی كتێب و گەیشتنی كتێب بەدەستی خەڵكی ئاسایی و دووبارە وێناكردنەوەی فیكری نەتەوەیی هەر نەتەوەیەك بە جیا، ئەمەش بووە سەرچاوەی رۆشنگەری و پێناسەكردنی مۆدێرنە و كۆتاییهاتن بە حكومڕانی سەردەمی سەدەكانی ناوەڕاست كە هەتا شۆڕشی فەرەنسا درێژەی هەبووە.
لەوانەیە خوێنەری ئەم دێڕانە ئەو پرسیارەی لا دروست بێت كە پرۆسەی دروستكردنی نەتەوە لەبەر رۆشنایی فیكری نەتەوەیی كە هۆكارێكە بۆ بونیادی ئاشتی و ئاسایشی جیهانی، بۆچی هاوكات لەگەڵ تەواوبوونی پرۆسەی دروستكردنی نەتەوە لە بەشێكی زۆری وڵاتانی جیهان، كەچی لەماوەی كەمتر لە 25 -30ساڵدا دوو جەنگی گەورەی جیهانی هەڵگیرساوە بە دەیان ملیۆن خەڵك كوژراون؟ وەڵامی ئەم پرسیارە دەمانگێڕێتەوە بۆ ئەو هەڵانەی لە پیادەكردنی فیكری نەتەوەیی كراوە و چەمكی فیكری نەتەوەیی گۆڕدراوە بۆ ناسیۆنالیزم و خۆسەپاندنی نەتەوەیەك بەسەر نەتەوەیەكی دیكەدا، نەك پێكەوە ژیانی ئاشتی نێوان نەتەوەكان، كە ئەمانوئێل كانت بە نزیكەی زیاتر لە 120 ساڵ پێش شەڕی یەكەمی جیهانی (پرۆژەی ئاشتی هەمیشەیی) نووسیوەو تیایدا داوا دەكات، ئاشتی راستەقینە بریتیە لە هەڵكێشانی رەگی شەڕ، نابێت ئاشتی بە هودنە یان شەڕوەستان پێناسە بكرێت، لەبەر ئەوەی هەموو ئاگربەست و هودنەیەك ماوەیەكە بۆ خۆ تەیار كردن و ئامادەباشی بۆ شەڕێكی دیكە، بۆیە لەم كتێبەدا كانت داوا دەكات نەتەوەی سەركەوتووی خاوەن سەروەریی ئەوەیە كە نەتەوە یان گەل خۆی بڕیاری شەڕ و ئاشتی بدات، كاتێكیش بڕیار كەوتەوە لای گەل یان نەتەوە، ئەوا نەتەوە خاوەن سەروەریی بڕیاری ئاشتی دەدات نەك شەڕ، هەر ئەمەش دەوڵەتە لیبرالیەكانی رۆژئاوا شانازی پێوە دەكەن و دەڵێن ماوەی 200 ساڵە لەنێوان دوو دەوڵەتی لیبرالیدا شەڕ رووی نەداوە.
پرۆسەی دروستكردنی نەتەوە
پشت بە دامەزراندنی دەوڵەت دەبەستێت
ئینگلیزەكان كە لەسەدەی شانزەهەم لە میانەی دامەزراندنی یەكەم دەوڵەتی نەتەوەییەوە رایانگەیاند ئێمە نەتەوەیەكی سەركەوتووین و خاوەنی سەروەرین، مانای ئەوەیە نەتەوەی سەركەوتوو دەبێت خاوەنی دەوڵەتی خۆی بێت، هۆكاری سادەش بۆ ئەمە وەك هەموو بیرمەندانی سیاسیی لەم بوارە بە تایبەتی ئاماژەیان پێكردووە، ئەوجا سەر بەهەر قوتابخانەیەكی فیكری بن كە وەڵامی پرسیاری (نەتەوە چیە؟) دەداتەوە، جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە بەوەی پرۆسەی دروستكردنی نەتەوە ئەو پرۆسەیەیە كە دەبێت توانای وەڵامدانەوەی بوارە گرنگەكانی(كۆمەڵایەتی، دامەزراوەیی، رۆشنبیری و ئایدۆلۆژی و سیاسیی) قۆناخی هەستانەوەی نەتەوە بداتەوە، بۆیە ئەگەر لەچوارچێوەی ئەم بوارە گرنگانە سەیری پرۆسەی دروستكردنی نەتەوە بكەین، ئەوا هەست دەكەین ئەم پرۆسەیە پرۆسەیەكی گەورە و هەمەلایەنەی ئەوتۆ و قورسە كە پێویست دەكات هەموو تاكەكانی نەتەوە بەشداری تێدا بكەن و رۆڵی خۆیانی تێدا بگێڕن، بەڵام ئەگەر ئەم بوارە گرنگانە لەبەرچاو نەگیرێت، ئەوا پرۆسەی دروستكردنی نەتەوە پرۆسەیەكی ئاساییە.
ئەم خاڵە بەرەو ئەوەمان دەبات كە بڵێین وازهێنانیش لە پرۆسەی دروستكردنی نەتەوە و تەنیا هەوڵدان بۆ بونیادنانی دامەزراوەی سیاسیی بۆ نموونە (دەوڵەت) وەڵامی ئەو پرسانە بدەینەوە، ئەوا لەم حاڵەتەشدا دەوڵەت بەتەنیا ناتوانێت بێ پرۆسەی دروستكردنی نەتەوە وەڵامی هەموو ئەو پرسە گرنگ و ئاڵۆزانە بداتەوە. لێرەوە كە تێكەڵیەكی تەواو لەنێوان پرۆسەی بونیادنانی دەوڵەت و پرۆسەی دروستكردنی نەتەوە دروست دەبێت، هۆكارەكەی ئەوەیە پرۆسەی بونیادنانی دەوڵەت و دامەزراندنی دەوڵەت گرنگترین بەش لە پرۆسەی دروستكردنی نەتەوە پێكدەهێنێت، بۆیە راسپاردەی بیرمەندانی سیاسیی بۆ پرۆسەی دروستكردنی نەتەوە ئەوەیە دەبێت پرۆسەی دامەزراندنی دەوڵەت و پاڵپشت و پشتگیری بێت بۆ سەرخستنی پرۆسەی دروستكردنی نەتەوەیی، لێرەوە ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و دیسان ئاماژە بە قسە بەناوبانگەكەی ئەدۆنیس بكەینەوە بەوەی عەرەبەكان خاوەنی 23 دەوڵەتن بەڵام وەك نەتەوەی عەرەب لەسەر نەخشەی جیهان بوونیان نییە، ماناكەی ئەوەیە دەوڵەتە عەرەبیەكان، نەبوونە بەشی سەرەكی پرۆسەی دروستكردنی نەتەوەی عەرەب، ئەمە بەو مانایە نییە هەر 23 دەوڵەتە عەرەبیەكە ببنە یەك ئیمپراتۆریەت، بەڵكو زۆر ئاساییە وڵاتانی عەرەبی 23 دەوڵەت بن، بەڵام ئەو دەوڵەتە بنەمایەك بێت بۆ دروستكردنی نەتەوە، هەر بۆ نموونە ژاپۆنیەكان كەلتورێكیان بۆ سەركەوتنی پرۆسەی دروستكردنی نەتەوە لە رۆژهەڵاتی ئاسیا دروستكرد، ئەم كلتورە كە وەك فۆكۆیاما ئاماژەی پێدەكات بە ئەسڵ كەلتورێكی چینیە لە دروستكردنی دەوڵەتی بەهێز و سەركەوتوو، بەڵام لەبەر ئەوەی حزبی كۆمونیستی چینی وەك حزبی لیبرال دیموكراتی ژاپۆنی نەیتوانی بەڕاستی جێبەجێی بكات، ئەوا وەك ئێستا دەبینین ژاپۆن ململانێی هەموو دەوڵەتە پیشەسازییە گەورەكانی جیهان بە ئەمریكاشەوە دەكات، ئەمە لە كاتێكدا لە كۆماری چین هێشتا نەتوانراوە گەشەیەكی هاوشێوەی ژاپۆن بێتە ئاراوە، هەر بۆیە ئامادەیی ژاپۆنیەكان لە نێو نەتەوەكانی جیهاندا، ئامادەییەكی زیاترە لە چینیەكان و هیندییەكان، كە چینی و هیندییەكان پێكەوە نزیكەی نیوەی دانیشتوانی زەوی پێكدەهێنن، ئەم كەلتورەی ژاپۆن بۆ بونیادی دەوڵەت و پرۆسەی دروستكردنی نەتەوە، لە كۆریای باشور رۆڵێكی گرنگی گێڕاوە و لەماوەی تەنیا 11 ساڵدا جیهان شاهیدی بۆ كوریای باشوردا وەك نەتەوەیەكی سەركەوتوو، ئەمە بۆ سەنگافورا و تایوانیش راستە، هەموو ئەم سەركەوتنانەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەو شێوازەی كە فیكری نەتەوەیی لەو وڵاتانە پێ پیادەكراوە، لەڕووی بەراوردكاریشەوە كە فەرەید زەكەریا بیرمەندی لاوی ئەمریكی بە رەگەز هیندستانی بەراوردی نێوان كۆریای باشور و نەیجیریا دەكات، ئاماژەی بەوە كردووە كە لەساڵی 1961 كۆریای باشور زۆر لەدوای نەیجیریاوە بووە، بەڵام كۆریای باشور لەماوەیەكی كورتدا گەیشتە ئاستی وڵاتانی جیهانی یەكەم، لەمڕووەوە تێڕوانینی زۆر ئەرێنی لە نێو پسپۆران و رۆژنامەنووسانی جیهان سەبارەت بە هەرێمی كوردستان هەیە، رۆژنامەیەكی فەرەنسی لە چەند مانگێك پێش ئێستا لەمیانەی رووماڵكردنی پێشكەوتنەكانی هەرێمی كوردستاندا، بە مانشێتێك ئاماژەی بەوە كردبوو، هەرێمەكەی بارزانی بۆتە بەچكە پڵنگێك لە چیاكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئەم ئاماژە پێكردنەی پێشكەوتنەكانی كوردستان بە بەچكە پڵنگ، دەستەواژەیەكی خوازراو بەراوردكارییە لە نێوان هەرێمی كوردستان و ئەو پێشكەوتنە خێرایەی كە لەوڵاتانی رۆژهەڵاتی ئاسیا بەدیهاتن و ناویان لێنان پڵنگەكانی رۆژهەڵاتی ئاسیا، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەم بەچكە پڵنگەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش لە چەند ساڵێكی كەمی داهاتوودا شایستەی ئەوەیە ببێتە پڵنگەكەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست.
ئاماژەكردن بۆ ئەم نموونانە، بۆ بەراودركاریی نێوان هەرێمی كوردستان و هیچ شوێنێكی دیكە نییە، بەڵكو كردنەوەی دەروازەیەك بوو بۆ ئەوەی كاریگەری پیادەكردنی راستی فیكری نەتەوەیی لە پرۆسەی دروستكردنی نەتەوەدا ببینین.
قۆناخی دروستكردنی مێژووی نەتەوە
مێژوونووسان و زانایانی كۆمەڵناس پێیانوایە كە پەیوەندیەكی زەمەنی و تیۆری لە نێوان هەڵستانەوەی نەتەوەیی و دیموكراتی هەیە، لەم روانگەیەوە كاتێك نەتەوە لە قۆناخێكدا بە مەزندەی خۆی و لەچوارچێوەی مەعریفەی فیكری نەتەوەییدا پێناسەی خۆی دەكاتەوە، واتە پرانسیپی رۆحی نەتەوەیی لەسەروەریی میللیدا بەرجەستە دەكاتەوە و بە ئەخلاقی نەتەوەیی مامەڵە لەگەڵ ئەو رۆحە نەتەوەییە دەكات، بۆیە ئەگەر لەم روانگەیەوە مامەڵەیەكی فیكری لەگەڵ ئەو پاشگرانە لە ناسنامەی نەتەوەیی بكەین وەك (نەتەوەی ژێردەست، نەتەوەی داگیركار، نەتەوەی سەركەوتوو)، ئەوا هەست دەكەین هەریەك لەو پاشگرانە دەبێتە پێناسەیەك كە حاڵەتی نەتەوە لە زەمەنێكی دیاریكراودا دیاری دەكات، هەر بۆ نموونە ئێمە كاتێك پاشگری ژێردەست دەخەینە پاڵ نەتەوە، واتە ئەم نەتەوەیە لە باشترین حاڵەتدا لە قۆناخی بەرگریكردندایە بۆ ئەوەی ناسنامە نەتەوەییەكەی نەتوێتەوە، بۆیە لەم قۆناخەدا نەك ناتوانێت مێژوویەكی نوێ دروست بكات بەڵكو خەڵكی دیكە و لە پێناوی بەرژەوەندی نەتەوەی دیكە مێژووەكەی دەنووسرێتەوە كە خودی ئەو مێژووە دەبێتە هەڕەشە بۆ تواندنەوەی ناسنامەی راستەقینەی نەتەوەیی، خۆ ئەگەر پاشگری داگیركارمان خستە پاش نەتەوە، ئەوا پێناسەی نەتەوە دەگۆڕێت، بۆ زۆردار و شەڕخواز، راستە نەتەوەی داگیركار دەبێتە دروستكەری مێژوویەكی رەش، بەڵام نەوەكانی داهاتوو دەبێت باجی ئەو مێژووە رەشە بدەن و داوای لێبوردن لەو گەلانە بكەن پێشتر بەناوی نەتەوەكەیانەوە زوڵمیان لێكردوون، نموونە لەمبارەوە رژێمی ئاپارتایید لە ئەفریقیا، رژێمی بەعس لە عیراق، نازی لە ئەڵمانیا و فاشی لە ئیتالیا، هەروەها توركیاش لە ژینۆسایدكردنی كورد و ئەرمەن، كە ئێستا داوادەكرێت توركیا داوای لێبوردن لەگەلی كورد و ئەرمەن بكات، لەمبارەوە توركیا هەنگاوی هەڵگرتووە و نەوەی ئێستای تورك خەریكە خۆی بە خاوەنی ئەو مێژووە نازانێت و هەوڵدەدات پەڵەرەشەكانی ئەو مێژووە بسڕێتەوە، سەبارەت بە عەرەبیش نەتەوەی كورد توڕەیە لەوەی دەوڵەتانی عەرەبی هەتا ئێستا داوای لێبوردنیان لەگەلی كورد نەكردووە لەسەر ژینۆسایدی ئەنفال و كیمیاباران، بەڵام بەڕێزەوە سەیری ئەو رۆشنبیر و سیاسەتمەدارنە دەكەن كە هەڵوێستیان بەرامبەر ئەو مێژووە رەشە هەبووە و وەك پەڵەیەكی شەرمەزاریی مێژوویی نەتەوەیی خۆیان لەقەڵەمداوە.
ئەم خستنەڕووەی گۆڕین پۆلێن ناسنامەی نەتەوە لە روانگەی ئەو پاشگرەی دەچێتە سەر نەتەوە، ئەوەمان پێدەڵێت، كاتێك پاشگری سەركەوتووش دەخەینە سەر نەتەوەو بە نەتەوەی سەركەوتوو ناوی دەبەین، ئەوا لەم كاتەدا هەم فیكری نەتەوە وەك فیكرێكی مرۆڤایەتی خۆی وێنا دەكات، هەمیش نەتەوە وەك نەتەوەیەكی ئاشتیخواز و دیموكراتی وێنا دەكات، لەم قۆناخەشدا مێژووی ئازادی نەتەوە دەست پێدەكات، هەروەك چۆن مێژووی ئەمریكا لە مێژووی ئازادی ئەمریكاوە دەست پێدەكات، مێژووی نەتەوەی فەرەنسی لە شۆڕشی فەرەنساوە و مێژووی ئینگلتەرا لە دەوڵەتی نەتەوەیی و پاشانیش لە كۆتایی هاتنی شەڕی 30 ساڵەی ناوخۆوە دەست پێدەكات.
بۆیە لەم خاڵەوە قۆناخی دروستكردنی نەتەوە قۆناخی دەسپێكی ئەو ئازادیەیە كە نەتەوە تیایدا هەست بەسەروەریی خۆی دەكات و تاكەكانی نەتەوە هەست بەسەروەریی خۆیان دەكەن، ئەمەش لە میانەی خوێندنەوەی فیكری نەتەوەیی و لەبەر رۆشنایی پرانسیپەكانی روحی نەتەوە و پابەند بوون بە ئەخلاقی نەتەوەییەوە، ئەم حاڵەتە تەواسڵێك لەنێوان تاكەكانی نەتەوە دروست دەكات، كە بێ ئەوەی تاكەكان هیچكامیان پەیوەندیان بەیەكەوە هەبێت یان پێكەوە وتووێژیان كردبێت، بەڵام هەموویان دەربڕی هەستێكی نەتەوەیی دەبن كە پێكەوە كۆیان دەكاتەوە، لەم خاڵەدا كە دروستكردنی مێژوو دەبێتە ئەو تەواسڵ و هاوبەشیەی كە هەموو تاكەكان پێكەوە كۆدەكاتەوە و دەبێتە دەربڕی كۆی ئیرادەی نەتەوە لە خاڵێكی دیاریكراودا، ئەوا ئەو مێژووەی لەو ساتەوەختەدا دروست دەبێت، دەبێتە بنەمای شانازییەكی نەتەوەیی بۆ هەمووان، كاتێك ئەم مێژووەش لەلایەن مێژوونووسانەوە دەنووسرێتەوە، بەردەوامی گیانی نەتەوەیی رابردوو بە ئێستا گرێدەداتەوە و نەخشە بۆ ئایندەیەكی رۆشنتر دادەڕێژێت.
پرۆسەی دروستكردنی نەتەوە
لە فیكری بارزانیدا
فیكری بەڕێز مسعود بارزانی درێژەپێدەری فیكری شێخ عەبدولسەلام بارزانی و شێخ ئەحمەد و بارزانی مستەفایە، كە دەشڵێین درێژەپێدەرە، مەبەستمان ئەوەیە ئەم فیكرە لەماوەی زیاتر لە 110 ساڵی رابردووەوە تائێستا، لە پیادەكردنی فیكری نەتەوەییدا، دەوڵەتی بە بەشێكی گرنگی پرۆسەی دروستكردنی نەتەوە زانیووە، بەڵام لە هەر سەردەمێك لەماوەی زیاتر لەسەدەیەكدا، ئەم فیكرە مامەڵەی لەگەڵ واقیعی بابەتی و خودی نەتەوەی كورد و واقیعی بابەتی و خودی سیاسەتی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی كردووە، بۆیە كاتێك لە سەر ژێرخانی ئەم فیكرە نەتەوەییە دەگەڕیێنەوە بۆ ناو پرۆسەی دروستكردنی نەتەوە (نەتەوەی كورد)، لەبەر چاوگرتنی ئەو بارودۆخە بابەتی و خودییە چ لەسەر ئاستی ناوخۆی نەتەوە چ لەسەر ئاستی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی خوێندنەوەی واقیعیانەی بۆ كراوە و گرێدراوەتەوە بەو زەمەنەی نەتەوەی كوردی پێدا تێدەپەڕێت، هەر بۆ نموونە ئەگەر چاوێكی خێرا بگێڕینەوە بە فیكری شێخ عەبدولسەلام بارزانی لە چۆنیەتی پرۆسەی دروستكردنی نەتەوەدا، ئەوا هەست دەكەین پرۆسەكە لەم فیكرەدا تەنیا پرۆسەیەكی سیاسی نەبووە، بەڵكو پرۆسەیەكی (كۆمەڵایەتی و رۆشنبیری و فیكری و سیاسیە) كە هەوڵیدا لەسەر بنەمای دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان ئەم پرۆسە هەمەلایەنە بۆ هەموو نەتەوە دروست بكات، ئەوەی جێگەی هەڵوەستە و بەرزی ئەم فیكرەیە ئەوەیە كاتێك ئەم فیكرە لای شێخ عەبدولسەلام هەوڵی ئەوەی بۆ دراوە جێبەجێ بكرێت، هێشتا لەسەر ئاستی نەتەوەی عەرەب و توركیش، بیرۆكەی دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەیی بوونی نەبووە، بیرۆكەكە لەسەر ئاستی تورك ئیمپراتۆریەتی عوسمانی بووە وەك ئیمپراتۆریەتێكی ئیسلامی، كاردانەوەی عەرەبیش دوای رووخانی دەوڵەتی عوسمانی بیرۆكەی ئیخوان موسلیمین بووە وەك ئیمپراتۆریەتێكی ئیسلامی نەك عەرەبی، ئەم تێڕوانینە كە ئێستا بۆتە كەلتورێك لای عەرەب، لە ئێستادا لە ئاستی توێژینەوە ئەكادییمیەكانی رۆژئاوا ئەم پرسە پرسیاری سەدەی شانزەهەمی ئەوروپای لەسەر دووبارە دەكرێتەوە(عەرەب جیهان چۆن دەبینێت؟) ئەمە بۆ تێڕوانینی نەتەوەی توركیش هەتا چەند ساڵێك لەمەوپێش راستبوو، لەبەر كۆماری توركیا لە دوای رووخانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیەوە هەتا سەرەتای ئەم سەدەیەش، لەگەڵ ئەوەی بەدرێژایی هەشتا ساڵ بانگێشەی بۆ پرۆسەی دروستكردنی نەتەوەی تورك دەكرد، بەڵام لەبەر ئەوەی لە پیادەكردندا فیكری نەتەوەی تورك وەك فیكرێكی مرۆڤایەتی خلیسكابوو بۆ ناسیۆنالیستی توركی، ئەوا توركیا نەك هەر لەیەكێتی ئەوروپا و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دابڕابوو، بەڵكو خۆی كردبووە دەوڵەتێكی داخراوی ئەوتۆ كە هەموو پرسێكی بە هەڕەشە بۆ سەروەریی توركیا لەقەڵەم دەدا، بەڵام لە كرانەوەی ماوەی چەند ساڵی رابردوو لە هەوڵدان و راستكردنەوەی هەڵە مێژووییەكان، ئەوا توركیا ئەگەر هەنگاوەكانی لەمبوارە خێراتر بكات و لەبەر رۆشنایی فیكری نەتەوەی تورك دەستووری توركیا دابڕێژێتەوە، ئەوا هیچ دوور نییە لە كەمتر لە 10 ساڵی داهاتوو توركیا ببێتە 20ـەمین دەوڵەتی جیهان لەرووی پێشكەوتنی ئابووری و هەوروەها بوون بە ئەندامیشی بە یەكێتی ئەوروپا، ئەم مێژووەش كە لەم ساتە وەختە دروست دەبێت، نەك تەنیا هاووڵاتیانی توركی توركیا، بەڵكو تاكەكانی نەتەوەی تورك لە هەر شوێنك شانازی بەم مێژووەوە دەكەن.
بۆیە لەم روانگەیەوە تاكەكانی نەتەوەی كورد لە هەر پارچەیەك بن یان لە هەرشوێنێكی ئەم جیهانە بن، ئەوجا ئەگەر ئاگاداری ئەم مێژووە بن یان نە، ئەوا ئەو فیكرەی شێخ عەبدولسەلام بەسەرەتای دەسپێكی پرۆسەی دروستكردنی نەتەوە دەزانن و دەوڵەت وەك بەشێكی گرنگی پرۆسەی نەتەوەیی سەیر دەكەن، ئەگەر لەیەكەم شۆڕشی نەتەوەیی كورد كە شۆڕشی بارزانی دووەمە سەیری ئەوە بكەین ئەم فیكرەی شێخ عەبدولسەلام لەلایەن بارزانی مستەفاوە پیادە كراوە، بێگومان لەسەر دوو ئاست هەست بە پیادەكردنی راستی ئەم فیكرە دەكەین:
1. لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی و پەیوەندیمان بەو نەتەوانەی لەگەڵیان دەژین بەتایبەتی بۆ باشوری كوردستان كە لەگەڵ عەرەب دەژین، بارزانی مستەفا لەیەكەم نامەی بۆ عەبدولرەحمان عەزام پاشا پیشاندانی گیانی ئاشتیخوازنەی پرۆسەی دروستكردنی نەتەوەی كوردی جەخت لێكردۆتەوە بەوەی شۆڕشی كوردستان نەتەوەی عەرەب بە دوژمن نازانێت و دەیەوێت كورد و عەرەب وەك برا پێكەوە بژین.
2. لەسەر ئاستی ناوخۆ و گرێدانەوەی شۆڕش بە بوارە گرنگەكانی كۆمەڵایەتی و رۆشنبیری و سیاسیی و دامەزراوەییەوە، ئەوا زۆر ئاسانە بگەڕێینەوە بۆ شێوازی دانوستاندنی نێوان شۆڕشی بارزان و حكومەتی پادشایەتی ئەوسای عێراق، بەوەی شۆڕشی بارزان پێ لەسەر ئەوە دادەگرێت لە چوارچێوەی دەسەڵاتێكی لامەركەزی، بێگومان مەبەستیش لە بەكارهێنانی وشەی لامەركەزی ئەوەیە كە چیدیكە دەسەڵات لە عێراقدا سەنترالی نەبێت و بگۆڕێت بۆ دیسەنترالیزم، ئەمەش واتە كورد خۆی دامەزراوەكانی خۆی لە چوارچێوەی ئەم سیستمە بەڕێوەبەرێت، ئاشكرایە سیستمی دیسەنترالیزم (لامەركەزی و ئۆتۆنومی و فیدرالی ئێستاشمان) دەگرێتەوە، ئەمەش بەو مانایەیە بارزانی مستەفاش دامەزراوەیی سیاسیی شێوە دەوڵەتی بە بەشێك لە پرۆسەی دروستكردنی نەتەوە زانیووە، ئەمەش راشكاوانەتر لە رێككەوتنی ئاداری 1970 دەردەكەوێت و لەماوەی چوارساڵیشدا هەموو ئەو بوارانەمان بینی كە پرۆسەی دروستكردنی نەتەوە هەموو بوارەكانی ژیانی نەتەوەی گرتەوە.
بۆیە ئەم ئاراستەیە لەسەردەمی شێخ عەبدولسەلامی بارزانیەوە بۆتە نەخشەی رێگە بۆ سەرخستنی پرۆسەی دروستكردنی نەتەوە، لەمەش گرنگتر ئەم نەخشەیەی رێگەیە لەوە گەورەترە كە بڵێین تەنیا نەخشەی رێگەی پارتی دیموكراتی كوردستانە لەناو پرۆسەكەدا، بەڵكو تێكڕای حزبە سیاسییەكانی هەر چوار پارچەی كوردستانیش ئەگەر لەیەكێك لە قۆناخەكاندا كێشەی سیاسییان لەگەڵ پارتی دیموكراتی كوردستان هەبووبێت، بەڵام لەبەر ئەوەی لەماوەی شۆڕشی یەكەمی بارزان هەتا 1975، خەڵكی هەر چوارپارچەی كوردستان هەستیان بەوە كردووە كە دەبێت پرۆسەی دروستكردنی نەتەوە بۆ نەتەوەی كورد، پرۆسەی نەتەوەیەكی سەركەوتوو و ئاشتیخواز بێت، ئەوا ئەگەر لایەنێكی سیاسیی نەشیویستبێت ئەم پرسە بەو جۆرە پیادە بكات، نەیتوانیووە بە ئاشكرا رەتی بكاتەوە، لەبەر ئەوەی كۆدەنگیەكی نەتەوەیی خۆرسكی لەسەر بووە كە ئەویش پابەندبوونی گشتی تاكەكانی نەتەوە بووە بە ئەخلاق و رۆحی نەتەوەییەوە.
ئەگەر لەم خاڵەوە ئەركی ئێستای بەڕێز مسعود بارزانی بخوێنینەوە، ئەوا هەست دەكەین لە چوارچێوەی یاسایی و دەستووری ئەو تەنیا سەرۆكی هەڵبژێراوی هەرێمی كوردستانە كە هەڵبژاردنەكەش تەنیا لە سێ پارێزگای ئەم هەرێمە ئەنجامدراوە، بەڵام ئەوەی جێگەی تێڕامان و هەڵوەستەكردنە ئەوەیە، لە هەرسێ پارچەكەی دیكەی كوردستان بەبێ ئەوەی هەڵبژاردن كرابێت، یان بەڕێز مسعود بارزانی خۆی داوایەكی كردبێت، هەموو وەك سەرۆكی نەتەوەیی خۆیان سەیری دەكەن و بە چوونی بەڕێز مسعود بارزانی بۆ ئامەد لەژێر ئاڵای كوردستاندا كۆبوونەوە لەگەڵ ئەنجوومەنی شارەوانی ئامەد كۆدەبێتەوە و لەگەڵ پاتی ئاشتی و دیموكراتی BDP كۆدەبێتەوە، لەمەش گرنگتر ئەم حاڵەتە بۆ كوردی رۆژئاواو رۆژهەڵاتیش بەهەمان شێوەیە، بۆیە لەم خاڵەدا گرنگە بەشێوەیەكی رەخنەیی و ئەقڵانی پرسیار لەسەر ئەم پێگەیەی ئێستای بەڕێز مسعود بارزانی دروست بكەین و بپرسین ئەگەر پەیوەندی نێوان حاكم و مەحكوم بەپێی پرانسیپەكانی یاسای دەستووری گرێبەستی كۆمەڵایەتی و دەنگدان بێت، ئەوا بەڕێز مسعود بارزانی ئەو هەلەی بۆ هەڵنەكەوتووە كە گرێبەستی كۆمەڵایەتی لەگەڵ هەموو تاكەكانی نەتەوەی كورد دروست بكات و ئەوان دەنگی پێبدەن، پرسیارەكە ئەوەیە بۆ كوردی هەر چوار پارچە وەك كوردی باشور بارزانی بەسەرۆكی خۆیان دەزانن؟ وەڵامی ئەم پرسیارە لە چوارچێوەی یاسای دەستووری و گرێبەستی كۆمەڵایەتی بێ وەڵامە، بەڵكو دەبێت بگەڕێینەوە بۆ ناو ئەو پرۆسەی كە پرۆسەی دروستكردنی نەتەوەیە كە لە شێخ عەبدولسەلامەوە دەست پێدەكات و بەڕێز مسعود بارزانی بە ئەمانەتەوە درێژەی پێدەدات، لەم پرۆسەیەشدا بنەماكان دەگۆڕدرێن و دەبنە (رۆحی نەتەوە، پابەندبوون بە پرەنسیپەكانی رۆحی نەتەوە، پابەندبوون بە ئەخلاقی نەتەوەیی)، ئەم بنەمایانە چۆن لای بەڕێز مسعود بارزانی بوونی هەیە و ئێستا وەك سەرۆكێك كە ئیمكانیەت و نفوزی هەیە رەنگیداوەتەوە، بەهەمان شێوە لە ناخی هەر تاكێكی نەتەوەشدا هەیە، ئەمەش تەواسڵێكی لە ناخی هەر تاكێكی نەتەوەی كورد و بەڕێز مسعود بارزانی دروستكردووە، بۆیە پێش ئەوەی ئەو سەردەمە بێت كە مسعود بارزانی لە پرۆسەیەكی دەستووریدا دەنگی پێبدرێت، ئەوا لە ناو پابەندبوون بە پرەنسیپەكانی رۆحی نەتەوە و پابەند بوون بە ئەخلاقی نەتەوەیی، بەڕێز مسعود بارزانی وەك سەرۆكی نەتەوە لەدیدی هەر تاكێكی نەتەوە لە هەر چوارپارچەی كوردستان سەیر دەكرێت.
بۆیە لەم روانگەیەوە كاتێك بەڕێز مسعود بارزانی لە كۆنگرەی 13ی پارتی دیموكراتی كوردستان داوا دەكات دیراسەتی ئەوە بكرێت دروشمی پارتی ببێتە مافی چارەی خۆنووسین بۆ نەتەوەی كورد، كاتێك لە پەیامی نەورۆزدا بە هەموو جیهان رادەگەیەنێت ئەگەر حكومەتی عێراق تاكڕەوانە رەفتار بكات و پابەند نەبێت بە دەستوور و رێككەوتنەكان، ئەوا ئەو ملكەچی بڕیاری گەلی كوردستان دەبێت و هەر بڕیارێك گەل بیدات پێوەی پابەند دەبێت، لەمەش گرنگتر ئەوەی ئیدارەی ئەمریكی هەموو سەركەوتنی خۆی بە یەكپارچەیی خاكی عێراق بەستۆتەوە، بەڵام بەڕێز مسعود بارزانی لە ناو كۆشكی سپی و لە كۆبوونەوەی راستەوخۆی لەگەڵ سەرۆكی ئەمریكا جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، ئەگەر عێراق پابەند نەبێت بە دەستوورەوە ئەوا گەلی كوردستان بڕیار لە چارەنووسی خۆی دەدات، بەرامبەر بە كوردی پارچەكانی دیكە بە تایبەتی كوردی باكور، كاتێك بە جیهانی راگەیاند كێشەی كوردی باكور بە رێگەی سەربازی چارەسەر ناكرێت و دەبێت رێگەی ئاشتی بگیرێتە بەر و لەبەردەم هەموو گوشارەكان و تەحددیەكان راوەستا و بە ئاشكرا دیسان بە توركیاو هەموو جیهانی وت هەتا پەكەكە ئامادەبێت بە شێوازی ئاشتیانە كێشەی خۆی لەگەڵ توركیا چارەسەر بكات، ئەوا ئەو ئامادەنییە وەك تیرۆریست سەیری بكات، بەرامبەر بە رۆژئاواش كە ئێستا پەیامی خۆی راگەیاندووە دەبێت تاكڕەوی نەمێنێت و هەموو هێز و لایەنە سیاسییەكانی ئەو پارچەیە هاوكار و هەماهەنگ بن بۆ سوود وەرگرتن لەو هەلەی لە رۆژئاوا هاتۆتە ئاراوە، ئەمانە هەموو ئەو پرەنسیپانەی رۆحی نەتەوە و ئەخلاقی نەتەوەن كە بەڕێز مسعود بارزانی پێوەی پابەندە و لە ناخی هەر تاكێكی كوردستانیشدا هەیە، بۆیە ئەو رایەڵەی لە ناخی هەر كوردێكدا لە تێڕوانینی بۆ مسعود بارزانی وەك سەرۆكی نەتەوە دروست دەبێت، زۆر لەو گرێبەستە كۆمەڵایەتیە پتەوترە كە سندوقەكانی دەنگدان لە باشوری كوردستان دروستی كردووە.
ئەم هەستە كە بنەماكەی رۆحی نەتەوەو پابەندبوون بە پرانسیپەكانی ئەو رۆحە و ئەخلاقی نەتەوەیی دروستیكردووە، لەسەر ئەرزی واقیع نمایشێكی نەتەوەیی جوانتری دروستكردووە، ئەویش ئەوەیە كوردی هەر چوار پارچەی كوردستان باشوری كوردستان لەژێر سایەی سەرۆكایەتی بارزانیدا وەك بەشێكی ئازاد لە نیشتمانی گەورە سەیر دەكەن، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەو سەروەرییە نەتەوەییە لە باشور هاتۆتە ئاراوە، سەروەرییەك نییە تەنیا كوردانی باشور ناسنامەی نەتەوەیی خۆیانی تیادا بخوێننەوە، بەڵكو بۆتە ئەو سەروەرییەی كە هەموو نەتەوەی كورد ناسنامەی نەتەوەیی خۆی تیادا پێناسە دەكاتەوە.
ئەم حاڵەتە لە دیوێكەوە چەند جێگەی ئومێدە كە تاكەكانی نەتەوەی كورد وەك تاكی نەتەوە لە نیشتمانێكی گەورەدا پێناسەی ناسنامەی خۆی دەكات، لەلایەكی دیكەوە هێندەی دیكە ئەركی سەرشانی بەڕێز مسعود بارزانی قورستر دەكات، لە ئێستا هەرێمی كوردستان كە وەك دەوڵەتی ئەمری واقیع سەیر دەكرێت و هێشتا بەفەرمی نەبۆتە ئەندامی نەتەوە یەكگرتووەكان، دەبێت لە پرۆسەی دروستكردنی نەتەوەی مسعود بارزانیدا، ئەم دەوڵەتی ئەمری واقیعە بەشێكی گرنگی پرۆسەی دروستكردنی نەتەوە بێت، وەك نەتەوەیەكی سەركەوتووی خاوەن سەروەری، بەمەش مسعود بارزانی دەبێتە دروستكەری ئەو مێژوویەی كە دەبێتە دەسپێكی مێژووی ئازادی و نەتەوەش وەك نەتەوەیەكی ئاشتیخواز و دیموكراتی پێناسە دەكاتەوە و نەوەكانی ئایندەش وەك مێژووی نەتەوەیەكی سەركەوتوو شانازی پێوە دەكەن.