لە توێژینەوەیەكدا بەناونیشانی (بونیادنانی دەوڵەت، بونیادنانی نەتەوە و سیاسەتی دەستووری لە بارودۆخی دوای تەنگژەكاندا) كە چوار پرۆفیسۆری تۆژەر (ئەرمین ڤۆن بۆگدانی، ستیفان هۆبلر، فلیكس هانسچمان، رافێل ئۆتز) ئامادەیان كردووە و لەساڵی 2005 پێشكەشی ئامۆژگای ماكس پلانكیان كردووە، جەخت لەوە دەكەنەوە كە جیاوازییەك لەنێوان پرۆسەی بونیادنانی دەوڵەت و پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە هەیە، ئەمە لەگەڵ ئەوەی ئاماژەیان بە بۆچوونی چەندین بیرمەندی سیاسیی كردووە، لەوانە پرۆفیسۆر سیمۆن چێستەرمان كە زیاتر جەخت لەسەر پرۆسەی بونیادنانەوەی دەوڵەت دەكات نەك بونیادنانەوەی نەتەوە، لەبەر ئەوەی چێستەرمان پرۆسەی بونیادنانی نەتەوەی تایبەت كردووە بە بارودۆخی نەتەوە لە قۆناخی پۆست كۆلۆنیالیدا، بەڵام فرانسیس فۆكۆیاما كە ئەویش خاوەنی كتێبی (بونیادنانەوەی دەوڵەتە) ئاماژەی بەوەكردووە هەردوو زاراوەی بونیادنانەوەی دەوڵەت و بونیادی نەتەوە بەكاردەهێنرێن، بەڵام لەدوو كۆنتێكستی جیاوازدا، سیاسەتمەداران زیاتر چەمكی بونیادنانەوەی نەتەوە بەكاردەهێنن و ئەكادیمیەكان زیاتر چەمكی بونیادی دەوڵەت بەكار دەهێنن، هەروەها جامس دۆبینزی سەرۆكی ئامۆژگای رەند و هاوەڵە تۆژەرەكانی بە شێوەیەكی هاوتا باسیان لە هەردوو پرۆسەكە كردووە، بەڵام ئەوان لەگەڵ مۆدیلی ئەو پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە نین كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە ئەڵمانیاوە تا عێراق پیادەی كردووە.
ئەم باسە كە تارادەیەكی زۆر وردەكاری و ئاڵۆزی لەسەر ئاستی تێوری و پراكتیك بەدوای خۆیدا دەهێنێت، هۆكارەكەی ئەوەیە ئەو پرۆسەیەی لەسەر ئاستی ئەكادیمی و سیاسیی وەك پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە (Nation Building) لەدوای جەنگی دووەمی جیهانییەوە ئاماژەی پێدەكرێت، پرۆسەی بونیادنانەوەی دەوڵەت بووە و لەچوارچێوەی پلانی مارشاڵ بۆ ئاوەدانكردنەوە و دووبارە بونیادنانەوەی ئەڵمانیا و دەوڵەتانی دیكەی ئەوروپا دەستی پێكردووە، لەژاپۆنیش دیسان بە دەستێوەردانی ئەمریكا سەرلەنوێ دەوڵەتی ژاپۆن بونیادنراوەتەوە، لە دوای ساڵی 2001 و 2003 شەوە، ئەم پرۆسەیە لە ئەفغانستان و عێراق لەلایەن ئەمریكا و ناتۆەوە سەرپەرشتی كراوە، بۆیە لەم حاڵەتەدا كە فرانسیس فۆكۆیاما هەردوو پرۆسەكە لە چوارچێوەی یەك پرۆسە بەدوو دەربڕینی جیاواز سەیر دەكات، مەسەلەكە ئەوەیە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەدوای جەنگی دووەمی جیهانەوە هەتا ئێستا پرۆسەی بونیادنانی نەتەوەی لەبری پرۆسەی بونیادنانەوەی دەوڵەتی دوای شەڕ بەكارهێناوە، هەر بۆیە وڵاتێكی وەك عێراق كە لەچەندین نەتەوە و پێكهاتەی مەزهەبی جیاواز پێكهاتووە و لە بنەڕەتدا پێویستی بە پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوەیی و مەزهەبی هەریەك لەو پێكهاتانەیە بۆ ئەوەی ناسنامەی هاوبەشی عێراقیبوونیان لەچوارچێوەی دەوڵەتی عێراقدا بۆ دروست بێـتەوە و ئەوكات پێكەوە بتوانن لە پرۆسەی بونیادنانەوەی دەوڵەتی عێراق بەشداری بكەن، ئەوا لەبەر ئەوەی سیاسەتی ئەمریكا بۆ عێراق ئەم دوو پرۆسەیەی لە یەكتری جیانەكردۆتەوە و تەنیا پرۆسەی بونیادنانەوەی دەوڵەتی عێراقی ئەنجامداوە، ئەوا پرۆسەكە نەك لە عێراق بەڵكو لە زۆربەیاندا فەشەلی هێناوە.
ئەم پێشەكییە پێویست بوو بۆ ئەوەی جەخت لەسەر ئەوە بكەینەوە كە پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە لەگەڵ ئەوەی پرۆسەیەكی تەواوكاری پرۆسەی بونیادنان و بونیادنانەوەی دەوڵەتە، بەڵام دوو پرۆسەی لێكجیاوازن، ئەگەرچی لەوانەیە لە زۆر حاڵەتدا ئەم دوو پرۆسەیە پێكەوە دەست پێبكەن، یان یەك بەدوای ئەویدیكەیاندا بێت، بۆیە ئەگەر لەسەر ئەم پرسە جارێكی دیكە بگەڕێینەوە سەر بارودۆخی عێراق ئەوا تێبینی ئەم حاڵەتانە دەكەین:
1. لە عێراقی سەردەمی سەدام حوسێندا، دەوڵەت بریتی بووە لە تێكشكانی كەسێتی نەتەوەیی و مەزهەبی نەتەوە و پێكهاتەكانی دیكەی عێراق، ئەمەش وایكرد كە كەمینەیەك لەنێو عەرەبی سوننە ئاراستەی دەوڵەت بەرەو ئەوە بەرن كۆمەڵكوژی و ئەنفال و كیمیاباران دژی كورد پیادەبكەن، كە ئامانج لێی سڕینەوەی بوونی نەتەوەی كورد بووە لە عێراقدا، بەرامبەر بە شیعەش كۆمەڵكوژی ئەنجامدراوە ئامانج لێی سڕینەوەی ناسنامەی مەزهەبی شیعی بووە.
2. ئەو واقیعەی دەوڵەتی عێراق پێمان دەڵێت دوای رووخانی رژێمی سەدام حوسێن نەتەوە و پێكهاتەكانی عێراق بەمجۆرە خۆیان بینیوەتەوە:
ا- كورد بەحوكمی ئەوەی لەماوەی 12 ساڵ لە 1991-2003 بەشێكی هەرێمی كوردستان خۆی حكومڕانی كردبوو، هەستی دووركەوتنەوەی لە عێراق بەتەواوی تێدا دروست ببوو، بۆیە دوای رووخانی رژێمی سەدام حوسێن لەسەر ئاستی میللی خۆی بە عێراقی نەدەزانی، لەسەر ئاستی سیاسیش مانەوە لە عێراق گرێدرایەوە بەمەرجی پێكەوە ژیانی ئارەزوومەندانە لەچوارچێوەی دەوڵەتی تازەی عێراق، ئەم دەوڵەتە تازەیەش بەو مەرجە لەلایەن كوردەوە قبووڵكرا، بەوەی دەبێت دەوڵەتێكی فیدرالی و پەرلەمانی و پێكەوە ژیانی ئارەزوومەندانە بێت.
ب- لایەنی عەرەبی شیعە وەك مەزهەبێكی سەركوتكراو، وەك پێكهاتەیەك خۆی بۆ تۆڵەسەندنەوە و كۆتایی هێنانی هەتایی بۆ حكومڕانی كەمینە ئامادە دەكرد، هەربۆیە لەسەر ئاستی میللی شیعیبوونی خۆی لە سەركوتكردن و پەراوێز خستنی عەرەبی سوننە دەبینی لەسەر ئاستی سیاسیش رەنگدانەوەی ئەم هەستە میللیە هەبوو، بۆیە لایەنی شیعەش وەك پێكهاتەیەكی مەزهەبی گەورە پێویستی بەوە بوو دووبارە خۆی بونیادبنێتەوە، نەك خۆی بۆ تۆڵەسەندنەوە و قۆرخكردنی دەسەڵات ئامادە بكات.
ج- عەرەبی سوننە بە حكومی ئەوەی لە دامەزراندنی دەوڵەتی عێراقەوە لایەنی حكومڕان بووە لەعێراق و لەماوەی حكومڕانیشدا هەردوو پێكهاتەی كورد و شیعەی پەراوێز خستبوو و حكومڕانییەكی سەركوتكارانەی پیادە كردبوو، بۆیە دوای رووخانی رژێمی سەدام حوسێن، وەك پێكهاتەی دۆڕاو لەنێو پێكهاتەكانی دیكەی عێراق هاتە بەرچاو، ئەم لایەنە كە لە پرۆسەی بونیادنانەوەی عێراقی دوای سەدام حوسێن لە هەڵوەشانەوەی سوپا و یاسای ریشەكێشكردنی بەعس دەستی پێكرد، پێكهاتەی عەرەبی سوننەی لەسەر ئاستی نەتەوەیی و مەزهەبی تێكشكان، ئەوجا لەبەر ئەوەی لە پرۆسەی بونیادنانەوەی دەوڵەتی عێراق لەلایەن ئەمریكاوە پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە فەرامۆشكرابوو، ئەوا لەبری ئەوەی عەرەبی سوننەی عێراق دووبارە ئامادە بكرێتەوە بۆ ئەوەی لە عێراقی نوێدا پێگەی خۆی وەربگرێتەوە، ئەوەبوو وەك كاردانەوە ناوچەكەیان بوو بە ناوچەی تیرۆریستان و لە عێراقدا بەتایبەتی لەبەشە عەرەبیەكەی عێراقدا سەقامگیری نەما، ئێستاشی لەگەڵدا بێت ئەم واقیعە بەوجۆرەیە.
لێرەدا ئەگەر بە وردی سەرنج لە بارودۆخی عێراق لەماوەی 10 ساڵی رابردوو بدەین هەست دەكەین كە پشتگوێخستنی پرۆسەی بونیادی نەتەوە و دووبارە ئامادەكردنەوەی پێكهاتەی سوننە و شیعە بۆ ئەوەی لەچوارچێوەی دەوڵەتی تازەی عێراق بتوانن پێكەوە بژین، بۆتە هۆكاری ئەوەی دووبارە بونیادنانەوەی دەوڵەتی عێراق بەتەواوی فەشەل بهێنت و وەك لە ژمارەی رابردوو بیرمەندی عێراقی پرۆفیسۆر فالح عەبدولجەبار بە گوڵانی راگەیاند، ئێستا عێراق هیچ بنەمایەكی دەوڵەتی هاوچەرخی تێدا نییە، ئەمەش ئەو مەترسییەیە كە فۆكۆیاما لە كتێبی (بونیادنانەوەی دەوڵەت لەسەدەی بیست ویەك) ئاماژەی پێكردووە كە نەبوونی بنەمای هاوچەرخ لەدەوڵەتدا چ مەترسییەك لەسەر ئاشتی و ئاسایشی جیهان دروست دەكات و پێكهاتەی نەتەوە لەبەر یەك هەڵدەوەشێنێت.
هەرێمی كوردستان
وەك قەوارەیەكی پۆست كۆلۆنیاڵی
دەوڵەتی فاشیل پێكهاتەی نەتەوەیی و پێكهاتەی مەزهەبی لەبەر یەكهەڵدەوەشێنێت و تواناكانی نەتەوە پەرەتەوازە دەكات بۆ ئەوەی بەردەوامی بە دەوڵەتە فاشیلەكە بدات، هەربۆیە هەرێمی كوردستان پێش راپەڕینی 1991، خاكەكەی كرابووە دووبەش، بەشێكی قەدەغەكرابوو، بەشێكی دیكەشی كە ناوەندی شارە گەورەكان بوو، ببووە زیندانێكی گەورە و هاووڵاتیانی كوردستانی تێدا دەستەمۆ كرابوو، هاووڵاتیان بەشی هەرە زۆریان وەك هاووڵاتی پلەدوو مامەڵەیان لەگەڵ دەكرا، بەشێكی كەمیش كە راستەوخۆ كاری لەگەڵ رژێم دەكرد، بەچاوی گومان سەیر دەكران، بۆیە هەرێمی كوردستان وەك خاكێكی داگیركراو لەلایەن حكومەتی عێراقەوە مامەڵەی لەگەڵ دەكرا و خەڵكەكەشی وەك داگیركار سەیری دەوڵەتی عێراقیان دەكرد، ئەم رق و قینە كەڵەكەبووەی ناو ناخی كوردستانیانی هەرێم لە بەهاری 1991 تەقیەوە، بەڵام ئەم تەقینەوەیە تەنیا كەفوكوڵێكی كاتیی نەبوو، بەڵكو بڕیاردان بوو كە جارێكی دیكە لەژێر سایەی ئەو رژێمە و رژێمە هاوشێوەكانی وەك بەعس نەژی، ئەم پەیامەی كوردستانیانی باشور لە كۆڕەوەكەی نیسانی 1991 بە گوێی جیهان درا و جیهان ناچار بوو بڕیاری 688ی ئەنجوومەنی ئاسایش پەسەند بكات و نەواوی ئارام لەسەرووی هێڵی 36 بۆ كورد دابمەزرێنێت، كەواتە ئەگەر راپەڕینی هەرێمی كوردستان بە بڕیاردان بۆ رەتكردنەوەی داگیركاری و قبوڵنەكردنی ژیان لەژێر سایەی داگیركاری لە قەڵەم بدەین، ئەوا زۆر جێگەی خۆیەتی ئەم هەرێمە وەك قەوارەیەكی پۆست كۆلۆنیاڵی هەڵوەستەی لەسەر بكەین و لەسەر ئەو خاڵانە رابوەستین كە چۆن داگیركار هەوڵیداوە كەسێتیی هاووڵاتیانی كوردستان وەك كەسێتیی نەتەوە تێكبشكێنێت، بەمجۆرە:
1. گرنگترین خاڵ كە سەركردایەتیی سیاسیی كورد بەگشتی و شەخسی بەڕێز مسعود بارزانی وەك سەرۆكی ئەوكاتی بەرەی كوردستانی لەگەڵ دەسپێكی راپەڕین پێی لەسەر داگرت، ئەوەبوو كە كەسێتیی نەتەوە لەم پارچەیەدا و لەسایەی رژێمی داگیركاری بەعس تێكشكاوە و پێویستی بەدووبارە بونیادنانەوە هەیە.
2. هەنگاوی یەكەم بۆ پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە لەم بەشەدا، بە ئاشتبوونەوەی كورد و كورد دەستی پێكرد، ئەویش دەركردنی لێبووردنی گشتی بوو بۆ هەموو ئەو كەسانەی كە پێشتر لەگەڵ رژێمی بەعس كاریان كردبوو، ئەم هەنگاوەی بەرەی كوردستانی رێگەی گرت لەدروستكردنی كێشەی لابەلا و تۆڵەسەندنەوە و بەهەدەردانی توانای نەتەوە، بەواتایەكی دیكە هەنگاوی یەكەمی پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە یەكخستن و رێكخستنی تواناو ئیمكانییەتی نەتەوە و ئاراستەكردنی بوو بۆ ئامانجە گەورەكە.
3. خاڵێكی دیكەی گرنگ كە سەركردایەتیی سیاسیی كورد لەو قۆناخە مێژووییە زیرەكانە مامەڵەی لەگەڵ كرد، ئەوەبوو كە پرۆسەی بونیادی نەتەوەی وەك پرۆسەیەكی ناوخۆیی سەیر كرد و هەنگاوی بوێرانەی بۆ هەڵگرت، ئەم پرۆسە ناوخۆییەش بەگێڕانەوەی كەسێتی و سەروەری بۆ گەلی كوردستان دەستی پێكرد، كاتێك بەڕێز مسعود بارزانی وەك سەرۆكی بەرەی كوردستانی لە گەرمەی راپەڕین داوای كرد دەبێت هەڵبژاردن بكرێت و هیچ حزبێكی سیاسی ئەو مافەی نییە سەربەخۆ وەك نوێنەری نەتەوە خۆی بسەپێنێت، ئەم هەنگاوە كە لە كاتێكدا گێڕانەوەی كەسێتی نەتەوەیی بوو بۆ گەلی كوردستان، لەهەمانكاتدا دەسپێكی پرۆسەیەكی هۆشیاری و ئاگایی نەتەوەیی بوو بۆ ئەوەی هەنگاو بۆ قۆناخەكانی دیكەی پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە هەڵبگیرێت.
4. بەرەی كوردستانی هەوڵیدا لە چوارچێوەی فۆرمێكی تازە كێشەی كورد لەگەڵ حكومەتی عێراق چارەسەر بكات، بەڵام ئەم پرۆسەیە سەركەوتوو نەبوو، لەئاكامدا حكومەتی عێراق دامودەزگا ئیدارییەكانیشی لە هەرێم كشاندەوە بۆ ئەوەی بۆشاییەكی ئیداری و یاسایی دروست بێت و ئەو پرۆسەی دەستی پێكردبوو رابوەستێ، بەڵام لەبەر ئەوەی بەرەی كوردستانی بەرزترین دەسەڵاتی شۆڕشگێڕی بوو لە كوردستان و بڕوای بەوە بوو ئەم پرۆسەیە سەربخات و هەروەها لەبەر ئەوەی هیچ دامەزراوەیەكی شەرعی دەوڵەتی لەكوردستان بوونی نەبوو، بۆیە ئەم دەسەڵاتە شۆرشگێڕییە دوای ئەوەی پێشنیاری سەرۆك بارزانی بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردن پەسەندكرد، هەر خۆی دوو یاسای بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمان و رێبەری بزووتنەوەی رزگاریخوازیی كوردستان دەركرد و بەپێی ئەو دوو یاسایە هەردوو هەڵبژاردنەكە لە 19/5/1992 ئەنجام درا، ئەمەش واتە لەماوەی چەند مانگێكدا زەمینە بۆ هەڵبژاردن و بۆ پڕكردنەوەی ئەو بۆشایی و ئیدارییە هەڵگیرا و بۆ یەكەمجار لە هەرێمی كوردستان پەرلەمان دامەزرا.
5. دامەزراندنی پەرلەمان و پێكهێنانی كابینەی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەماوەی تەنیا یەك مانگ لەدوای دانیشتنی یەكەمی پەرلەمانی كوردستان، واتە دامەزراندنی دوو دامەزراوەی گرنگ بۆ ناساندنی كەسێتی نەتەوە بەشێوەیەكی یاسایی لەسەر ئاستی جیهان، هەر ئەم پەرلەمان و حكومەتەش دوای تەنیا 3 مانگ، بڕیاری فیدرالی پەسەند كرد، ئەم بڕیارەش لەبەر ئەوەی لە پەرلەمانی كوردستان پەسەند كرا، وەك ئیرادەی نەتەوەیەك بۆ بڕیاردانی چارەنووسی خۆی سەیر كرا.
6. ئەگەر سەیری كۆی ئەم پرۆسە گرنگە بكەین كە هەمووی لەماوەی كەمتر لەیەك ساڵدا ئەنجامدراوە، ئەوا لەو پرۆسە نەتەوەییەش تێدەگەین كە ماوەی زیاتر لە 22 ساڵە بەڕێز مسعود بارزانی هەنگاو لەدوای هەنگاو بەرەو پێشەوەی دەبات، ئەمەش مانای ئەوەیە پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە لای مسعود بارزانی پرۆسەیەكە گرێدراوی پرۆسەی بونیادنانی دەوڵەتە، بەڵام ئەم دوو پرۆسەیە لای بارزانی دوو پرۆسەی جیاوازن، یەكەمیان كە پرۆسەی بونیادنانی نەتەوەیە پەیوەندی بە ئیرادەی ناوخۆیی نەتەوەوە هەیە و دەبێت ئەو ئیرادەیە دروستبكرێت، پرۆسەی دووەمیان كەپرۆسەی بونیادنانی دەوڵەتە پەیوەندی بە فاكتەری نێودەوڵەتیەوە هەیە، بەڵام لە فیكری مسعود بارزانیدا ئەوەی ئیرادەی نەتەوە بڕیاری لەسەر دەدات لەهەموو بارودۆخ و فاكتەرێك گەورەترە و دەبێت ئەو بڕیارە بدرێت هەتا ئەگەر كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیش دانی پێدانەنێت، هەروەك كە لە مانگی ئۆكتۆبەری ساڵی 1992 پەرلەمان بڕیاری فیدرالی پەسەندكرد، نەك هەر كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەڵكو لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆنی عێراقیش كە بەشێكیان لەكوردستان بارەگایان هەبوو، دانیان بەم بڕیارە نەدەنا، بەڵام وەك ئێستا دەیبینن، ئێستا فیدرالی بۆتە شتێكی سادە و رای گشتی كوردستان بیر لە هەنگاوی گەورەتر دەكاتەوە، بەڕێز مسعود بارزانیش بە هەموو جیهانی راگەیاندووە وەك سەرۆكی هەڵبژێردراوی گەلی كوردستان، گەلی كوردستان هەر بڕیارێك بدات ئەو پێوەی پابەند دەبێت و هەر ئەو بڕیارە جێبەجێ دەكات كە گەلی كوردستان دەیدات.
كەواتە ئەگەر لەم خاڵەوە راشكاوانەتر لەسەر بەرنامەی پرۆسە نەتەوەییەكەی مسعود بارزانی هەڵوەستە بكەین، ئەوا ئەو راستیە ئاشكرایە بۆچی بۆچوونەكان بۆ دژایەتی ئەم هەوڵە لەسەر ئاستی ناوخۆ و دەرەوە یەكدەگرنەوە و لەیەك كاتدا هێرش دەكرێتە سەر شەخسی بەڕێز مسعود بارزانی، بۆ ئەوەی بەدگومانی لەپێكەوە گرێدانەوەی دروست نەبێت، لەوانەی هۆكاری دژایەتی بەرنامە نەتەوەیەكەی بارزانی لەسەر ئاستی ناوخۆ و دەرەوە جیاوازی هەبێت، بەڵام لەبەر ئەوەی دژایەتیكردنی هەوڵەكانی بارزانی دەچێتە خانەی دژایەتیكردنی پرۆسەی بونیادنانی نەتەوەوە، ئەوا هۆكارەكان جیاوازیش بن، سەرەنجام خزمەت بەیەك ئامانج دەكات، كە ئەویش راگرتنی ئەم بەرنامە و پرۆسە نەتەوەییە، لێرەدا ئاماژە بە هۆكارە ناوخۆیی و دەرەكیەكان دەكەین لە دژایەتیكردنی پرۆسەی بونیادی نەتەوە لە هەرێمی كوردستاندا كە ئێستا خەریكە بەرنامەكەی بارزانی بە ئاستێك فراوان دەبێت و دەبێتە پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە لە هەر چوارپارچەی كوردستاندا:
• بەڕێز مسعود بارزانی لەیەكەم هەڵبژاردنی راستەوخۆ لەلایەن گەلی كوردستانەوە كە بۆ سەرۆكی هەرێمی كوردستان ئەنجامدراوە، 70%ی گەلی كوردستان دەنگی پێداوە، ئەمەش مانای ئەوەیە كەسایەتیی مسعود بارزانی توانای ئەوەی هەیە كە زۆرینەی زۆری خەڵكی كوردستان لەدەوری ئەو بەرنامە نەتەوەییە كۆبكاتەوە كە ئەو هەموو ژیانی خۆی بۆ تەرخانكردووە، ئەم متمانەی گەلی كوردستان بەشەخسی مسعود بارزانی وەك سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەم قۆناخە هەستیارەی نەتەوەی كورد و ئەو هەڵوێستانەی بارزانی كە بەردەوام پێوەی پابەندە بەوەی گەلی كوردستان چ بڕیارێك بدات ئەوە جێبەجێ دەكات، لەروانگەی بەرژەوەندیی تەسكی حزبایەتییەوە بە گۆڕینی هاوسەنگی هێز دەخوێنرێتەوە، بۆیە زۆر ململانێی سیاسیی حزبەكان لەم روانگەیەوە دەبێتە دژایەتیكردنی ئەو بەرنامە نەتەوەییەو تەنانەت بۆ سڕكردنی ئیرادەی نەتەوەییمان بۆ بڕیاردانی چارەنووس، دامەزراندنی دەوڵەت بۆ كوردستان رەتدەكەنەوە، ئەمە لەكاتێكدا ئەگەر گەلی كوردستان ئەو بڕیارە بدات، جیهانی سەدەی بیست و یەك ئەگەر ماوەیەكیش رەتیبكاتەوە سەرەنجام رازی دەبێت رێز لە ئیرادەی گەلی كوردستان بگرێت.
• دژایەتیە هەرێمایەتی و نێودەوڵەتییەكان بۆ هەوڵەكانی مسعود بارزانی، وردتر و زیرەكانەترە، لەبەر ئەوەی ئەو دەوڵەتانە كە خاوەنی ئەزموونێكی درێژن لە دەوڵەتداری و دروستبوونی دەوڵەتدا، باش دەزانن هەوڵەكانی مسعود بارزانی بۆ ناساندنی كەسێتی نەتەوەی كورد لە چوارچێوەی دامەزراوەی شەرعی نێودەوڵەتیدا هەنگاو بەرەو كوێ هەڵدەگرێت و باش دەزانن كە بەتەواو بوونی پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە، وەك نەتەوەیەكی هاوچەرخی خاوەنی گەل و خاك، جیهان ناچار دەبێت دان بەو دەوڵەتەدا بنێت، بۆیە ئەم هەوڵە هەرێمایەتی و نێودەوڵەتیانە زۆر پەنا بۆ شەڕی بەوەكالەت دەبەن، یان ئەجیندای خۆیان تێكەڵ بە ئەجیندای ململانێی سیاسیی ناوخۆیی دەكەن و دەیكەنە گوشار بۆ ئەوەی دژایەتیە هەرێمایەتی و نێودەوڵەتییەكە وەك دژایەتی ناوخۆیی بۆ پرۆسە نەتەوەییەكە دەربكەوێت.
رۆژئاوای كوردستان و مەترسی ئەقڵی تۆتالیتاری
لەسەر پرۆسەی نەتەوە
لەگەڵ ئەوەی هەر پارچەیەكی كوردستان بەهۆی ئەو دابەشكردنە مێژووییەی بەسەریدا هاتووە، هەر یەكەیان تایبەتمەندی خۆی هەیە، بەڵام لەپرۆسەی بونیادی نەتەوە رەهەندە گشتیەكان یەكدەگرنەوە و دەكرێت بنەما گشتیەكانی بونیادنانەوەی نەتەوە زوو هەستی پێبكرێت و رەچاو بكرێت، لەم چوارچێوەیەدا ئەگەر پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە بۆ كورد وەك نموونە وەربگرین، ئەوا لە ئێستادا نموونەیەك نییە هەتا بڵێین بارودۆخی فڵان نەتەوە لەبارودۆخی كورد وەك نەتەوەیەكی دابەشكراو بەسەر چوار دەوڵەتدا دەچێت، بۆیە لەم خاڵەدا گرنگە ئەزموونی پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە لە هەرێمی كوردستان بەهەموو خاڵە ئەرێنی و نەرێنییەكانییەوە بكرێتە بنەما و كاتێك بۆ پارچەیەكی دیكەی كوردستان سوودی لێوەردەگیرێت، گرنگە لایەنە ئەرێنییەكان دەوڵەمەندتر بكرێن و لایەنە نەرێنییەكان چارەسەر بكرێن، ئەمەش لەبەر ئەوەی لەو ئەزموونەی هەرێمی كوردستان و لەمیانەی ئەو پرۆسەیەی لە 22 ساڵی رابردوو دەستی پێكردووە راستە كۆمەڵێك لایەنی باش و دەسكەوتی گرنگ بەدەست هاتوون، بەڵام لەهەمانكاتدا كۆمەڵێك هەڵە و كەموكورتی زەقیش روویانداوە كە دەكرا روونەدەن، لەسەروو هەموویانەوە شەڕی ناوخۆیی هەرێم كە شەڕی دەسەڵات بووە. ئەم لایەنەش كە لەلایەن سەرۆكی هەرێمی كوردستانەوە بە گەورەترین كەموكورتی دادەنرێت، هەموو كات هەوڵیداوە نە لەباشور نە لەهیچ پارچەیەكی دیكەی كوردستان دووبارە بێتەوە، هەربۆیە لەگەڵ دەسپێكی رابوونی كوردانی رۆژئاوا بەڕێز مسعود بارزانی هەوڵیدا لە چوارچێوەی هێڵە گشتیەكانی پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە، هاوكاری هەموو هێزە سیاسییەكانی رۆژئاوای كوردستان بكەن و تواناو ئیمكانییەتی نەتەوەیی لەو پارچەیە یەكبخرێت و ئاراستەی ئامانجە سەرەكیەكە بكرێت كە بەدەستهێنانی مافی كوردە لەو بەشەدا.
ئەوەی لێرەدا مەبەستە ئاماژەی پێبكەین و هەڵوەستەی لەسەر بكەین، كێشمە كێش و رەتكردنەوەی نێو لایەنە سیاسییەكانی رۆژئاوا نییە، هەروەها مەبەستی سەرەكیش ئەو دژایەتیە نییە كە لایەنێكی وەك پەیەدە دژایەتی سەرۆك بارزانی و پارتی دیموكراتی كوردستانی پێدەكات، بەڵكو مەبەستی سەرەكیی خوێندنەوەی واقیعی كوردستانی رۆژئاوایە كە بەدەستی رژێمی بەعسی سوریا و رژێمی ئەسەدەوە چۆن هەیكەلی نەتەوەیی وەك كوردبوون لەو بەشە تێكشكاوە، بۆیە هێندەی ئەم خوێندنەوەیە هەڵوەستەكردنە لەسەر بینینی كێشەكە وەك خۆی، هەڵوەستەكردن نییە بۆ دەربڕینی هەڵوێستێكی ساسیی دژ بەلایەنێكی دیاریكراو، هەر بۆ نموونە:
1. باری كوردانی رۆژئاوا لە ژێر سایەی رژێمی بەعسی سوریا، لەهەموو پارچەكانی دیكەی كوردستان خراپترە، لەبەر ئەوەی رژێمی ئەسەد و بەعس، تەنانەت بە بەعەرەبكردنی كوردانی سوریاش رازی نین و رەگەزنامەی سورییان وەك هاووڵاتی عەرەبیش پێنادا، ئەمەش مانای ئەوەیە رژێمی سوریا ئەسڵەن هەر دان بەوەدا نانێت كوردانی سوریا هاووڵاتی ئەو وڵاتە بن.
2. كوردانی رۆژئاوا لەژێر سایەی رژێمی ئەسەد نەك مافی هاووڵاتیبوون بەڵكو مافی مرۆڤیشیان پێ رەوانەبینراوە، هەر بۆ نموونە كەسێك لەوڵاتێكی بیانی با هاووڵاتی ئەو وڵاتەش نەبێت، رێگەی ئەوەی پێدەدرێت بەزمانی خۆی بخوێنێت یان بەزمانی خۆی رای خۆی دەرببڕێت، بەڵام لەسوریا ئەمەش بە كورد رەوا نەبینراوە.
3. رژێمی ئەسەد كوردستانی رۆژئاوای لەرووی جوگرافیەوە لەیەكتری دابڕیوە، ئەمەش مانای ئەوەیە ناوچە كوردییەكان بەزۆر لێكدابڕاون، ئەمەش لە پێناوی ئەوەبووە یەكەی خاكی كوردانی رۆژئاوا پێكەوە گرێنەداتەوە.
4. لە رۆژئاوای كوردستان زمانی كوردی تەنیا زمانی نێو ماڵەكان بووە و لەدەرەوەی ماڵەكان لە شوێنە گشتییەكان رێگەی پێنەدراوە، تەنانەت هەستی شۆڤینی لای عەرەبی سوریا بەو ئاستە بووە كە نەیانویستووە، تیپێكی فتبۆڵێنیان هەبێت كە بڵێن ئەم تیپە تیپێكی كوردییە.
لەنێو ئەم واقیعەدا بارودۆخێك هاتۆتە پێشەوە، رژێمی ئەسەد هێزەكانی خۆی لەبەشێكی رۆژئاوا كێشاوەتەوە و وەك ئەمری واقیع هێزە كوردییەكان بەڕێوەی دەبەن، لەنێو ئەم واقیعەدا پرسیار ئەوەیە ئایا چۆن سوود لەم هەلە مێژووییە وەردەگیرێت و چۆن پرۆسەی سەلماندنی مافەكانی كورد و پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە لەو بەشەش دەست پێدەكات و ئاسەوارە خراپەكانی سیاسەتی رژێم لەسەر پێكهاتەی نەتەوەیی دەسڕێتەوە؟ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە پێویستی بە بیركردنەوەیەكی نەتەوەییانە هەیە و لەمەش گرنگتر دەبێت هەڵوێستی حزبە سیاسییەكان لەچوارچێوەی ئەو بیركردنەوە نەتەوەییە هەڵبسەنگێنرێت، نەك بیركردنەوە نەتەوەییەكە بەحزبی بكرێت، بۆیە لەم چوارچێوەیە كە هەڵسەنگاندن دەكەین، ئەوە خوێندنەوە نەتەوەییەكەیە هەڵوێستەكان دیاری دەكات نەك حزبە سیاسییەكان، بۆیە ئەو خاڵانە دیاری دەكەین كە ئەو بارودۆخە پێویستی پێیەتی:
1. ئەو بارودۆخەی ئێستای رۆژئاوای كوردستان، بارودۆخێكە كە چەندین حزبی سیاسی بوونیان هەیە، بۆیە بیركردنەوەی نەتەوەیی وادەخوازێت كە لەلایەن هەموو هێزە سیاسییەكانەوە یەكتری قبووڵكردن هەبێت.
2. كێشەی سەرەكی لایەنە سیاسییەكان جیاوازی بۆچوونی سیاسییە، بۆیە جیاوازی بۆچوونی سیاسی كێشەی لاوەكییە و كێشە سەرەكیەكە لەگەڵ ئەو رژێمەیە كە چەندین ساڵە كوردی لەهەموو مافێك بێبەشكردووە و تەنانەت مافی هاووڵاتیبوونی پێ رەوا نەبینیوە.
3. بۆ سڕینەوەی ئاسەواری خراپی سیاسەتی بەعس لەسەر هەیكەلی نەتەوەیی كورد لە رۆژئاوا، پێویستە هەموو تواناكانی نەتەوە رێكبخرێت و سەرلەنوێ كەسایەتیی تاكی كورد لەگەڵ خاكدا پێناسە بكرێـتەوە، ئەمەش جۆرێك لە متمانە و هۆشیاریی نەتەوەیی دروست دەكاتەوە بۆ ئەوەی هەنگاوی گەورەتر هەڵبگیرێت.
4. هەوڵدان بۆ دامەزراندنەوەی هەیكەلی دامەزراوەكان بەرێگەی گەڕاندنەوەی دەسەڵات بۆ گەل و هەڵبژاردن، بۆ ئەوەی شەرعیەتی شۆڕشگێڕی بگۆڕێت بۆ شەرعیەتی یاسایی و دەستووری.
5. هەوڵدان بۆ ئەوەی گوتاری حزب بكەوێتە خوار گوتاری نەتەوە و، حزب خۆی لەجێی نەتەوە پێناسە نەكات، بەڵكو هەموو حزبەكان پێكەوە لەرێگەی نەتەوەوە نوێنەرایەتی ئەم قۆناخە بكەن.
ئەم خاڵانە كە هەموویان لە چوارچێوەی بیركردنەوەی نەتەوەیی خاڵی سادەن و هەموو كەس هەستیان پێدەكات، ناوەرۆكی هەموو ئەو وتووێژ و قسانە چڕدەكاتەوە كە لەسەر رۆژئاوای كوردستان دەكرێت و هەرێمی كوردستان و شەخسی سەرۆك بارزانیش ئامادەیی هەموو هاوكارییەكی دەربڕیوە بۆ ئەوەی ئەم هەلە لەدەست نەچێت و هەوڵەكان یەكبخرێت بۆ ئەوەی لەو بەشەی كوردستانیش هەنگاوێك بچینە پێشەوە، لەبەرامبەر ئەمەدا لایەنێكی سیاسی وەك پەیەدە هەموو ئەم بنەما نەتەوەییانەی وەلا ناوە و دەیەوێت چوارچێوەی ئایدۆلۆژیەتی خۆی بكات بە چوارچێوەی بیركردنەوەی نەتەوەییمان، لەم حاڵەتەشدا جیا لەوەی ئەو هەلەی بۆ رۆژئاوا هاتۆتە پێشەوە لەدەست دەچێت، لەهەمانكاتدا پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوەش زۆر دوادەكەوێت.