پرۆفیسۆر باری ڕۆبین كە ئێستا سەرۆكی سەنتەری جیهانیە بۆ دیراساتی ستراتیژی (GLORIA) سەرنووسەری میدل ئیست ڕیڤیووە بۆ دیراساتی نێودەوڵەتی و جێگری بەڕێوەبەری سەنتەری سادات - بێگنیشە بۆ دیراساتی ستراتیژی، تایبەتمەندە لەسەر سیاسەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و توركیا و هەروەها یەكێك بووە لەو چاودێرە نێودەوڵەتیانەی چاودێری هەڵبژاردنەكانی توركیای كردووە، بۆقسەكردن لەسەر ڕەوشی ئێستای عێراق و ڕەهەندەكانی ئەم كێشەیە لەسەر ئاییندەی عێراق و سیاسەتی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی، ئەم وتووێژەمان لەگەڵ پرۆفیسۆر باری ڕۆبین ئەنجامدا كە ئەمە دەقەكەیەتی.

* لەدوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا عێراق كەوتۆتە قەیرانێكی جددیەوە و هەموو لایەنە عێراقیەكان سكاڵای ئەوە دەكەن كە عێراق بەرەو دیكتاتۆریەت و تاكڕەوی دەڕوات، ئایا ئێوە چۆن بارودۆخەكە دەخوێننەوە؟ و ئایا گەڕانەوەی عێراق بەرەو دیكتاتۆریەت تا چ ڕاددەیەك ئاییندەی وڵاتەكە و ناوچەكە دەخاتە مەترسیەوە؟
- ئێمە نازانین چی ڕوودەدات، بەڵام ئەوە مایەی نیگەرانیە و لەڕاستیدا ئەمە هەموو ڕۆژێك ڕوونادات كە سەرۆك وەزیران داوای دەركردنی یاداشتێكی نێودەوڵەتی بۆ دەستگیركردنی جێگری سەرۆك كۆمار بكات، لەڕاستیدا ئەو كەسانەی ئومێدی خێر بۆ عێراق دەكەن هیوای ئەوە دەخوازن سیاسەتێكی جیاواز بگیرێتەبەر بۆ دابەشكردنی دەسەڵات، بەڵام ئەگەر ئەم كێشانە چارەسەر نەكرێن، ئەوا كارێكی گێلانەیە ئەگەر هەر لایەنێك یاخود هەر كەسێك پێیوابێت دەتوانێت بەتەنیا حكومڕانی وڵاتەكە بكات، تەواوی مەسەلەكە ئەوەیە ئەگەر سازش بكرێت، ئەوا سەقامگیری دێتەئاراوە و ئەگەر هەوڵیش بدرێت تەواوی دەسەڵاتەكان لەدەستی خۆتدا كۆبكەیتەوە ئەوا ئەمە سەردەكێشێت بۆ توندوتیژی، بەدڵنیاییەوە ئێستا ئێمە ئەو توندوتیژیە بەدی دەكەین، بەڵام هێشتا ئومێد ماوە و بارودۆخەكە نەگەیشتۆتە ئەو ئاستە، كە ئەوە شتێكی خراپ دەبێت ئەگەر ڕووبدات، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا هیچ هێزێكی دەرەكی هەیە هاوكاربێت لەچارەسەركردنی ئەم كێشەیە و من ئێستا شتێك بەدی ناكەم كە یارمەتیدەر بێت.

* چاوەڕوان دەكرا دوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا عێراق دووچاری قەیران بێت، بەڵام كێشەكە ئەوەیە ڕۆژ بەڕۆژ كەلێنی نێوان لایەنەكان زیاتر دەبێت، ئەمەش بەهۆی كۆبوونەوەی دەسەڵاتەكانە لەدەستی مالیكیدا، ئەمەش بۆتەهۆی ئەوەی كورد و سوننەكان پێكەوە هاوكاربن، واتە ئێستا تەنیا شیعەكان حكومڕانی وڵاتەكە دەكەن، ئایا ئەمە تا چ ڕاددەیەك یەكێتی عێراق دەخاتە مەترسیەوە؟
- ئەمە ئەو مەسەلەیە بوو كە هەمیشە من نیگەران بووم لەبارەیەوە، كە دوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا ئەو بیرۆكە كۆن و بێمانایە بگەڕێتەوە كە كەسێك دەتوانێت بەتەواوی كۆنتڕۆڵی وڵاتەكە بكات و تەواوی دەسەڵاتەكان لەدەستی خۆیدا بێت و هەر كارێك بیەوێت ئەنجامی بدات. ئەمە گەورەترین مەترسیە لەسەر عێراق و ئەمە تەحەددی دیموكراسیە كە دەسەڵاتەكان دابەش بكەیت و ئەوەی زۆر گرنگە بەلاتەوە بەدەستی بهێنێت و دەست لەوە هەڵگریت كە ئەو گرنگیەی نییە. لەڕاستیدا هەوڵێكی هەمەلایەنە درا، كە شەڕ بەرپاكرا، لەپێناو ڕووخاندنی دەسەڵاتی سەددام حوسێن بۆ ئەوەی دەرفەتێك بەعێراق بدرێت تاوەكو كۆمەڵگە و دەسەڵاتێكی جیاواز بنیات بنێت، ئێستا ئەوەی ڕووبەڕووی عێراق بۆتەوە گەورەترین مەترسی و تەحەددیە. بە بەراورد بەدوو ساڵ پێش ئێستا، كە ئەمەش پێویستی بەهەوڵێكی نێودەوڵەتی هەیە بۆ سەقامگیركردنی بارودۆخەكە و بۆ قەناعەتپێهێنانی لایەنەكان بۆئەوەی پێكەوە كاربكەن، ئێستا من هیچ هەوڵێك لەم بارەیەوە نازانم و ئەمەش لەبارودۆخێكدا ناكرێت كە مەترسیدار بێت. ئەوەی پێوەندی بەهەرێمی كوردستانەوە هەیە،ئەوا بەردەوام دەبێت لەسەر ئەوەی تا ئەندازەیەكی زۆر خۆی حكومڕانی خۆی بكات، تا ئەو كاتەی كە حكومەتێكی مەركەزی بەهێز و خاوەن تموح دروست دەبێت كە نەیەوێت ئەو بارودۆخە بەردەوام بێت، بەڵام هیچ هۆكارێك نییە بۆ ئەوەی شەڕی شیعە و سوننە دەست پێبكاتەوە بەچەشنی ئەوەی لەو ساڵانەی دواییدا بینیمان، بەڵكو دەبێت ئامانجەكە بریتی بێت لەباشتركردنی باری ئابووری بۆئەوەی ڕەنگدانەوە و كاریگەری لەسەر ژیانی خەڵك هەبێت، ئومێد دەكرێت گەمەی دەسەڵاتەكە كۆتایی پێبێت، كە كۆتایی نەهاتووە و مەترسیدار دەبێت، لەبەر ئەوە دەبێت هەوڵێكی نێودەوڵەتی هەبێت لەم ڕووەوە. بەڵام ڕاستیەكەی ئەوەیە هیچ هێزێكی سیاسی و هیچ پێكهاتەیەك ناتوانێت لەڕێی دوورخستنەوەی ئەوانی دیكەوە حكومڕانی بكات، ئەگەر تۆ لەگەڵ سەركردەیەكی سوننەدا ناگونجێیت، دەبێت سەركردەیەكی دیكەی سوننە بدۆزێتەوە، لەبەر ئەوەی كەس نایەوێت ئەو قوربانی و كۆششانە بەهەدەربچن. لەگەڵ ئەوەشدا ئومێدەكە ئەوەیە عێراق ئەم مەترسیەی تێەپەڕاندبێت و دەرسی وەرگرتبێت، بەڵام ئێستا ئەم قەیرانە بۆ چەند مانگێكە درێژەی كێشاوە و من هیچ كاردانەوەیەكم بەدی نەكردووە، من باوەڕم وایە هێشتا ئومێد ماوە، هێشتا دەتوانرێت كارێك بكرێت، بەڵام تاوەكو لایەنێك یارمەتی باشتربوونی بارودۆخەكە نەدات، بارودۆخەكە باش نابێت.

* باس لەوە دەكرێت كە درێژەكێشانی قەیرانی ناوخۆیی عێراق زیان بە بەرژەوەندیەكانی ئەمریكا دەگەیەنێت، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا ئەمریكا چۆن دەتوانێت فشار بخاتەسەر لایەنە عێراقیەكان بۆئەوەی بارودۆخی ناوخۆیی خۆیان ڕێكبخەنەوە؟ هەروەها پرسیارەكە ئەوەیە چۆن تێكچوونی بارودۆخی ناوخۆی عێراق بەرژەوەندیەكانی ئەمریكا دەخاتە مەترسیەوە؟
- من ناتوانم بڵێم و من لەپێگەیەكدانیم بڵێم دەبێت ئەمریكا فشار لەسەر لایەنە عێراقیەكان بكات، بەڵكو دەبێت ئەمریكا هەوڵی كۆكردنەوەی لایەنەكان و كەمكردنەوەی ناكۆكی بدات. بەڵام ڕەنگە ئێوە بزانن من پشتیوانێكی گەورەی ئەم ئیدارەیە نیم و پێموایە ڕیزبەندی ئەولەویاتەكانی خراپ بووە و كاری خراپی ئەنجامداوە و چەندین هەڵەی ئەنجامداوە لەپێوەندیدا بەسوریا و میسر و شوێنەكانی دیكەوە، كەواتە ئێمە ئیدارەیەكمان هەیە كە لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست تێناگات و ئێمە ئیدارەیەكمان هەیە كە هەرچەندە دەبینێت ئێران مەترسیە، بەڵام نازانێت چۆن مامەڵەی لەگەڵدا بكات و من دەزانم زۆر كەس هەن لەكەنداودا ڕازی نین لەحكومەتی ئێستای ئەمریكا. بەداخەوە دەڵێم ئەوەی ئیدارەی ئەمریكا بایەخی پێدا لەبارەی عێراقەوە بریتی بوو لەكشانەوەی هێزەكان و ئەو مەسەلانە نابینێت كە پەیوەستن بەسەقامگیری و بەرژەوەندی نەبۆتە ئەولەویەتی باڵای ئیدارەی ئەمریكا و ئەمەش شتێكی خراپە. ئەوەی پێوەندی بەوەوە هەبێت كە چۆن ناسەقامگیری دەبێتە هۆی زیانگەیاندن بەبەرژەوەندی ئەمریكا، ئەوا بەزۆر ڕێگا، یەكەمیان- كە بەدڵنیاییەوە نابێت موبالەغەی لەبارەوە بكەین- بریتییە لەنفوز و دەستڕۆیشتوویی ئێران، دووەم ناسەقامگیری زەمینەیەك بۆ هێزە مەیلدارەكان بۆ ئێران بۆ ڕادیكاڵ و تیرۆریستەكان دەخوڵقێنێت كە بگەڕێنەوە بۆ شەڕكردن، سێیەم ئەوەیە- ڕاست بێت یان هەڵەیە- عێراق بەدەستكەوتی ئەمریكا دادەنرێت، ئەگەر لەبەریەكهەڵوەشێت و بگەڕێتەوە بۆ دۆخی شەڕ، ئەوا بۆ ئەمریكا و هەموو هێزەكانی ناوچەكە خراپە، لەبەر ئەوەی كاریگەریەكی ناسەقامگیركەری بەرفراوانی هەیە لەسەر ناوچەكە، هەروەها هێشتا هێز و كارمەندی ئەمریكا لەعێراقدا ماون كە دەكەونە مەترسیەوە ئەگەر بارودۆخەكە بۆ شەڕ و توندوتیژی بگەڕێتەوە. هەر كاتێك ناسەقامگیر و توندوتیژیەكی زۆر هەبوو لەناوچەكەدا و هەڕەشە لەسەر ڕۆیشتنی نەوت هەبوو، ئەوا ئەمە هەڵەیەكی گەورەیە. چەند مانگێگ پێش ئەوەی ئەم دۆخە دروست بێت وتارێكم نووسی... تێیدا باسم لەوەكرد كە سەرەڕای كەموكوڕیەكان و لەبری مۆدیڵی توركی، ئەوا من پێشنیاری مۆدێلی عێراقی دەكەم بۆ ناوچەكە، لەبەر ئەوەی جۆرێك لەدابەشكردنی دەسەڵات هەیە و فرەیی هەیە و هەڵبژاردنی ڕاستەقینە هەیە و بەرفراوانبوونی ئازادیەكان هەیە و ئەمەش وەك بەدیلێك بۆ مۆدێلی ئیسلامی و ئەمە مۆدێلی سازشكردنە، چونكە ئەگەر ئەم مۆدێلە پیادە نەكرێت، ئەوا چ بەدیلێكی دیكە هەیە جگە لەمۆدێلی ئیسلامی ڕادیكاڵی، كەواتە ئەمە تا دوا ئەندازە گرنگە بۆ بەرژەوەندیەكانی ئەمریكا ئەگەرچی بەزۆری ئەمریكا لەڕوانگەی هەڕەشەی ناووكی ئێرانەوە لەكەنداو دەڕوانێت، بەڵام مەسەلەكە پەیوەستە بەوەی كێ دەسەڵات و دەستڕۆیشتوو دەبێت و چ جۆرە سەقامگیریەك یاخود ناسەقامگیریەك دێتەئاراوە، من هەمیشە وتوومە كە متمانەیەكی كەمم هەیە بەسیاسەتی ئێستای حكومەتی ئەمریكا.

* هەمیشە كوردستان ناوچەیەكی ئارام بووە، بەڵام ئێستا بەهۆی كێشەی نێوان هەرێم و سەرۆك وەزیران مالیكیەوە ئەگەری ئەوە دەكرێت شەڕێكی خوێناوی ڕووبدات لەنێوان هەردوولادا، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا ڕۆڵی ئەمریكا چی دەبێت لەم حاڵەتەدا؟
- من ناتوانم لایەنگیری لایەنێك بكەم لەسیاسەتی عێراقدا، بەڵام بەتەواوەتی لەنیگەرانی ئێوە تێدەگەم و دەزانم كە باڵیۆزی ئەمریكا لێدوان و قسەكانی ئێوەی گواستۆتەوە، بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە كاتێك ئەم مەسەلەیە دەگاتە ئاستەكانی سەرەوە ئایا ئامادەیی لەئارادا دەبێت بۆ گرتنەبەری ڕێوشوێنێك، بەداخەوە دەڵێم ئەم ئیرادەیە بوونی نییە، بەتایبەتی لەم ساڵدا، ئەویش بەهۆی سروشتی ئیدارەكە و بەهۆی هەڵبژاردنەكان، كەواتە پرسیارەكە ئەوەیە لەهەڵبژاردنی داهاتووی ئەمریكا لەنۆڤەمبەر چی ڕوودەدات؟ و ئایا كەسێك دێت كە بایەخ بەم مەسەلەیە دەدات؟ ئێوە كێشەیەكی گەورەتان وروژاند و پرسیارم لێدەكەن ئایا ئیرادەیەك هەیە بۆ بایەخپێدان و گرنگپێدان بەم مەسەلەیە، بەداخەوە من ئەمە نابینم. ...لەڕاستیدا وڵاتە عەرەبیەكان هەڵەیەكی گەورەیان كرد كاتێك هەوڵیان نەدا عێراق ئاوێتە بكەنەوە لەگەڵ ناوچەكەدا، بەڵكو دەرگایان بەڕوودا داخست و بەم شێوەیە نەك هەر بەشدار نەبوون لەسەركەوتن و سەقامگیری عێراقدا، بەڵكو زمانی حاڵی ئەم وڵاتانە ئەوەبوو با عێراق لەئێران نزیك ببێتەوە، چونكە وڵاتێكە شیعە حكومڕانی دەكات نەك عەرەب، ئەمەش تیڕوانینێكی بێئەندازە كورتبن و زیانبەخش بوو بۆ بەرژەوەندیەكانی عەرەب. لەئێستادا شەڕێكی گەورە شێوەدەگرێت، لەلایەن ئیسلامیە شۆڕشگێڕەكان هەن كە دەیانەوێت دەسەڵات بگرنەدەست و لەلایەكی دیكەوە شیعە و سوننە ئیسلامیەكان دوو كوتلەیان پێكهێناوە و لەململانێدان، ئەمە بەڕوونی لەشەڕی ناوخۆیی سوریادا دەبینین، پرسیارەكە ئەوەیە ڕۆڵی عێراق چی دەبێت لەكاتێكدا ئیسلامیە ڕادیكاڵەكان لەهەوڵی بەدەستهێنانی دەسەڵاتدان، كە هێشتا ئەمە لەعێراقدا ڕووینەداوە، هەروەها شیعە و سوننەكان لەململانێ و ڕكاربەریدان، كەواتە عێراق دەیەوێت خۆی لەنفوزی ئێران لابدات و خۆی لەشەڕی ناوخۆ لابدات و خۆی لەوە لابدات كە ببێتە دەوڵەتێك كە ڕادیكاڵەكان زاڵبن بەسەریدا، لەمەشدا پێویستی بەهاوكاری و یارمەتی هەیە، بەداخەوە ڕەنگە زۆر كەس هاوڕانەبێت لەگەڵمدا و من خوازیاربووم هەواڵی باشترم لابێت بۆ ئێوە. ئەگەر وتارەكەم بخوێننەوە، ئەوا باسم لەوە كردووە كە كەلێنێكی گەورە هەیە لەنێوان واقیعی ناوچەكە و تێڕوانینی ڕۆژئاوا و ئەمەش زیانبەخشە.

* توركیا دەوڵەتێكی گەورەیە و ئەندامی ناتۆیە، لەلایەكی دیكەوە ئێران كاریگەری و دەستڕۆیشتووییەكی زۆری هەیە لەعێراقدا، پێتوانییە ناسەقامگیری عێراق دەبێتەهۆی ئەوەی ئەمە ببێتە گۆڕەپانی دەستێوەردانی دەرەكی؟
- ئەمە دەقا و دەق ئەوەیە كە منی نیگەران كردووە، تاوەكو ئێستا گۆڕەپانی ئەو شەڕە بووە كە پێشتر ئاماژەی پێكرا لەنێوان ئێران و سوریا لەلایەك و سعودیە و ئەردەن بووە لەلایەكی دیكەوە، بەڵام ئێستا دۆخەكە گۆڕاوە سوریا بەشێك نییە لە مەسەلەكە، بەڵام چی ڕوودەدات ئەگەر حكومەتە ئیسلامیە سوننەكان پتر متمانەیان بەخۆی هەبێت و پتر سەقامگیر بن، كە بەدڵنیاییەوە ئەمە میسریش دەگرێتەوە، ئەوەتان لەیاد بێت كە دەبێت لەماوەی هەشت هەفتەدا سەرۆكی نوێ هەڵژێردرێت و دواتر حكومەت پێكبهێنرێت، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا دەستێوەردان لەعێراقدا دەكات بۆ برەودان بەوەی پێیانوایە بەرژەوەندی سوننەیە لەبەرامبەر ئەوەی پێیانوایە بەرژەوەندی شیعەیە. بەدڵنیاییەوە ئەمەش دۆخەكە لاواز دەكات. لەپێوەندیدا بەشەڕی ناوخۆی سوریا و ناسەقامگیری شوێنەكانی دیكە و هەروەها كە ئێرانیش كێشەی خۆی هەیە، ئەوا عێراق تا ڕاددەیەك بەدوورە لەكاریگەری دەرەكی وڵاتانی ئیقلیمی كە كاریگەری كاولكاری هەبوو لە2004 و 2005 و و 2006 ساڵانی دواتر. ئێمە دەزانین لەساڵانی پەنجا و شەست و حەفتاكاندا شەڕێكی سارد هەبوو لەنێوان وڵاتە عەرەبیەكاندا، دوو بلۆك هەبوو یەكێكیان بەسەركردایەتی میسر و دەوڵەتی بەعس لەعێراق و بلۆكێك بەسەركردایەتی سعودیە و ئەردەن، ئایا فۆرمێكی نوێ ململانێی لەم شێوەیە دەبینین، سوریا بۆتە گۆڕەپانی شەڕ و لوبنانیش تا ڕاددەیەك و عێراقیش دەبێتە ئەو گۆڕەپانە، كە دەبێت عێراق باری ناوخۆی ڕێبكخاتەوە بۆئەوەی خۆی لەمە لابدات...لەكۆتایی ئەم ساڵەدا ئەوە ڕوون دەبێتەوە كە دوو بلۆك هەیە لەلایەك وڵاتی میسر كە ئیخوان موسلمین زاڵن بەسەریدا و لەلایەكی دیكەوە عێراق و هەروەها سوریا ئەگەر ڕژێمەكە بمێنێتەوە و عێراقیش هەوڵنەدات دژی ئەمە بوەستێتەوە، لەبەر ئەوەی زۆری هەیە لەدەستی بدات، چونكە وڵاتێكە لەهەر شوێنێكی دیكە زیاتر ململانێی شیعە و سوننە زیانی پێگەیاندووەو ئێستا كاتی ئەوە هاتووە كە چارەسەر بكرێت، من بەداخەوەم كە ئەوە دەڵێم، بەڵام ئەوە واقیعە، مێژووی شەست ساڵی ڕابردوی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست مێژوی كارەسات بووە، ئایا ناوچەكە دووبارە دەخزێتەوە ناو كارەسات و توندوتیژی و ناسەقامگیری و ڕق و قینە و ململانێ لەسەر بنەمای ئەو باوەڕەی كە تەنیا كەسێك یان ئایدۆلۆژیایەك یان وڵاتێك دەتوانێت دەست بەسەر هەموو یان زۆرێك لەشتەكاندا بگرێت؟ پێموایە وەڵامەكە بەڵێیە، پێموایە ناوچەكە دەخزێتە ڕۆژگارێكی دژوارەوە و سوریا و لوبنان و میسر و تونس و لیبیا ناتوانن خۆیان لەمە لابدەن، بەڵام عێراق بەهۆی گرتنەبەری سیاسەتێكی گونجاو دەتوانێت خۆی لەمە لابدات، كە ڕایبگەیەنێت ئێمە بۆ چەند دەیەیەكە ئەم گەمەیە دەكەین و چیتر ئێمە نامانەوێت بەشێك بین لێیی، كە بەدڵنیاییەوە كوردەكانیش هیچ بەرژەوەندیەكیان نییە لەتێوەگلان لەم مەسەلەیەوە، لەبەر ئەوە لەنێو هەموو وڵاتە عەرەبیەكاندا عێراق ئەگەری ئەوەی لێدەكرێت بتوانێت خۆی لەمە لابدات. ئەوەش دەبێتە كارەسات و هەموو عێراقیەكان بەدەستیەوە دەناڵێنن ئەگەر ببێتە بەشێك لەم ناكۆكیە، ئەگەر شەڕی ناوخۆیی ڕووبدات و ئەگەر حكومەت بێتوانا بێت لەئەنجامدانی كارەكانی و سەركردەكان بێتوانابن لەوەی هاوكاری لەگەڵ یەكدابكەن، ئەوا ئەمە دەبێتە گەورەترین مەترسی لەسەر ئەوەی عێراق بخزێتە ئەو ناكۆكیەکەوە كە چەند دەیەیە درێژەی كێشاوە.