Margrêt makmîliyan ustadî mêjû le zanikoyi oksford: mîratî tiremp debête hokarî gorranikarîyi berdewam le şêwazî berrêwebrdinî cîhanda

 

margrêt makmîliyan, ustadî mêjuwe le zanikoyi oksfordî berîtaniya û nûserî her dû ktêbî «şerr: çon kêşekan şêweyi ême diyarî deken, ew şerreyi kotayî be aşitî hêna: rêgeyi sallî 1914», le dwayîn twêjîneweyda be nawnîşanî «ezimûnêkî taqetprrûkên: aya sîststmêkî cîhanîyi prkêşe detwanêt le serkrdeyekî têkder rizgarî bibêt?» le jmareyi kanûnî duwem û şubatî 2025 govarî forîn efêriz billawî krduwetewe, leber giringîyi babeteke puxteyekî billaw dekeyinewe.

 

le pêncî novemberî parewe ke carêkî dîke donalld tiremp bo serokî emirîka hellbijêrdrayewe, zor zeḧmete bitwanîn hîç şroveyekî bo bikeyin, eger negerrêyinewe bo çîroke klasîkîye xeyallîyekeyi îsḧaq asîmov, ke her le dwayi şerrî duwemî cîhanî be nawî damezirawe» Fowndation» billawî krduwe, lem çîrokeda amaje bewe krawe ke be astî berizî matmatîk ke datakanî amar dekat be yasa, detwanêt reftarekanî mirov kontirroll bikrêt û le karesatekanî dahatû bmanparêzêt, bo eweyi bitwanîn bo çend sedeyek ḧukmirranîyekî baş û seqamgîr piyade bikeyin, bellam derkewtinî hêstir « Mule» hemû grîmanekanî asîmov leberyek hellweşan û şkstiyan hêna, leber eweyi em kayine tazeye hêzêkî le radide bederî heye û be miliyonha hewadarî heye. ew herreşeyi ewey‌ dekrd, be şêweyekî meznde bo nekraw kotayî be sîstm «sîstmî gerdûnî» bihênêt. lêreda prsiyar eweye, aya donalld tiremp hêstirî em serdemeyi êmeye? emeş leber eweye tiremp hêzêkî le radide bederî heye û be miliyoneha hewadarî heye û, bewşêweye bîr dekatewe ke ew twanayeyi heye hemû rêkkewtinekan û damezirawekan hellbweşênêtewe, arasteyi rûdawekan bigorrêt û emirîkayekî ciyawaz le cîhanêkî ciyawazda bunyad binêtewe.

le îdareyi tazeyi tirempda, komarîyekan balladestîyi her dû encumenî «kongrîs û senat»yan heye, dadgayi fîdrrallî le jêr kontirrollî xoyandaye, aya em hêze gewreye debête hoyi drustkrdinî gorranikarîyi gewre le ḧkumetî emirîkada û tiyayda serwerîyi yasaş parêziraw bêt?

eweyi le lêdwanekanî serokî taze hellbijêrdrawda gwêman lêyi debêt, wellamêkî geşbînaneman bo ew prsiyare nadatê, leber eweyi amancî eweye:

1. deyewêt hemû damezirawe û ajanise serbexokanî emirîka bigêrrêtewe bo çetirî «Fiefdoms» wate jêr desellatî xoy.

2. deyewêt supa bikate dameziraweyekî siyasî û prrofîşnallîyi lê dabmallêt.

3. retkrdineweyi hemû kandîdêkî destinîşanikraw lelayen kongrêsewe eger xoyi pesendî nekat.

4. zor be aşkra çon rexineyi tund le neyarekanî degrêt, be heman şêwe rexineyi tund le hawpeymanekanîşî degrêt.

5. tiremp wayi debînêt, damezirawe nêwdewlletîyekanî wek «netewe yekgrtuwekan, rêkxirawî barizganîyi cîhanî, rêkxirawî tendrustîyi cîhanî» hîç beha û sûdêkiyan bo emirîka nîye.

asîmov ke zanayeke teniya mamelleyi legell yekêk le prsiyare serekîyekan krdbû, sebaret beweyi aya takêkî betwana detwanêt arasteyi mêjû bigorrêt û kotayî bem sîstmeyi êsta bihênêt, yan aya pêwîste em sîstme be her şêweyek bêt, bigorrêt û nemênt.

wellamdaneweyi em prsiyare lelayen zanayan û mêjûnûsanewe wellamî ciyawazî ḧeşar dawe. zanayan ziyatir kar leser datayi ew amarane deken ke gewreyî matmatîk deyanikate yasa, bellam mêjûnûsan kar leser kesêtîyi karaktere siyasîyekan deken û be hendî werdegirin, herwek çon gewre mêjûnûsî înglîzî «ayin kroşo Ian Kershaw», bayografîyekî zor serincrrakêşî leser hîtler nûsiywe, herweha «stîfn koktîn»Stephen Kotkin bayografiyayekî zor giringî leser cozêf stalîn nûsiywe, boye mêjûnûsan be berdewamî hest deken ke peywendîyekî giring le nêwan ballanisî take behêzekan û ew hêze komellayetîyane heye ke le dewriyanin.

raste her serkrdeyek berhemî serdemekeyi xoyetî, bellam boçûn û têrrwanîniyan, yan grîmane û planekaniyan bo eweyi çon karubarekan berrêwe biçn ciyawaze, ew serkrdaneyi hêzêkî le radidebederyan leber deste, ew ca ew hêze hêzêkî aydiyolojîye, yan hêzî dewllete, ewan birriyar deden komellgekaniyan em rêgeye bigirineber, yan rêgeyekî dîke, raşkawanetir ew ezimûneyi serkrdekan kellekeyi deken birriyar leser şêwazî ew birriyare deden ke ewan drustî deken û werîdegirin.

her bo nmûne potîn ke êsta xewn be petirosî yekem û împratoriyetî rûsiyawe debînêt, le serdemî yekêtîyi soviyetda efserêkî hewallgrîyi law bû, nwênerayetîyi yekêtîyi soviyetî dekrd le ellmaniyayi rojhellat, bellam katêk yekêtîyi soviyet leberyek hellweşa, teniya ew gence bû ke be kulemergî jiyanî beser debrd, ew be çawî xoyi hellweşaneweyi yekêtîyi soviyetî bîniywe, herweha eweşî bîniywe ew komaraneyi ser be yekêtîyi soviyet bûn helî hellweşaneweyi soviyetiyan qostewe û weku okraniya serbexoyiyan rageyand, emane bûne xorakî arezuwekanî potîn bo eweyi ew xakeyi rûsiya «wek mîratgrî soviyet» ledestî dawe, dûbare biyangêrrêtewe. ew birrwayi beweye ke xoyşî mîratgrî ew serkrde gewraneye wek «petirosî mezn, cuzêf stalîn» ke twanîyan împratoriyetêkî gewre drust biken û bîparêzn.

kêşeyi serekîyi em serkrde meznane eweye didan be helleyi xoyanda nanên, rawêjî kes qbûll naken, her boye potîn ke birriyarî hellgîrsanî şerrî legell okraniya dawe û ziyatir le 700 hezar kesî wllatekeyi be kuşitin dawe, xoyi be helle nazanêt. hîtler ke gelekeyi xoyi leberyek hellweşand, yan mawtsî tong ke deyan miliyonî kesî gelekeyi le pênawî aydiyolojiyakeyi xoyda bekuşit da, didanî be helleyi xoyda nena.

kesayetî û taybetmendîyi serkrdekan le arasteyi rûdawekanî mêjûda giringîyan heye, her bo nmûne eger wînstun çerçl le sallî 1931 lew rûdaweyi hatûço ke le niyuyork beserîda hat bmirdaye, aya meznde kra le sallî 1941 dwayi kewtinî ferenisa, birriyarî eweyi bidaye drêje be şerr bidat le dijî hîtler? be rastî qurse bîr lewe bikeyinewe ke kesayetîyekî wek «nîvîl çamberlîn» ke serok wezîranî berîtaniya buwe û çerçl hellbijardinî brdewe, bîtwaniyaye ew birriyare bidat. le naw ellmaniya serkrdeyi nasiyonalîzimî zor bûn, bellam eger hîtler le berekanî şerrî yekemî cîhanîda bikujraye, aya meznde dekra serkrdeyekî dîkeyi nasiyonalîzimî ellmaniya bitwanêt bew core ellmanîyekan qena'et pê bikat û le dewrî xoyi koyan bikatewe? be heman şêwe stalîn ke le serdemî xoyda ew hemû komellge zoremilêyeyi cûtiyaranî drust krd, aya dwayi stalîn twanîyan drêjeyi pê biden? koktîn nûsiyuyetî legell nemanî stalîn ew komellgeyaneş kotayiyan hat.

le ḧalletî êstayi tirempda ke le maweyekî kurtda debête serokî emirîka û xawenî ew hêze le radide bedereye û herreşeyi zor tund dekat, eger ew stafeyi legellî karekan berrêwe deben, rastgoyane pşitgîrîyi biken, ewa «mîratî tiremp debête şêwazêkî berdewamî gorranikarî le berrêwebrdinî cîhanda».

layenêkî dîke ke serkrde detwanêt gorranikarî le arasteyi mêjûda bikat, drustkrdinî qena'ete layi xellk û parastinî mtmaneyi xellke be birriyar û berrêwebrdinî karubarekan, her bo nmûne:

- le seretayi sedeyi şanze «1500» kenîseyi kasolîkî be astêk dewllemend û behêz bûn ke meznde dekra bo çend sedeyekî dahatûş le rojawa balladest bin, bellam be hoyi dahênanî çapxane û billawbûneweyi çapkrawekanewe, kenîse proseyi xwêndin û fêrkrdinî le dest da, herweha be hoyi billawbûneweyi gendellî le zncîreyi heremî kenîseda ke dîkomênîtî lîxoşbûn «صk alẍfran»î defroşit, mtmaneyi akarîyşiyan ledest da, her boye katêk martin loser nûsîne benawbangekeyi le sallî 1517 billaw krdewe û krdewekanî kenîseyi şermezar krd, kenîse pûkayewe.

- lînîn ke damezirênerî yekêtîyi soviyetî pêşan bû, le serdemî xoyda bextî hebû, bellam twanî bextîş boxoyi drust bikat, be druşmêkî sade «nan, aşitî, xak» twanî le rêgeyi ḧzbî belşevîkewe le çend nawçeyekî giringî rûsiya pşitgîrî bo xoyi drust bikat û twanî le 17î oktoberî 1917 desellat bigirête dest.

- bînto mosolînî, ke twanî le sîyekanî sedeyi rabrdû be pêkhênanî ḧkumetêkî taze, abûrîyi îtaliya bibûjênêtewe û geyandiye eweyi abûrîyi îtaliya leser astî nêwdewlletî cêgeyi bayexî niyudewlletî bêt, ew werçerxane nek her leser astî îtaliya pêşwazî lê kra û xellk pşitgîrîyi krd, bellku buwe hander bo eweyi lasayî bikrêtewe, her bo nmûne leser astî berîtaniya «ozwald muzlî» yekêtîyi faşîzimî berîtaniyayi damezirand, leser astî emirîkaş «hiyu long û çarlz kaflîn» heman kariyan krd.

eger lem çwarçêweyeda xwêndineweyek bo serincrrakêşanî şêwazî gutarî donalld tiremp bikeyin, debînîn serincrrakêşîyi gutarekanî tiremp le hellmetekanî hellbijardinî emcareyi tiremp, leweda bû ke twanî bibête «derbirrî» ew xwasteyi ke xellk heybû, ew siyasetî bew core darrşit ke hawterîb bû legell bêzarî û nawmîdbûnî xellk le koyi damezirawekanî ḧkumetî emirîkada, zor zîrekane wek xoyi diyardeyi nawmêdbûnî» Resentment» destinîşan krd.

leser astî nêwdewlletî ke tiremp bangeşeyi bo ewe dekrd, debêt dewlletanî hawpeyman bacî ewe biden ke emirîka deyanparêzêt, eme le xwêndineweyi drustewe serçaweyi grtuwe ke hestî krduwe emirîkîyekan bêzar bûn leweyi çîtir rollî polîs le cîhanda bigêrrin.

le çend rojî dahatû ke donalld tiremp deçête ofîsekeyi le koşkî spî, nazanrêt reftarekanî debête hokarî eweyi pleyi germayi siyasetî nêwdewlletî ziyatir beriz debêtewe, yan wrde wrde nzim debêtewe û hengaw bo seqamgîrî û çareserî aşitîyaneyi kêşekan helldegrêt. boye lêrewe debêt bigerrêyinewe bo çîroke xeyallîyekeyi îsḧaq asîmov ke ew pêyi waye serencam hêstireke dête jêr bar û degerrêtewe bo hesare biçûkeyi xoyi û dûbare sîstmî gerdûnî degerrêtewe cêgeyi xoy, eme çîrokîkî xeyallî bû, nazanîn tiremp dête jêr bar û sîtmî cîhanî degerrêtewe, yan na.