بە درێژایی مێژوو پرسی كەركووك یەكێك بووە لە پرسە هەرە گرنگەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و عێراق و بەتایبەت گەلی كورد. بەپێی ڕووداوەكانی ئەم دواییەی كەركووك دەركەوتووە كە سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان و بەتایبەت پارتی دیموكراتی كوردستان، هەمیشە هەوڵ بۆ چارەسـەركردنی ڕیشەیی پرسی كەركووك و ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم دەدات، ئەم ڕاستییەش لە هەڵوێست و پێداگرییەكانی پارتی و سازشنەكردنی لە مافە دەستوورییەكانی كوردستان و كوردستانیبوونی كەركووك بەرجەستەیە. لە ئێستاشدا ڕۆژ لە دوای ڕۆژ سیاسەتی تەعریب لە ناوچە كوردستانییەكان لە زیاد بووندایە. لەم ڕوانگەیەوە هاووڵاتییانی كەركووك لەم ڕاپۆرتەی گۆڤاری گوڵان، مەترسییەكانی سەر هەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمانی عێراق دەخەنەڕوو.

گوڵان: كۆمەڵایەتی

 

ئاراز لەتیف كاكەیی قوتابی زانكۆیە و لە دەستپێكی ڕاپۆرتەكەدا دەڵێت «شاری كەركووك، كە بە یەكێك لە گرنگترین و ستراتیژیترین شارەكانی عێراق دادەنرێت، بە درێژایی مێژوو لەبەر دەوڵەمەندی سەرچاوە سروشتییەكان و پێگە جیۆپۆلەتیكییەكەی، بەردەوام لەژێر هەڕەشەی گۆڕینی دیمۆگرافیا و شوناسی نەتەوەییدا بووە. سیاسەتی تەعریب، كە وەك پرۆسەیەكی سیستماتیك لە سەردەمی ڕژێمی بەعسەوە دەستی پێكردووە، كاریگەری قووڵی لەسەر پێكهاتەی كۆمەڵایەتی، كولتووری و سیاسی شارەكە هەبووە و تا ئێستاش بەردەوامە».

لە درێژەی قسەكانیدا دەڵێت: «كەركووك لە ڕووی مێژووییەوە شارێكی فرەڕەهەند بووە، لەڕووی نەتەوەیی و ئایینییەوە چەندین پێكهاتەی تێدا ژیاوە و بە درێژایی مێژوو زۆرینەی دانیشتوانەكەی كورد بوون. سیاسەتی تەعریب لە چەند قۆناغێكی جیاوازدا جێبەجێ كراوە، لە ساڵی ١٩٦٣ دەستی پێكردووە و لە سەردەمی بەعسدا گەیشتە لوتكە و تا ئێستاش بە شێوازی جیاواز بەردەوامە. ئەم سیاسەتە كاریگەری نەرێنی قووڵی لەسەر پێكهاتەی كۆمەڵگەی كەركووك دروست كردووە.

لە ڕووی كولتوورییەوە، سیاسەتی تەعریب هەوڵی سڕینەوە و لاوازكردنی كولتووری كوردی داوە. ئەمەش لە ڕێگەی گۆڕینی ناوی شوێنە مێژووییەكان، قەدەغەكردنی بەكارهێنانی زمانی كوردی لە دامودەزگا حكومییەكان، و هەوڵدان بۆ سەپاندنی كولتووری عەرەبی. هەروەها ئەم سیاسەتە بووەتە هۆی لاوازبوونی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان و دروستبوونی كەلێنی كۆمەڵایەتی لە نێوان پێكهاتە جیاوازەكانی شارەكە».

ئاراز لەتیف ئەوەش دەخاتەڕوو كە» لەسەر ئاستی دیمۆگرافی، گۆڕانكارییەكی بەرچاو لە پێكهاتەی دانیشتوانی شارەكە ڕوویداوە. حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی عێراق، بەتایبەت لە سەردەمی بەعسدا، سیاسەتی ڕاگواستنی بەزۆری دانیشتووانی كوردیان پەیڕەو كردووە و لە بەرانبەردا خێزانی عەرەبیان لە ناوچە جیاوازەكانی عێراقەوە هێناوە و لە كەركووك نیشتەجێیان كردوون. ئەم سیاسەتە بووەتە هۆی گۆڕینی ڕێژەی دانیشتوان و لاوازكردنی پێگەی كورد لە شارەكەدا.»

گوتیشی» لە ڕووی سیاسییەوە، تەعریب كاریگەری نەرێنی لەسەر بەشداری و نوێنەرایەتی كورد لە دامودەزگا حكومییەكان هەبووە. ڕێژەی فەرمانبەرانی كورد لە دامەزراوە حكومییەكان كەم كراوەتەوە و پۆستە گرنگەكان دراون بە عەرەب. هەروەها لە پرۆسەی هەڵبژاردندا، بەهۆی گۆڕینی دیمۆگرافیای شارەكە، نوێنەرایەتی كورد لە ئەنجومەنی پارێزگا و پەرلەمانی عێراق كەم بووەتەوە.

مەترسییەكانی سەر هەڵبژاردنی داهاتوو زۆر جددین. گۆڕانكارییە دیمۆگرافییەكان كاریگەری ڕاستەوخۆیان لەسەر ئەنجامی هەڵبژاردن دەبێت. كێشەكان لە كاتی تۆماركردنی دەنگدەران زیاد دەبن، وەك دروستكردنی گرفت بۆ گەڕاوەكان و تۆمارنەكردنی ناوی هەندێك لە دانیشتوانی ڕەسەن. ئەمەش دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی ژمارەی نوێنەری كورد لە پەرلەمان و لاوازبوونی دەسەڵاتی بڕیاردانیان لە پرسە چارەنووسسازەكاندا.

بۆ چارەسەركردنی ئەم كێشانە، پێویستە چەند ڕێگەچارەیەكی گونجاو بگیرێتە بەر. لەسەر ئاستی یاسایی، جێبەجێكردنی ماددەی ١٤٠ی دەستووری عێراق گرنگە، كە تایبەتە بە چارەسەركردنی كێشەی ناوچە كێشە لەسەرەكان. هەروەها پێویستە پێداچوونەوەیەكی ورد بە تۆماری دەنگدەران بكرێت و مافی گەڕانەوە بۆ ئاوارەكان دەستەبەر بكرێت.

لەسەر ئاستی سیاسی، بۆ دۆزینەوەی چارەسەری گونجاو پێویستە دیالۆگی بەردەوام لەنێوان حكومەتی هەرێم و حكومەتی ناوەندی هەبێت. ڕۆڵی نەتەوە یەكگرتووەكان و كۆمەڵگای نێودەوڵەتی لە چاودێریكردنی پرۆسەكە و دابینكردنی پشتگیری دارایی و تەكنیكی گرنگە. هەروەها پێویستە لیژنەی نێودەوڵەتی بۆ چاودێریكردنی پرۆسەی هەڵبژاردن پێك بهێنرێت.

لەسەر ئاستی كۆمەڵایەتی، گرنگە پەیوەندی نێوان پێكهاتە جیاوازەكانی شارەكە پتەو بكرێت و متمانەی كۆمەڵایەتی دروست بكرێتەوە. پاراستنی مافی كەمینەكان و دابینكردنی ژیانێكی ئاشتییانە بۆ هەموو پێكهاتەكان گرنگە. ڕێكخراوە مەدەنییەكان دەتوانن ڕۆڵێكی گرنگ لەم بوارەدا ببینن».

ئاراز لەتیف لە درێژەی قسەكانیدا ئاماژە بەوە دەكات كە «پێویستە هەموو لایەنەكان بە بەرپرسیارێتییەوە مامەڵە لەگەڵ ئەم دۆخە بكەن. حكومەتی هەرێم و حكومەتی ناوەندی دەبێت هەماهەنگی زیاتریان هەبێت و میكانیزمی گونجاو بۆ چارەسەری كێشەكان دابنێن. كۆمەڵگای نێودەوڵەتیش دەبێت چاودێری وردی پرۆسەكە بكات و فشار بخاتە سەر لایەنەكان بۆ جێبەجێكردنی ڕێككەوتنەكان. هەروەها ڕێكخراوە مەدەنییەكان دەبێت ڕۆڵی خۆیان لە بەڵگەكاری كێشەكان و بڵاوكردنەوەی هۆشیاری كۆمەڵایەتی و پشتگیریكردنی قوربانیانی تەعریب ببینن.

تەنیا لە ڕێگەی هەماهەنگی نێوان هەموو لایەنەكان و پشتگیری كۆمەڵگای نێودەوڵەتی دەتوانرێت چارەسەرێكی دادپەروەرانە بۆ كێشەی كەركووك بدۆزرێتەوە و مافی هەموو پێكهاتەكان بپارێزرێت. هەروەها پێویستە هەموو لایەنەكان پابەند بن بە جێبەجێكردنی ڕێككەوتنەكان و بەرژەوەندی گشتی لە سەرووی بەرژەوەندی تایبەتەوە دابنێن».

ڕێبوار شوانی چاودێری سیاسییە و سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت «گەڕاندنەوەی كەركووكی داگیركراو بۆ كوردستان بەرپرسیاریەتییەكی نەتەوەیی گەلی كوردە، وەك دووەم گەورە نەتەوە، لە نێو عێراقدا و لە دوای ساڵی 1925 هەرگیز بەشێك نەبووە لە نەتەوەی عەرەب، هەرێمی كوردستانیش كە ئێستا بەشێكی بە زۆرلكێنراوە بە خاكی عێراقەوە، هەرگیز بەشێك نەبووە لە نیشتیمانی عەرەبی . لە هەموو قۆناغەكاندا ڕژێمە شۆڤێنی و خۆپەرستە عێراقییەكان بەناوی یەكێتی خاكی عێراق و ئاسایشەوە، نەتەوە و ئابووری كوردیان كردۆتە مەترسی بۆ پارچە پارچەكردن، بۆیە ڕژێمە یەك لە دوای یەكەكانی عێراق هەر بە پاشایەتی و كۆنەپارێزییانەوە تا كۆماری و چەپ و بەعسییەكان، هەردەم هەوڵی دڕاشتنەوە وگۆڕینی نەتەتەوە و دیموگرافیای كوردستانیان داوە. هۆكارەكارەكانیشی بریتین لە: یەكەم، كوردستان ناوچەیەكی دەوڵەمەندە بە نەوت وگاز و كانزا جۆراوجۆرەكانی تر.

دووەم، پێگەی جیۆپۆلۆتیكی كوردستان كەوتۆتە ناوچەیەكی گرنگ و ستراتیژی و هەستیارەوە بەتایبەتی لە ڕووی ئاساییش و سەربازییەوە. سێیەم، خاوەن خاكێكی بە پیت و دەوڵەمەندە بۆ دابینكردنی ئاساییشی خۆراك و كشتوكاڵی .

چوارەم، خاوەن سەرچاوەیەكی گرنگ و ستراتیژییە بۆ ئاوی خواردنەوە و بواری دیكە.

 پێنجەم، كوردستان لە ڕووی ستراتیژییەوە دەكەوێتە سنووری سێ كوچكەی هەر سێ وڵاتی ئێران و سوریا و توركیا.

مێژوو گەواهیدەرە ڕژێمەكانی پێشووتری عێراق و بەتایبەتی لە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس لە ساڵی 2003 و نووسینەوەی دەستووری هەمیشەیی لە ساڵی 2005 حكومەتێك نەهاتە ئاراوە كە تێیدا هاوبەشی و مافی گەل و پێكهاتەكانی تری تێیدا مسۆگەر بێت و لاپەرەیەكی نوێی هەڵبدرێتەوە. بەڵام نەك هەر پرسی كورد كە بە بێ چارەسەری و هەڵواسراوی هێشترایەوە، بەڵكو دەسەڵاتدارانی بەغدا دژی هەموو هاوبەشی و ماف و شایستەكان وەستانەوە و هەتا كاریان بۆ نەهێشتنی قەوارەی هەرێمی كوردستانیش كردووە».

ئەو چاودێری سیاسییە لە درێژەی قسەكانیدا دەڵێت «لێرە دەمەەوێت ئەوە بڵێم كە لە دوای ئەنجامدای چەندین هەڵبژاردن و هاتنەكایەی حكومەتی یەك لە دوای یەك ئەوەی لە كردەوە و مەرامی دەسەڵاتدرانی بەغدا دەبینرێت و هیچ هەنگاوێكیان بۆ پرسی مافە دەستوورییەكانی خەڵكی كوردستان نەهاوێشتووە، هەر ئەوەشە كە گەلی كوردیش هەرگیز نەیویستووە و ئامادە نییە سازش لەسەر كەركووك بكات و دەستبەرداری بێت. ئەوەی لە زیهینەیەتی دەسەڵاتدارانی بەغدا و بەتایبەتی هەندێك لایەنی شۆڤێنی خوێندنەوەی بۆ دەكرێت، هەموو چاوەڕوانی درەفەتێك دەكەن بۆ درێژەپێدان بە سیاسەتی بە عەرەبكردن و ڕاگواستن و بەرنامەڕێژیشیان بۆ كردووە، كە هەڵبژاردنی دەستكرد و سەرژمێری دەستكرد و دیزاینكراوی رابردوو، ئاماژەیەكی ڕوونن و دەتوانین مێژووی ئەم وڵاتە بە مێژووییەكی ترسناك لە گۆڕینی هاوكێشەكان بە قازانجی زۆرینەی عەرەبی شۆڤێنی لە قەڵەم بدەین، بە پرسێكی سیاسی گواستنەوەی دانیشتیوانی كورد و نیشتەجێكردنی عەرەب لە جێگەیان ئەنجام دەدەن، چونكە كاتێك عێراقێك باوەڕی بە دیموكراسی و هاوبەشی و پێكەوەژیان نەبێت هەموو كارێكی مەترسیداری لێ چاوەڕوان دەكرێت. بەتایبەتی هەوڵەكانی گۆڕینی دیموگرافیای شاری كەركووك، بەتایبەت لە دوای پیلانگێڕی و خیانەتی 16ی ئۆكتۆبەری ساڵی 2017 ڕۆژ بە ڕۆژ دەگاتە ئاستێكی مەترسیدار بە جۆرێك كە كاریگەری لەسەر ئاییندەی شارەكە دروستكردووە، بەتایبەتی كە نەخشەی جوگرافیایی شاری كەركووك بە شێوەیەك هەڵكەوتووە، گەڕەكە زۆرینە عەرەب و توركمانەكان كەوتوونەتە باشووری ڕۆژئاوای شارەكە و ناوچە كوردییەكانیش لە باكوور و ڕۆژهەڵاتن، بەڵام كورد جگە لەو ناوچانە پشتر بەشێك لە دانیشتووانی باشوور و ڕۆژئاوایان پێكدەهێنا، ئێستا خەریكە ژمارەیان لەو شوێنانە كەم دەبێتەوە، نەبوونی خزمەتگوزاری و پەراوێزخستنیان لەلایەك و لەلایەكی تریش دۆخی سەپێندراوی سیاسی وایكردووە كە كورد ئەو شارە بەجێبهێڵن.

 لێرەدان گرنگە و ئەركێكی قورسمان لەسەر شانە، گرنگە گشت هێز و لایەنە سیاسییەكان بە هەستی نیشتیمانپەروەری و نەتەوەپەوەری هەوڵ بۆ چارەنووسی گەلەكەمان بدەین، بەتایبەتی پرسی گەڕاندنەوەی كەركووك بۆ باوەشی هەرێمی كوردستان، لێرەدا ئەوەی بەكەڵكی كورد دێت تەنها خودی كوردە و نابێت چاوەڕوانی كەس بكەین، بەڵكو دەبێت تەنیا باوەڕمان بە ئیرادەی خۆمان بێت كە دەمانگەێنێتە ئامانج. نابێت ئەوەمان لە بیربچێت كە دوژمنان و نەیارانمان لە عێراق و شوێنەكانی تر بەتایبەتی داگیركەرانی كوردستان بەو پەڕی تواناوە كار بۆ سڕینەوەمان دەكەن و بەردەوام هەوڵی گۆڕین و بچووككردنەوەی شووناس و جوگرافیا و نەتەوەكەمان دەدەن.