لەدوای ڕووخانی خەلافەتی ئیسلامی لە ئەستەنبووڵ، ڕێكخراوی ئیخوان موسلیمین و چەندین ڕێكخستنی دیكە لەسەر هزری ئیسلامی دروست بوون كە لەلای ئەوانەوە ئیسلام كراوەتە «عیبادات و سیاسەت»، بۆیە دەپرسین: ئایا ئەم دابەشكردنە مەترسیدار نییە، بەتایەتی كە هەندێ گرووپ و لایەنی ئیسلامی لە كوردستان هەن، كە خاك و نیشتمان و بەها پیرۆزەكانی وەكو ئاڵا و سروودی نیشتمانی لایان پیرۆز نییە؟ بۆ وەڵامی ئەو پرسیارە و چەندین پرسیاری دیكە گۆڤاری گوڵان ئەو دیمانەیەی لەگەڵ مامۆستا مەلا سدقی عەبدولعەزیز وتارخوێن و پێشنوێژ لە مزگەوتی ئەڤریكی مەزن لە شاری دهۆك ئەنجام دا.

 

* لەدوای ڕووخانی خەلافەتی ئیسلامی لە ئەستەنبووڵ، ڕێكخراوی ئیخوان موسلیمین و چەندین ڕێكخستنی دیكە لەسەر هزری ئیسلامی دروست بوون، كە لەلای ئەوانەوە ئیسلام كراوەتە «عیبادات و سیاسەت»، ئایا دەكرێت ئایینی ئیسلام دابەشی سەر عیبادات و سیاسەت بكرێت؟

- من نازانم، ئەو گرووپ و لایەنە ئیسلامییە سیاسییانە بە چ پێوەرێك و جورئەتێك ئەو هەقە بە خۆیان دەدەن، كە ئایینی ئیسلام بۆ بەرژەوەندیی حزبی و كەسیی خۆیان بەكار بێنن و دابەشی سەر سیاسەت و عیباداتی بكەن، چونكە ئایینی پیرۆزی ئیسلام لایەنی سەرەكی و بنەمای هەقیقەتەكەی عیبادەتی خوای گەورەیە، هاوكات بۆ ڕێكخستنی كۆمەڵگەی مرۆڤایەتییە لەسەر بنەمای ئاشتی و لێبووردەیی و پپێكەوەژیان، لەلایەكی دیكەوە ئەو دابەشكردنە و بەكارهێنانی ئیسلام وەكو سیاسەت بۆ بەرژەوەندیی كەسی و گرووپی جۆراوجۆر، ئەوە دروستكردنی شەریكە بۆ خوای گەورە، كە ئەمەش دەچێتە چوارچێوەی گوناهە گەورەكان و مرۆڤ پێی كافر دەبێت. لەلایەكی دیكەوە عیبادات لە لای مرۆڤەكان و موسڵمانان تەنیا بۆ خوای گەورەیە بەس و عیباداتیش لە لای بەندەكان دڵسۆزی و پاكی و بەردەوامی لە كار و كردەوەی باشی دەوێت بەرانبەر خوای گەورە، هەر وەكو خوای گەورە دەفەرموێت: «وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ»، نەك وەكو دەبینین كە ئەو گرووپ و حزبە ئیسلامییە سیاسییانەی كە لە هەموو وڵات و شوێنێك لە چوارچێوەی خواپەرستی و دڵسۆزی و بنەماكانی سەرەكیی ئایینی ئیسلام دەردەچن و ئەو ئایینە پیرۆز و پاكەی ئیسلام بۆ مەرام و بەرژەوەندیی خۆیان و گەیشتن بە دەسەڵات بەكار دەهێنن. بۆیە نابێت ئایینی ئیسلام وەكو ئەو گرووپە ئیسلامی سیاسییانە دەیكەن، دابەشی سەر سیاسەت و عیبادات بكرێت، چونكە لە قورئانی پیرۆزدا خوای گەورە لە چەندین ئایەتدا ئاماژە بە عیبادەت دەكات و لە یەكێك لەو ئایەتانە دەفەرموێت: «اعْبُدُوا اللَّهَ وَلَا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا». ئەو كەسەی كە عیبادەتی خوای دەكات، ئەوا عیبادەت وازهێنانە لە كۆت و زنجیر و بارقورسی و عیبادەت ڕزگاركردنی مرۆڤە لە هەموو ناخۆشی و بەربەستەكان، هەروەها دابەشكردنی ئایینی ئیسلام بۆ عیبادات و سیاسەت وەكو ئاماژەمان پێدا كە لە لایەن گرووپ و حزبە ئیسلامییە سیاسییەكانەوە دەكرێت، ئەوە گومان لە لایەن تاك و كەسەكان دروست دەكات بەرانبەر بەو ئایینە پیرۆزە. لەو كاتەوە ئەو گرووپ و حزبە ئیسلامییە سیاسییانە پەیدا بوون، دەبینین ئێمە وەكو كورد گەیشتووینەتە چ بارودۆخێك كە بە ماڵكاولی و قوڕبەسەری دەژین، چونكە تەفرەقە و جیاكارییەكی زۆریان دروست كردووە. لە كاتێكدا كە لە ئایینی ئیسلام یەك قورئان و فەرموودەكانی پێغەمبەرمان (د.خ) هەیە و هیچی دیكەمان نییە، هەر بۆیە ئەو لایەنە ئیسلامییانە ئەگەر دەڵێن ئیسلامین، با هەر خۆیان لەگەڵ یەكتر موتەفیق بن، نەك ئەو هەموو گرووپ و لایەنە ئیسلامییە سیاسییەیان دامەزراندووە.   

* ئەوە دەركەوتووە كە هەندێ لە‌ شوێنكەوتووانی ئیسلامی سیاسی بایەخ بە پرسی خاك و نەتەوە نادەن و پیرۆزییەكانی نەتەوە بێ بەها دەكەن، لە كوردستانیش هەندێ جار ئەوە دەبینین. ئایا سڕینەوەی ئینتیما و پیرۆزییەكانی نیشتمانی چ كارەساتێكی لێ دەكەوێتەوە؟ ئایا ئەوە لە ئیسلامدا هەیە، یان ئایینی پیرۆزی ئیسلام خاك و بەرگریكردن لە نیشتمان بە ئەرك و واجب دەزانێت‌؟

- لە ناو دینی ئیسلامدا بەرگریكردن لە خاك و نیشتمان زۆر پیرۆزە، هاوكات خۆشەویستیی خاك و نیشتمان و نەتەوە و ئەو كەسانەی لەو وڵاتە دەژین، لە ئایینی ئیسلامدا ئەركە لەسەر مرۆڤەكان. پێغەمبەرمان (د.خ) لە فەرموودەیەكیدا دەفەرموێت: «مَنْ قُتِلَ دُونَ مالِهِ فهوَ شَهيدٌ . ومَنْ قُتِلَ دُونَ دِينِهِ فهوَ شَهيدٌ . ومَنْ قُتِلَ دُونَ دَمِهِ فهوَ شَهيدٌ ، ومَنْ قُتِلَ دُونَ أهلِهِ فهوَ شَهيدٌ»، بەڵام ئەو گرووپ و ئیسلامی سیاسییانەی لە وڵاتی ئێمە دروست بوون، بە پاڵپشتیی دەستێكی دەرەكی ئەوە بیر و هزرانە بڵاو دەكەنەوە كە بە تەواوی پێچەوانەی ئایینی ئیسلامن و دەتوانین بڵێین ئەوانە جگە لەوەی لە ئایینەكە بێ ئاگان و شارەزایی تەواویان نییە، بەو كار و كردەوانەشیان لە ئیسلام بێبەرین و مەبەستی سەرەكییشیان نانەوەی دووبەرەكییە لە كۆمەڵگەدا. بۆیە دەپرسین: ئەگەر خاك و نیشتمان نەبێت، بەندەكان لە كوێ بەندایەتی بۆ خوای گەورەیان بە ئەنجام بگەیەنن. ئەوانەی پەلاماری وڵات و خاكێكی دیكە بدەن، لەو كاتەی دەكوژرێن، لەبەر ئەوەی ناهەقییان كردووە، دەچنە ناو دۆزەخەوە، بە پێچەوانەی ئەوانەی كە پارێزگاری و بەرگری لە خاك و نیشتمانی خۆیان دەكەن، كە بكوژرێن، شەهیدن، هەر بۆیە لەسەر هەموومان پێویستە خاك و نیشتمانی خۆمان خۆش بوێت و بەرگری لێ بكەین و پیرۆزییەكانیشمان وەكو ئاڵا و سروودی نیشتمانی و...تاد، ڕێزیان لێ بگرێن.  

* ئایا ئایینی ئیسلام بۆ ئاشتی و لێبووردەیی و پێكەوەژیانە، یان بۆ‌ بەرهەمهێنانی توندوتیژی؟ ئایا چاندنی تۆوی توندوتیژی و ئیرهاب لە كۆمەڵگە، تا چەند كۆمەڵگە بەرەو ناسەقامگیری و كاولبوون دەبات؟

- ئەگەر بە مێژووی ئیسلامدا بڕۆین و لاپەڕەی ئەو مێژووە و كارەكانی پێغەمبەر (د.خ) هەڵبدەینەوە، ئەوا یەكێك لەو لاپەڕانەی بخەینەڕوو، ئەوەیە كە لەو كاتەی پێغەمبەر كۆچی بۆ مەدینە كرد، یەكەم جار مزگەوتی دروست كرد، لە پاشان مواخاتی دروست كرد و بە ئەنساری و ئەوانی دیكەشی وت، وەرن ئێوە ببنە برای یەكتر، سێیەم كار كە پێغەمبەر (د.خ) كردی، ئەوە بوو دەستوورێكی دانا، كە لە (52) بەند پێكهاتبوو. لەو (52) بەندە، (25) بەندی تایبەت بوو بە موسڵمانان و ئەوانی دیكەی تایبەت بوو بە پەیوەندیی نێوان جوولەكە و موسڵمانەكان، بەندەكانیش بریتی بوون لەسەر كار و كەسابەت و ژیانی ڕۆژانەیان و پێكەوەژیان و چۆنیەتیی تەعامولكردن لەگەڵ یەكتر و لێبووردەیی و ئاشتەوایی و...تاد. هەر بۆیە دەبینین ئایینی ئیسلام تاكە ئایینە بەرقەراریی ئاشتی و پێكەوەژیانی هێناوەتە كایە لە مێژوودا و لە ئیسلامدا مافی هەموو تاكێك پارێزراوە و دوورە لە توندوتیژی و ڕێزی لە هەموو پێكهاتە و ئایین و ئایینزاكان گرتووە. پێغەمبەر (د.خ) لەكاتی خۆی پێویستی بە قەرز دەبێت، دەچێت ئەو قەڵغانەی هەیبوو بە بارمەتە لەلای كەسێكی یەهوودی دایدەنێت و بڕێك پارەی لێوەردەگرێت، ئەوا لە كاتێكدا كە ئیمامی ئەبووبەكر و عومەر و عوسمان (ر.خ) دەوڵەمەند بوون، لەوانی قەرز وەرنەگرت، بەڵكو لە كابرایەكی یەهوودی وەریگرت، ئەمەش بەڵگەیەكی زیندووی پێكەوەژیان و ئاشتی و برایەتی بوو لەلای پێغەمبەری خۆشەویست و ئەو كارەی پێغەمبەر وانەیەكیش بوو بۆ كۆمەڵگەی ئەو كات و بۆ ئێستاكەش، بەڵام ئەو كەس و گرووپ و لایەنانەی ئایینی ئیسلام وانیشان دەدەن، كە توندوتیژە و بۆ تۆڵەسەندنەوەیە، لە واقیعەكەی زۆر دوور دەكەونەوە و، دەتوانین بڵێین ئەوانە ئیسلام دەشێوێنن و دەیانەوێت لەبەر چاوی دنیا بە ڕەشی ببیندرێت.

* ئێمەی كورد وەك گەلێكی موسڵمان، خاوەنی مێژوویەكی پاكی موسڵمانیەتی و كوردایەتین و چەندین زانای گەورەی ئیسلامیمان هەبووە و هەیە، سەرەڕای هەموو ئەوانە بۆچی هەندێ كەس و گرووپ ئەم مێژووە فەرامۆش دەكەن و دەیانەوێت مێژوویەكی دیكە لە كوردستان بڵاو بكەنەوە، كە ئەویش مێژووی عەرەبییە؟

- ئەمەش هەر بەوە بەراورد دەكەم، كە چۆن لە كاتی خۆی یەهوودییەكان پێغەمبەری ئیسلامیان خۆش نەویستووە و حەسوودییان پێی بردووە، چونكە زانیویانە ئەوە پێغەمبەرە و نێردراوی خوای گەورەیە لەسەر زەوی و ئەوەی ئێستاكەش لە كوردستان دەگوزەرێت، تەنیا بریتییە لە دەستێكی دەرەكی و هەوڵدان بۆ بڵاوكردنەوەی بیر و هزرێكی توندڕۆی و دوور لە ئیسلامی هەقیقی، چونكە كورد گەلێكی موسلمانی زۆر پاك و دیندارە و خاوەنی زانا و شارەزای بلیمەتی شەریعەتی ئیسلامییە و بە درێژایی مێژووی ئیسلام كورد نەتەوەیەكی لێبووردە و ئاشتیخواز و سەلامەت بووە و ئایینەكەی زۆر بە جوانی و بێگەردی وەرگرتووە. لە هەموو شوێنێك و لە گوندێك ئەگەر تەنیا ماڵێكیشی لێ بووە، مزگەوت و پیاوی ئایینی ئیسلامی هەبووە. لە مێژووی ئیسلامدا چەندان كەسی قارەمانی وەكو سەڵاحەددینی ئەیووبیمان هەبووە. لە هەموو شۆڕشەكانی ڕزگاریخوازیی گەلی كورد و كوردستان، سەركردە و پێشەواكانی مەلا و زانا و پیاوی ئایینی ئیسلام بوون. كورد لە هەموو گەلانی ئیسلامی زیاتر پابەندی ئیسلام و مێژووەكەیەتی و بەڵگەشمان بۆ ئەو كارانە زۆرە. مەلا مستەفای نەمر (ڕەحمەتی خوای لێ بێت) لەناو شۆڕشدا یەكێتیی زانایانی ئایینی ئیسلامیی كوردستانی دامەزراند و زۆر پابەندی دین بوو، ڕێزی بۆ ڕێنمایی و ئامۆژگارییەكانی پیاوانی ئایینی ئیسلام و زانایان هەبووە، كە ئەمەش مێژوویەكی پرشنگداری گەلی كوردستانە لەسەر دەستی جەنابی مەلا مستەفای نەمر.

* خاڵێكی زۆر گرینگ لە ئایینی پیرۆزی ئیسلام فتوادانە، ئایا لە ئیسلامدا دەبێت كێ و چۆن فتوا بدرێت‌؟

- فتوا دوو مەرجی سەرەكی هەیە، یەكەمیان دادپەروەرییە و دووەمیان ئیجتهادە. ئەگەر ئەمڕۆ (ناسخ و مەنسووخ)مان لێك جیا نەكردەوە و فتوایەكمان دا و نەمانزانی لە پاشان چ ئاژاوەیەك دروست دەبێت، بەتایبەتی لە كاتێكدا كە شارەزایی و پسپۆڕیی تەواومان لەسەر هەموو لایەنەكانی شەریعەتی ئیسلام نەبێت. مەبەستی سەرەكی لەو جۆرە فتوایانە بۆ نانەوەی خراپە و ئاژاوەیە لە ناو كۆمەڵگەدا، هەر بۆیە ناكرێت هیچ كەس و لایەن و گرووپ و حزبێكی ئیسلامی لە لای خۆیانەوە لێژنەی فتوایان هەبێت و، بەپێی بەرژەوەندیی خۆیان و مەرامەكانیان فتوا بدەن، چونكە ئەو جۆرە فتوادانانە هۆكارێكی زۆر مەترسیدارە بۆ گێرەشێوێنی و نانەوەی ئاشووب لەناو كۆمەڵگەدا، هەر بۆیە دەبێت ئەو كەسە فتوا بدات كە پلەكەی گەیشتووەتە ئاستی موفتی و ئەو موفتییەش دەبێت لەناو لێژنەیەكی باڵای زانایانی ئیسلامدا بێت، وەكو ئەوەی كە ئێستا لە هەرێمی كوردستان لەلایەن حكومەتی كوردستان و وەزارەتی ئەوقاف و كاروباری ئایینی ئەنجومەنێكی باڵای فتوا دانراوە.