مەحموود ڕەش، سیاسەتمەداری باكووری كوردستانە و یەكێكە لەو كەسانەی ساڵانێكی دوور و درێژ بەشداریی خەباتی چەكداریی كردووە بۆ بەدەستهێنانی مافەكانی كورد لە باكوور، ساڵانێكیشە بڕوای بەوەیە كە تەنیا ڕێگە بۆ چارەسەری كێشەی كورد لە توركیا، هەوڵدانە بۆ دۆزینەوەی ڕێگەچارەی ئاشتییانە. لە گفتوگۆی ئەم جارەی بازنەی گفتوگۆدا (پڕۆژەی هەمواركردنەوەی دەستوور و دەستپێكردنەوەی چارەسەری ئاشتییانەی كێشەی كورد لە توركیا)، لەسەر بنەمای ئەزموونی پراكتیكی لە ناو واقیعی هەوڵەكان بۆ چارەسەركردنی كێشەی كورد، بەم جۆرە دید و تێڕوانین و بۆچوونەكانی خۆی خستە ڕوو.

 

بەشداربوونی تێكڕای كوردانی پارچەكانی كوردستان لەم گفتوگۆیە، ئاماژەیەكە بۆ ئەوەی پرسی چارەسەركردنی كێشەی كورد لە باكوور، جێگەی بایەخی هەموو پارچەكانی كوردستانە، بۆیە لەم لایەنەوە سوپاسی بازنەی گفتوگۆی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستان دەكەین، كە بەم ئاستە بەرزە بایەخی بە چارەسەركردنی كێشەی كورد لە باكوور داوە.

ئەو پرسەی ئێستا بووەتە ڕۆژەڤ لەناو توركیا و ئێمەش ئێستا كە لێرە كۆبووینەتەوە و گفتوگۆی لەسەر دەكەین، ئاماژەیە بۆ ئەوەی گۆڕانكارییەك لە ناو پرۆسەی سیاسیی توركیا لە ئارادایە و، ئەو گۆڕانكارییەش جێگەی بایەخی هەموو لایەكە لە هەر چوار پارچەی كوردستان.

یەكێك لەو گۆڕانكارییانەی بووەتە هۆكاری ئەوەی ئەم زەمینەیە بێتە ئاراوە بۆ گفتوگۆ، لێدوانەكانی ئەم دواییەی دەوڵەت باخچەلی سەرۆكی پارتی نەژادپەرستی (مەهەپە)یە، بێگومان لای هەموو لایەك ئاشكرایە كە خودی دەوڵەت باخچەلی و پارتەكەشی «مەهەپە» بە درێژایی مێژوو دژی مافەكانی كورد و سەلماندنی مافی كورد بوون، بەڵام ئێستا گەیشتووەتە ئەو ئاستەی بڵێت: «ئەگەر تاكێكی كورد نكۆڵی لە تورك بكات، كورد نییە و، ئەگەر تاكێكی تورك نكۆڵی لە بوونی كورد بكات، تورك نییە»، ئەمە خۆی لە خۆیدا بە گۆڕانكاری و دەستكەوتێكیش بۆ كوردانی باكوور حیساب دەكرێت.

لەم گفتوگۆیەدا بەڕێزان ئاماژەیان بەوە كرد كە دوو ڕەهەندی گەورە لە پشتی ئەم پرۆسەیەوە هەیە و، واقیعی سیاسیی توركیا و بەرژەوەندییەكانی ئەردۆغان ناچاری كردوون بیر لەوە بكرێتەوە جارێكی دیكە پرۆسەی چارەسەری ئاشتییانە ی كێشەی كورد لە لایەن حكومەتی توركیاوە دەست پێ بكرێتەوە، ئەو دوو ڕەهەندەش بریتین لە:

 بۆ ئەوەی ڕەجەب تەیب ئەردۆغان لە هەڵبژاردنەكانی داهاتوودا ببێتەوە بە سەرۆك كۆماری توركیا، ئەوا بە بێ دەنگ و پشتگیریی كورد نابێتەوە بە سەرۆك كۆمار، لەمەشدا ئەگەر هەنگاوێك بۆ چارەسەركردنی كێشەی كورد لە باكوور هەڵنەگرێت، ئەو پشتیوانەی بۆ مسۆگەر ناكرێت.

 كۆتاییهێنان بە شەڕ و دانانی چەك لە لایەن پەكەكە و هەڵوەشانەوەی پەكەكە وەك هێزێكی چەكداری.

بە لەبەرچاوگرتنی ئەم دوو ڕەهەندە، ئەوەمان بۆ دەردەكەوێت، لەم پڕۆژەیەدا بەرژەوەندیی هاوبەش هەیە، ئەردۆغان و حكومەتی توركیا بەرژەوەندییان لەم پڕۆژەیەدا ئەوەیە كە دەنگ و پشگیریی كوردانی باكوور بۆ خۆیان مسۆگەر بكەن، لە بەرانبەردا بەرژەوەندیی كوردیش لەوەدایە كە بە شێوەیەكی ئاشتییانە كێشەكەی چارەسەر بكرێت، كەواتە ئەم پرۆسەیە بەرژەوەندیی هەردوولا لەخۆ دەگرێت، بۆیە گرینگە بۆ كورد كە بە قورسی بێتە ناو ئەم پرۆسەیە و ئەو دەرفەتانەی هاتوونەتە پێشەوە سوودی لێ وەربگرێت.

ئاستەنگی سەرەكیی توركیا لە هەمبەر چارەسەركردنی ئاشتییانەی كێشەی كورد خودی دەستوورەكەی توركیایە، كە نایەوێت بێجگە لە «تورك» ناسنامەی هیچ نەتەوەیەكی دیكە لە ناو توركیا بسەلمێنێت، بۆیە دەبێت ئەم دەستوورە هەموار بكرێتەوە.

ئاشكرایە لە ناو واقیعی ئێستای سیاسەتی ناوچەكە و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا زۆر باس لەوە دەكرێت كە پرسی كورد ئێستا بووەتە چەكێك بە دەست چەندین لایەنەوە، وەك «ئەمریكا، ئێران، عێراق و...هتد»، ئەوان بۆ بەرژەوەندیی خۆیان چۆن بیانەوێت ئەم چەكە‌ (پەكەكە) بەكار دەهێنن، لە ئێستا كە ئەم پرۆسەی ئاشتییە لە توركیا باسی لێوە دەكرێت، دەكرێت ئێمە كێشەی كورد وەك چەكێك بۆ بەرژەوەندیی خۆمان بەكاری بهێنین.

لەم چوارچێوەیەدا، واقیعی سیاسی پێمان دەڵێت، پەكەكە ڕاستە بۆ بەرژەوەندیی خۆی شەڕ لەگەڵ توركیا دەكات، بەڵام ناتوانێت ببێتە بەشێك لە چارەسەری ئاشتییانە بۆ كێشەی كورد لە باكوور، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەم هێزە وەك چەكێك بۆ بەرژەوەندیی وڵاتانی دیكە بەكار هێنراوە، نەك بۆ چارەسەری كێشەی كورد لە باكوور، بۆیە ئەم واقیعە فەرزی دەكات كە دەبێت هەم لایەنی كوردی و هەمیش حكومەتی توركیا لە خاڵێكی هاوبەشدا بگەنە ئەوەی پرۆسەیەكی ڕاستەقینە بۆ چارەسەری كێشەی كورد لە باكوور پیادە بكەن.

لە ساڵی 2015 دوای ئەوەی بۆ یەكەم جار ئاك پارتی نەیتوانی بە تەنیا حكومەت پێك بهێنێت، دەرفەتێكی زۆر باش بۆ هەدەپە هاتە پێشەوە، بۆ ئەوەی سوودی لێ وەربگرێت، ئەو كات دەبوو پەكەكە بە ڕێگەی هەدەپە گوێی لە پەیامی عەبدوڵڵا ئۆجەلان لە ئیمڕاڵی بگرتایە و سوودی لەو دەرفەتە وەربگرتایە، بەڵام پەكەكە شەڕی دەست پێكردەوە.

ڕاستییەك هەیە كە دەبێت هەڵوەستەی ڕاشكاوانەی لەسەر بكرێت، ئەویش ئەوەیە كە چارەسەركردنی كێشەی كورد لە باكوور پێویستی بەوەیە كە عەبدوڵڵا ئۆجەلان ڕۆڵی خۆی تێدا بگێڕێت، ئێستا ئۆجەلان لە ئیمڕاڵییەوە پەیامی ناردووە و داوا دەكات «كۆتایی بە شەڕ بهێنرێت و پەكەكەش چەك دابنێت». ئەم داوایەی ئۆجەلان كلیلی كردنەوەی كێشەكانە، ئەگەر ئەمە نەكرێت، ناتوانرێت پرۆسەی چارەسەری ئاشتییانەی كێشەی كورد لە باكوور بۆ پێشەوە هەنگاو هەڵبگرێت.

لەم چوار چێوەیەدا دەبێت پەكەكە دەرك بەو ڕاستییە بكات كە دەرفەتێك بۆ چارەسەری ئاشتییانەی كێشەی كوردی باكوور لە توركیا هاتووەتە ئاراوە و دەبێت ئەم دەرفەتە بقۆزرێتەوە و سوودی لێ وەربگرێت و، ناكرێت هیچ كوردێك لە دژی پرۆسەی ئاشتییانەی چارەسەری كێشەی كورد ڕابوەستێت.

لە بەرانبەردا، دەبێت ڕەجەب تەیب ئەردۆغانیش كە ئێستا سەرۆك كۆماری توركیایە و خاوەنی هێز و دەسەڵاتێكی گەورەیە، بە ڕاستگۆیانە گوێ لە پەیامەكەی عەبدوڵڵا ئۆجەلان لە ئیمڕاڵییەوە بگرێت، سەرخستنی پرۆسەی ئاشتی پێویستی بە نییەتی ڕاست و دووربینیی هەمەلایەنە هەیە. ئەگەر ئەردۆغان دەیەوێت پرۆسەی ئاشتی سەربكەوێت و كوردی باكوور دەنگی پێ بدەن و لە هەڵبژاردنەكانی داهاتوو پشتگیریی بكەن، ئەوا دەبێت ڕاستگۆیانە مامەڵە لەگەڵ ئەم پرسە بكات و، ئەم پرسە گرینگە بچووك نەكاتەوە بۆ هەڵوەشانەوەی پەكەكە، یان پێداگری بكات لەسەر باڵادەستی و هەژموونی سەربازیی خۆی لە ڕۆژئاوا.

لەمەش زیاتر گرینگە ئەردۆغان و حكومەتی توركیاش دوو پرسی گرینگ لە یەكتری جیا بكەنەوە، ڕاستە چەكدارانی خۆسەر لە ڕۆژئاوا وەك ئایدیۆلۆژیەت لەسەر ئایدیۆلۆژیەتی پەكەكە سیاسەت دەكەن، بەڵام دەبێت بزانن ئایدیۆلۆژیەتی پەكەكەی عەبدوڵڵا ئۆجەلان، نەك ئایدیۆلۆژیەتی پەكەكەی سەركردایەتیی قەندیل، بۆیە دەبێت بۆ شێوازی مامەڵەكردنی خۆسەر گوێ لە عەبدوڵڵا ئۆجەلان بگرێت، نەك وەك چەكدارانی قەندیل مامەڵەیان لەگەڵ بكات.

واقیعی ئێستای چەكدارانی خۆسەر لە ڕۆژئاوا گۆڕانكاریی زۆری بەسەردا هاتووە، ئێستا مەزڵووم عەبدی بووەتە سەنتەر بۆیان و هەموویانی كۆكردووەتەوە و پەیوەندییەكانی خۆیان بە شێوازێكی دیكە «جیاواز لە سەركردایەتیی قەندیل» ڕێك خستووەتەوە و بەهێزتر بوون و، زەمینەیەك هاتووەتە پێشەوە كە دەتوانن پەیوەندییەكانی ڕۆژئاوا لەگەڵ باشوور بەهێزتر بكەن، ئەمەش دەرفەتێكی دیكە دێنێتە پێشەوە كە توركیا لەوە دڵنیا بێت كە ڕۆژئاوا نابێتە مەترسی بۆ سەر توركیا و دەتوانێت پەیوەندییەكی باشی هاوشێوەی هەرێمی كوردستانی لەگەڵ دابمەزرێنێت.

ئەم وەرچەرخانە ئەوەمان پێ دەڵێت كە لایەنی كوردی بە تەواوەتی گەیشتووەتە ئەو قەناعەتەی كە كێشەی كورد لە باكوور و لە تەواوی پارچەكانی دیكەی كوردستان بە خەباتی چەكداری چارەسەر ناكرێت، بۆیە پێشوازی لەهەر دەستپێشخەرییەكی چارەسەری ئاشتییانە دەكات كە ئامانجی چارەسەری ئاشتییانەی كێشەی كورد بێت، لە بەرانبەردا زۆر گرینگە ئەردۆغان و دەوڵەتی توركیا گەیشتبێتنە ئەو قەناعەتەی كە كێشەی كورد نە لە باكوور و نە لە ڕۆژئاوا بە ئۆپەراسیۆنی سەربازی چارەسەر ناكرێت. ماوەی زیاتر لە 40 ساڵە ئەزموونێكی شكستخواردوو تاقی دەكرێتەوە، بەڵام كێشەكەش هەر بە چارەسەرنەكراوی ماوەتەوە. ئەگەر ئەردۆغان بخوازێت سوود لەم دەرفەتە وەربگرێت، ئەوا ئاشكرایە چارەسەری ئاشتییانەی كێشەی كورد لە باكوور لای پەكەكە پەسەند نییە، بەڵام گەلی كورد پێشوازیی لێ دەكات، ئەوجا بۆ ئەوەی ئەو پێشوازییەی گەلی كورد لە پرۆسەی چارەسەری ئاشتییانەدا لە لایەن ئەردۆغانەوە وەك دەرفەت سەیر بكرێت، دەبێ بیكاتە دەروازیەك بۆ ئەوەی كورد لە هەڵبژاردنەكانی داهاتوو دەنگی پێ بدەن و پشتگیریی بكەن، بۆ ئەوەی جارێكی دیكە ئەردۆغان ببێتەوە بە سەرۆك كۆمار، ئەوا دەبێت هەردوولا (ئەردۆغان و كورد) هەنگاوی جددی هەڵبگرن، وەك:

 گرینگە لە پرۆسەی هەمواركردنەوەی دەستووری توركیادا، ناسنامەی كوردبوون و مافەكانی كوردی باكوور لە ناو دەستوورەكەدا بچەسپێندرێت، ئەم هەنگاوە دەبێتە كلیلی چارەسەری ئاشتییانەی كێشەی كورد لە باكوور، چونكە دوای ئەوەی كوردی باكوور دەبینێت، مافەكانی لە ناو دەستوورەكەدا دیاری كراون، خۆی بە هاووڵاتی ڕاستەقینەی توركیا دەزانێت.

 لایەنی كوردی دەبێت بە شێوەیەكی گشتگیر و هەمەلایەنە سەیری پرۆسەی چارەسەری ئاشتییانەی كێشەی كورد لە باكوور بكات، وەك دەرفەت مامەڵەی لەگەڵ بكات و هەوڵ بدات ئەم دەرفەتە بقۆزێتەوە، بۆ ئەوەی پرۆسەی ئاشتی بۆ بەرژەوەندی و چەسپاندنی مافەكانی كورد بەرەو پێشەوە هەنگاو هەڵبگرێت. زۆر گرینگە هەموو كورد پێشوازی لەم پرۆسەی ئاشتییە بكات و بیكاتە دەرفەتێك بۆ ئەوەی شەڕ كۆتایی بێت و ئاشتی بەرقەرار بێت، هیچ لایەك لە شەڕ سوودمەند نەبووە، بەڵام ئاشتیی ڕاستەقینە سوودی بۆ هەموو لایەك دەبێت.