پ.د.محەمەد شوانی، مامۆستای بەشی كۆمەڵناسیی كۆلێژی ئادابی زانكۆی سەڵاحەدین- هەولێرە و، لە هەمان كاتدا ماوەی 15ساڵە ئەندام و ڕێكخەری ژوورەكانی توێژینەوە و ناوچە كوردستانییە دابڕاوەكان لە بزووتنەوەی گۆڕان، لەم بوارەدا چەندین وتار و ڕاپۆرت و توێژینەوە و كتێبی هەیە. ماوەیەكی درێژە كار لەسەر دیمۆگرافیای ناوچە كوردستانییەكان دەكات و ئاگادارە لە مەترسیی ئەو گۆڕانكارییە دیمۆگرافییانەی لەو ناوچانەدا ڕوو دەدەن، كە بەردەوامیش ئاستەنگ بۆ دانیشتووانە كوردەكەی ئەو ناوچانە دروست دەكرێت. لە گفتوگۆی ئەمجارەدا (پرسی سەرژمێریی گشتی لە عێراق و ڕەهەندە یاساییەكان و ئاكامەكانی)، زۆر بە ڕاشكاوانە جەختی لەسەر ئەوە كردەوە كە ناكرێت ئەو داتا و زانیارییانەی لەم سەرژمێرییە گشتییەی دانیشتووانی عێراقدا كە لەم پرۆسەیەدا كۆ دەكرێنەوە، ببێتە بنەمایەك بۆ جێبەجێكردنی ماددەی 140ی دەستوور و یەكلاكردنەوەی چارەنووسی ناوچە كوردستانییە دابڕێنراوەكانی هەرێمی كوردستان و، بەم جۆرە دیدوتێڕوانین و بۆچوون و پێشنیارەكانی خستە ڕوو.

 

زۆر خۆشحاڵم لەگەڵ ئەم پۆلە دەستەبژێرە پسپۆڕە لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان و عێراق، گفتوگۆ لەسەر گرنگیی «پرۆسەی ئەنجامدانی سەرژمێریی گشتیی عێراق» دەكەین، ئەم پرۆسەیەش پەیوەندی بە چارەنووسی هەموو لایەكمانەوە هەیە لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان و سەرتاسەری عێراق.

پرۆسەی سەرژمێریی گشتیی دانیشتووان، تەنیا لایەنی چەندایەتی و ژماردن نییە بۆ ئەوەی بزانین ژمارەی دانیشتووانی ئەم دەوڵەتە چەندە، بەڵكو لەم پرۆسەیەدا كۆمەڵێك داتا و زانیاری كۆ دەكرێنەوە كە پەیوەندییان بە ژیان و كۆی سێكتەرەكانی ژیانی كۆمەڵگەوە هەیە، لە هەموویان گرنگتر «دابەشبوونی پێكهاتەی تەمەنی دانیشتووانمان» پیشان دەدات، كە دەزانین ڕێژەی گەنجەكانمان چەندن، دەزانین ڕێژەی نێر و مێ لە كۆمەڵگەدا چەندە، داتا و زانیارییەكانی سەرژمێریی دابەشبوونی ژینگەییمان بۆ دیاری دەكات، بۆ ئەوەی بزانین ڕێژەی چەندی دانیشتووان لە شارەكان دەژین و چەندیش دانیشتووی گوندەكانن، هەروەها بە بەراورد لەگەڵ سەرژمێریی پێشتر، جێگۆڕكێی دانیشتووانمان بۆ دیاری دەكات، ڕێژەی دانیشتووانی پێكهاتە نەتەوەویی و ئایینی و مەزهەبییە جیاوازەكانمان بۆ دیاری دەكات، كە عێراق وڵاتێكی فرە نەتەوەیی و ئایینی و مەزهەبی جیاوازە، هەروەها سەرژمێری بنەما و ڕێسای دانیشتووانمان لە كۆمەڵگەدا بۆ دیاری دەكات، كە دەتوانین لەسەر ئەو داتا و زانیارییانە پلان و پێشبینی بۆ 10- 15 ساڵی داهاتوومان دابڕێژین، بۆ چۆنیەتی ئاراستەكردنی دانیشتووان، پێشكەوتن و خزمەتگوزاری و سێكتەرە جیاوازەكانی كۆمەڵگە دیاری بكەین و كەموكورتییەكان دەستنیشان بكەین و پلانی گونجاو دابنێین بۆ ئەوەی گرفتەكان چارەسەر بكەین.

گەشەی دانیشتووان لە وڵاتانی پێشكەوتوودا زۆر گرنگیی پێ دەرێت، لەبەر ئەوەی گەشەی دانیشتووان فاكتەرێكی گرنگە بۆ پرۆسەی گەشەپێدان. لە ساڵی 2010 سەرۆكی چین لە نەخۆشخانەیەكی لەدایكبوون، بەدیار لەدایكبوونی منداڵێكەوە ڕاوەستابوو و دەیگوت: بە لەدایكبوونی ئەم منداڵە ژمارەی دانیشتووانی چین دەبێتە ملیارێك و 300 ملیۆن كەس، بەڵام بەداخەوە لە ماوەی 100 ساڵی ڕابردوو لە عێراقدا، نە تۆماركردنی وردی لەدایكبوون و مردن هەیە، نە سەرژمێرییەكی دروست، كە لە قۆناغێكی ئارام و بێ كێشەدا ئەنجام درابێت، ئەگەرچی لە ساڵانی ١٩٢٧ و ١٩٣٤ و ١٩٤٧ و ١٩٥٧ و ١٩٦٥و ١٩٧٧و ١٩٨٧ سەرژمێری كراوە و لە ساڵی ١٩٩٧یش جگە لە هەرێمی كوردستان لە پارێزگاكانی دیكەی عێراق كرا، بەڵام هەرێمی كوردستان بەشداریی تێدا نەكردووە، جگە لە سەرژمێریی ساڵی ١٩٥٧، كە تا ڕاددەیەك بارودۆخەكە ئارام بوو و هێشتا دەستی تەعریب و گۆڕانكاریی دیمۆگرافی بە زەقی پیادە نەكرابوو، تا ڕاددەیەك ئامراز و كەرەستە و شارەزایی سەرژمێرییەكەش لەوانی پێش خۆی باشتر بوون، بۆیە كورد پێداگری دەكات ئەم سەرژمێرییە بكرێتە بنەما بۆ یەكلاكردنەوەی كێشە نەتەوەییەكان.

ئێستا لە عێراقدا كە دەوڵەتێكی فرەپێكهاتەی نەتەوەیی و ئایینی و مەزهەبی جیاوازە، دوو گرفتی سەرەكی هەیە، یەكەمیان لە نێوان ئەم پێكهاتە جیاوازانەدا متمانە نەماوە و مەترسی لە هەر هەنگاوێك دەكرێت، هەر بۆیە لەسەر ئەم پرۆسەی سەرژمێرییەش گومان و دڵەڕاوكێ هەیە، سەرەڕای بایەخ و ئەو گرنگییانەی ئاماژەمان پێكرد، دەپرسین: ئەم گومانە لە كوێیەوە سەرچاوە دەگرێت؟ هەموو لایەك ئاگادارن لە دوای ساڵی 2003 و پاشان نووسینەوەی دەستوورەوە بڕیار بوو لە ساڵی 2007 سەرژمێریی دانیشتووان بكرێت، بە بیانووی جیاواز دوا خرا و نەكرا، لە ساڵی 2010 بە بیانووی سیاسی جارێكی دیكە دوا خرا، لە ساڵی 2017 نەتوانرا بكرێت، هۆكاری ئەم دواخستنەی ئەنجامدانی سەرژمێریی گشتیی دانیشتووان هەر هەمووی هۆكاری سیاسی بوون. لە دوای ساڵی ٢٠١٧وە ئامادەكاری دەكرێت سەرژمێری بكەن، كە گۆڕانكارییەكی گەورەی دیمۆگرافی لە ناوچە كوردستانی و دابڕێنراوەكاندا كراوە و دەیانەوێت ئەو واقیعە بچەسپێنن، ئێمەش ترسمان هەیە ئاكامی ئەم سەرژمێرییە بكەنە بنەمایەك بۆ جێبەجێكردنی ماددەی 140 و یەكلاكردنەوەی چارەنووسی ئەو ناوچانە دژی بەرژەوەندیی كوردستانییەتی ئەو ناوچانە. بۆیە ئەگەر ئامانج ئەوە بێت، ئاكامی ئەم سەرژمێرییە بكرێت بۆ یەكلاكردنەوەی كێشەی ئەو ناوچانە، ئەوا دەبێت كورد ئەمە قبووڵ نەكات و ڕەتی بكاتەوە.

دووەم گرفتی گەورە لە عێراقدا ئەوەیە، ڕەچاوی یاسا و ڕیسا و تیۆرە زانستییەكانی گەشەكردن و كەمبوونەوەی دانیشتووان ناكرێت، بۆ نموونە تا ئیستا ناوەندێكی توێژینەوە، یان زانكۆیەك، یان تۆێژەرێكی عێراقیی بەویژدان نەهاتووە توێژینەوەیەك لەسەر ئەوە بكات، كە ئەم گۆڕانكارییە گەورانەی دیمۆگرافی بۆچی لە ناوچە كوردستانی و دابڕێنراوەكاندا ڕووی داوە. لە ئاماری ساڵی 1957 ڕێژەی كورد لە كەركووك 48%، عەرەب 28%، توركمان 21% بووە، تەنیا لە ماوەی بیست ساڵدا بۆچی لە ئاماری 1977 ڕێژەكە بەم شێوەیە گۆڕاوە: ڕێژەی كورد بووەتە نزیكەی 36%، ڕێژەی توركمان بۆ نزیكەی 16، ڕێژەی عەرەب بەرزبووەتەوە بۆ 48%؟ ئەمە هیچ تۆێژەرێكی خاوەن ویژدان ئاماژەی پێ نەكردووە. بۆ ئەم سەرژمێرییەش كە بڕیارە بكرێت، لە ئیستادا ناوی سەدان گوندی پارێزگای كەركووك كە لە ئاماری 1957 گوند بوون و دانیشتووانەكەی كورد بوون، ئێستا نەماون و ئاوەدان نەكراونەتەوە و هەموویان ڕاگوێزراون بۆ ئۆردوگاكانی بنەسەڵاوە و دارەتوو و ئێستا لە پارێزگای هەولێر نیشتەجێن، جگە لەوەی ئێستا پێنج ملیۆن هاووڵاتی عێراقی لە دەوڵەتانی كەنداو و دەوڵەتانی دراوسێ و ئەوروپا دەژین، كێشەی ئەمانە چۆن چارەسەر دەكرێت؟

ئەگەرچی ئامادەباشییەكی زۆر باش بۆ ئەنجامدانی پرۆسەی سەرژمێریی گشتی لەلایەن حكومەتی عێراقەوە كراوە، بەڵام دەبێت ئەو تێبینییانەی هەرێمی كوردستان وەك مەترسی سەیریان دەكات، لەبەر چاو بگیرێت و هەوڵ بدرێت چارەسەریان بۆ بدۆزرێتەوە.