د.ڕازاو مەحموود فەرەج ئەندامی بۆردی ڕێكخراوی ئازادبوونە و هەڵگری بڕوانامەی دكتۆرایە لە یاسای باری كەسی و ناونیشانی تێزی دكتۆراكەی «ژێدەرەكانی یاسای باری كەسی»یە، هەورەها ئەندامی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستاندا بووە، لەو خولەشدا ئەندامی لیژنەی بەرگری لە مافی ئافرەت بووە و، لە ئێستاشدا یەكێكە لەو چالاكوانانەیڕێكخراوی مەدەنی كە داكۆكی لە مافی ئافرەت و خێزان و منداڵ دەكات، لە گفتوگۆی ئەم جارە «هەمواركردنی یاسای باری كەسیی عێراق و ئاكامەكانی» لە دیدێكی یاسایی و شەریعەتەوە هەڵسەنگاندنی بۆ پرۆژەی هەمواركردنی ئەو یاسایە كرد و بەم جۆرە دید و تێڕوانین و پێشنیارەكانی خستەڕوو.

 

پسپۆڕیی ئەكادییمی من لەسەر یاسای باری كەسییە و ناونیشانی تێزی دكتۆراكەشم «ژێدەرەكانی یاسای باری كەسی»یە، ئەمەش واتە قسەكردن لەسەر بابەتێك كە ئەمڕۆ جێگەی گفتوگۆ و مشتومڕێكی زۆرە.

وام دانابوو كە هەڵوەستەیەك لەسەر مێژووی یاسای باری كەسی بكەم، بەڵام پێشتر بەڕێزان ئاماژەیان پێ كرد، بۆیە من لەو خاڵەوە دەست پێدەكەم لەسەر پاشخانی ئەو مێژووەی عێراقەوە، هەر لە سیستمی و پادشایەتی و پاشانیش كۆماری لە ساڵی 1959 یاسای باری كەسیی عێراق بە یاسای ژمارە 188 دەرچوو، پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئێستا ئێمە لە ساڵی 2024 داین، بۆچی پەرلەمانی عێراق دەیەوێت ئێمە بگەڕێینەوە بۆ دواوە و بۆ پێش ساڵی 1959؟

ئەگەر بیانوو و پاساو بۆ هەمواركردنەوەی یاسای باری كەسیی عێراق ژمارە 188ی ساڵی 1959 ئەوەیە كە لەگەڵ ئەحكامەكانی شەریعەتی ئیسلامدا یەك ناگرێتەوە، ئەوا ئێمە بە شێوەیەكی ئەكادیمی ئەوەمان سەلماندووە كە ئەم یاسایە پێك هاتووە لە (94)ماددە و بەسەر نۆ بەشدا دابەش كراوە، كە بریتین لە «هاوسەرگیری، پێنەشیاوەكان، هاوسەرگیریی خاوەن كتێبە پیرۆزەكان، مافەكانی هاوسەرگیری و حكومەمەكانی، هەڵوەشاندنەوەی گرێبەستی هاوسەرگیری، عیددە (ماوەی شووكردنەوە)، لە ناو ئەم 94 ماددەیە هیچ بابەتێكی تێدانییە كە سەرچاوەكەی شەریعەتی ئیسلامی نەبێت، ئەوجا لەبەر ئەوەی توێژینەوەشم لەسەر شەریعەت كردووە، ئەواڕێگە بە خۆم دەدەم لەسەر شریعەتیش قسە بكەم.

ئەو سەرچاوانە ماددەكانی یاسای باری كەسیی لەسەر داڕێژراوە، بریتین لە «قورئان، شەریعەت، سوننە» و هەموو سەرچاوەكانی دیكە.

یاسادانەری عێراقی لە دەرچواندنی یاسای 188 دەڵێت، بۆ ئەم یاسایە ئەحكامەكانی شەرع جێبەجێ كراوە، ئەمەش واتە ئەوەی پێی دەگوترێت «دەستەی تەمیزی سوننی، هەروەها دەستەی تەمییزی جەعفەری»ڕەچاو كراون، ئەمەش بەو مانایەی یاسادانەری عێراقی بە لەبەرچاوگرتنی گەشەسەندنەكانی كۆمەڵگەی عێراقی و بۆ ئەوەی هەموو عێراقییەكان یاسایەكیان هەبێت، باری كەسی و خێزانیی پێ ڕێك بخەن، سوودی لە هەموو سەرچاوەكان و مەزهەبە جیاوازەكان وەرگرتووە.

ئێمە وەك چالاكوانانی مافەكانی ژنان، دەزانین یاسای 188 یاسایەكی نموونەیی نییە بۆ دابینكردنی مافی ئافرەتان و منداڵ و خێزان، بۆیە لەگەڵ ئەوەداین ئەم یاسایە هەموار بكرێتەوە، چونكە دەزانین پێویستی بە هەمواركردنەوە هەیە، بەڵام هەمواركردنێك بە ئاراستەی كرانەوە و مەدەنییەت نەك ئەم پێشنیاری هەمواركردنەی پێشكەشی پەرلەمانی عێراق كراوە، كە دەمانگێڕێتەوە بۆ سەردەمێك كە ناكرێت ژیان و ئابووری و باری كۆمەڵایەتی و سیاسیی هەموو كۆمەڵگە بگەڕێتەوە بۆ ئەو سەردەمە كۆن و پاشكەوتووە.

كاتێك باس لە تەمەنی هاوسەرگیری دەكرێت، لە قورئانی پیرۆزدا لە كۆی 6000 ئایەت، 72 ئایەتی پەیوەندی بە ڕێكخستنی باری كەسیەوە هەیە، هیچ كام لەو ئایەتانە باسیان لە تەمەنی هاوسەرگیری نەكردووە، لە سورەتی نيساء  لە ئایەتی شەشەمدا هاتووە «وَابْتَلُوا الْيَتَامَىٰ حَتَّىٰ إِذَا بَلَغُوا النِّكَاحَ فَإِنْ آنَسْتُم مِّنْهُمْ رُشْدًا فَادْفَعُوا إِلَيْهِمْ أَمْوَالَهُمْ ۖ وَلَا تَأْكُلُوهَا إِسْرَافًا وَبِدَارًا أَن يَكْبَرُوا ۚ وَمَن كَانَ غَنِيًّا فَلْيَسْتَعْفِفْ ۖ وَمَن كَانَ فَقِيرًا فَلْيَأْكُلْ بِالْمَعْرُوفِ ۚ فَإِذَا دَفَعْتُمْ إِلَيْهِمْ أَمْوَالَهُمْ فَأَشْهِدُوا عَلَيْهِمْ ۚ وَكَفَىٰ بِاللَّهِ حَسِيبًا »، ئەم ئایەتە باسی ئەو منداڵانە دەكات كە دایك و باوكیان نییە و، كاتێك دەگەنە تەمەنی هاوسەرگیری، دەتوانن ماڵەكانیان بۆ بگێڕنەوە و دەتوانن تا دەگەنە ئەو تەمەنە ئەو ماڵەیان بۆ هەڵسوڕێنن، ئەمە بابەتێك نییە تایبەت بێت بە تەمەنی هاوسەرگیرییەوە، بەڵكو ئەوەی كە پێی دەگوترێت «تەمەنی هاوسەرگیری» تەنیا و تەنیا بیروبۆچوونی فوقەهایە، فەقیهیش هەموو لایەك دەزانن خەڵكانێك بوون بۆ سەردەمی خۆیان ئیجتهادیان كردووە، بۆ ئەوەی كاروباری كۆمەڵایەتی و ئابووری و شێوازی ژیانی ئەو سەردەمەی خۆیانی پێ ڕێك بخەن، نەك بكرێتە دەقێكی پیرۆز و ئەمڕۆ پشتی پێبەستین.

ئێمە دەزانین تەمەنی هاوسەرگیری لای مەزهەبەكانی «شافعی، حەنەفی، مالیكی، حەنبەلی» كە سوننە پیەیڕەویی دەكات، جیاوازە لە مەزهەبی جەعفەری كە شیعە پەیڕەویی دەكات، مەزهەبی جەعفەری تەمەنی هاوسەرگیریی بۆ كچان نۆ ساڵ و بۆ كوڕان بە 15 ساڵ دیاری كردووە، بەڵام لە چوارچێوەی یاسادا تەمەنی هاوسەرگیری گرێ داوەتەوە بە «شیان» یەوە، ئەمەش بەو مانایەی تەمەنی هاوسەرگیری ئەو كاتە دەبێتە ئاستی «شیانی» كە 18ساڵی تەواو كردبێت و ئەو كاتە «ئەهلیەت»ی دەبێت كە بتونێت پرۆسەی هاوسەرگیری ئەنجام بدات، لەناو چەمكی «ئەهلیەت»یش كۆمەڵێك دەستەواژە جێی كراوەتەوە، بەوەی دەبێت ئەو كەسە توانای جیاكردنەوەی باش و خراپ، ئیدراك و ئیرادەی هەبێت، پرسیار لێرەدا ئەوەیە كچێكی تەمەن نۆ ساڵ لە كوێ توانای جیاكردنەوە و ئیدارەكی هەیە، بە هەمان شێوە كوڕێكی تەمەن 15 ساڵ لە كوێ توانای جیاكردنەوەی باش و خراپ و ئیدراكی هەیە و ئیرادەی هەیە بەرپرسیاریەتیی خێزان لە ئەستۆن بگرێت.

خاڵێكی كە پێش منیش بەڕێزان ئاماژەیان پێ كرد، لایەنگرانی هەموارەكە باس لە شەریعەتی ئیسلامی دەكەن، بەڵام لە دەستووردا قورئان و سوننە وەك یەكێك لە سەرچاوەكانی یاسادانان ئاماژەی پێ كراوە، نەك تەنیا سەرچاوەی یاسادانان، ئەمەش وەك لە ماددەی 2ی دەستوور خاڵەكانی « ا،ب،ج» ئاماژەیان پێ كراوە.

هەروەها ماددەی 14 دەستوورمان هەیە كە دەڵێت «عێراقییەكان یەكسانن لە بەردەم یاسادا بەبێ‌ جیاوازیی ڕەگەز یا نەژاد یا نەتەوە یا بنەچە یا ڕەنگ یا ئایین یا ئایینزا یا بیروباوەڕ یا بۆچوون یا بارودۆخی ئابووری یا كۆمەڵایەتیان»، ئەم ماددەیە تەفسیری ماددەی 41 دەستوور بۆ ئازادیی هەڵبژاردنی مەزهەب، وەك ئەوەی لایەنگرانی هەموارەكە ئاماژەی پێ دەكەن پیاو بۆی هەیە مەزهەبێكی دیاریكرا و بەسەر ژندا فەرز بكات، پێچەوانە دەكاتەوە، چونكە بەپێی ماددە 14 عێراقییەكانی بە جیاوازیی ڕەگەز و ئایین و نەتەوەوە لە بەردەم یاسادا یەكسانن.

ئەم پێشنیاری هەموارە باس لە لابردنی بڕگەی 5 ماددەی 10ی یاسای باری كەسێتی دەكات، كە باس لەوە دەكات «نابێت هیچ گرێبەستێكی هاوسەرگیری لە دەرەوەی دادگا ئەنجام بدرێت» ئەگەر ئەنجام بدرێت، ئەوە دەبێتە هۆكاری ئەوەی ئەو كەسە هەم بە پارە سزا بدرێت هەمیش بە بەندكردن، هەربۆیە ئەگەر ئەم بڕگەیەی یاسای باری كەسی هەموار بكرێتەوە، ئەوا دادگاكان ڕۆڵیان لاواز دەبێت و دەەسەڵات دەدرێت بە پیاوانی ئایینی بۆ ئەوەی لە دەرەوەی دادگاكان ئەو كارە بكەن.

بۆیە جارێكی دیكە جەخت لەسەر ئەوە دەكەمەوە، ئێمە وەك چالاكوانانی بەرگری لە مافی ئافرەتان، هەمواركردنی یاسای باری كەسی بە پێویست دەزانین، بەڵام نەك ئەو هەمواركردنەی پێشنیار كراوە كە ڕۆڵی دادگا نەمێنێت، ڕێژەی جیابوونەوە و تەڵاق و لەبەریەك هەڵوەشانەوەی خیزانەكان زیاتر بێت.

یاسای باری كەسیی ژمارە 188ی ساڵی 1959 وەك پێشتریش ئاماژەم پێ كرد، سەرچاوەی سەرەكییەكەی شەریعەتی ئیسلامە، ئەو 94 ماددەیەی لەم یاسایەدایە چارەسەری كێشەكانی باری كەسی دەكات، ئەگەر لە ناو ئەو ماددانە چارەسەر نەكرا، ئەوا جارێكی دیكە دەگەڕێتەوە بۆ شەریعەتی ئیسلامی، ئەگەر لە ناو شەریعەتیش چارەسەر نەبوو، دەگەڕێتەوە بۆ دادوەری فیقهی ئیسلامی، ئەگەر ئەمەش چارەسەری نەكرد، دەتوانرێت پشت بە یاسای وڵاتانی ئیسلامیی دراوسێ ببەسترێت كە ئەوانیش وەك ئێمە پشتیان بە شەریعەتی ئیسلامی بەستووە بۆ دارشتنی یاساكەیان.

ئەگەر لەناو ئەم هەموو ڕێگەیەدا جارێكی دیكە تەنیا پشت بە یەك مەزهەب ببەسترێت، ئەوا كۆمەڵگەی عێراق لەبەر یەك هەڵدەوەشێت، ئەمەش بەو مانایەی وەك لە ماددە 29ی دەستووری عێراقدا هاتووە «خێزان بنەمای كۆمەڵگەیە و دەوڵەت پارێزگاری لە قەوارە و بەها ئایینی و ڕەوشتی و نیشتمانییەكەی دەكات، دەوڵەت پاراستنی دایكایەتی و منداڵ و پیر لە ئەستۆ دەگرێت و سەرپەرشتیی تازەپێگەیشتووان و لاوان دەكات و هەلومەرجی گونجاویان بۆ دەڕەخسێنێت، بۆ گەشەدان بە توانا و لێهاتووییەكانیان» بۆیە كە خێزان پەرتەوازە بوو و لەبەر یەك هەڵوەشا، مانای ئەوەیە كۆمەڵگەی عێراق لەبەر یەك هەڵدەوەشێت.

كارێكی ئاساییە لە ئیسلامدا ڕێگە بەوە دراوە بۆ كارئاسانی و ڕێكخستنی كۆمەڵگە لە كاتی پێویستدا مەزهەب بگۆڕدرێت، بۆیە لەم هەموارەدا كە جەخت لەوە دەكاتەوە پیاوە كە مەزهەب هەڵدەبژێرێت، ئەوا لەكاتی دروستبوونی كێشەیەكدا بەتایبەتی كێشەی جیابوونەوە و تەڵاق، پیاوەكە ئەو مەزهەبە هەڵدەبژێرێت كە تەواوی مافی ئافرەتەكە پێشێل بكرێت.

ئەمە چوارەمین جارە لایەنە شیعییەكان هەوڵی هەمواركردنی یاسای باری كەسی دەدەن، بەڵام چۆن لە ساڵانی « 2003، 2013، 2021» بەتوندی ڕەت كرایەوە و نەهێڵرا ئەو هەمواركردنە تپێەڕێت، ئەوا گرنگە هەموومان بە توندی ئەم هەمواركردنە ڕەت بكەینەوە و ڕێگە نەدەین بە هیچ شێوەیەك ئەم هەموار كردنەوەیە لە ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراقی تێپەڕێت.