دكتۆر مەناف ئەلمووسەوی سەرۆكی سەنتەری بەغدایە بۆ دیراساتی ستراتیژی و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان، یەكێكە لەو توێژەر‌ و سیاسەتمەدارە عەرەبانەی عێراق كە لەسەر كۆی ڕووداوەكانی عێراق و ناوچەكە قسەی ڕاشكاوانەی خۆی هەیە، بەردەوامیش لە كەناڵە عەرەبییە عێراقی و نێودەوڵەتییەكان و هەرێمی كوردستان ئامادەبوونی هەیە و، شرۆڤەی پێشهات و ڕووداوەكان دەكات. لە گفتوگۆی ئەم جارەی بازنەی گفتوگۆدا (یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی . خوێندنەوە و هەڵوێست) زۆر ڕاشكاوانە لەسەر ئەم پرسە هەستیارە قسەی كرد و بەم جۆرە دید و تێڕوانین و پێشنیارەكانی خۆی خستە ڕوو.

 

لە ‌سەرەتادا دەخوازم سوپاسی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستان بكەم بۆ ڕێكخستنی ئەم گفتوگۆیە و كۆكردنەوەی ئەم دەستەبژێرە پسپۆڕە، بۆ ئەوەی پێكەوە گفتوگۆ لەسەر پرسێكی هەستیار بكەین، كە ئەویش «یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی . خوێندنەوە و هەڵویست»ـە.

من دەمەوێت بەو قسە باوەی لە كاری سیاسیدا هەیە، دەست پێبكەم، واتە دەمەوێت لە (دەرەوەی سندوقەكە) و بە ڕاشكاوی قسە بكەم. پێش هەموو شت ڕاگرتنی هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان كارێكی بە ئەنقەستە و ئامانجی سیاسی لە پشتەوەیە، هەروەها یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵیش كە ئێستا نیمانە، دەبوو هەر لە دوای پەسەندكردنی دەستووری عێراق لە ساڵی 2005 پەرلەمانی عێراق یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵیی پەسەند بكردایە، بەتایبەتی كە لە دەستووری عێراقدا لە هەر دوو ماددەی 111 و 112 لەسەر پرسی بەڕێوەبردنی نەوت و گاز چەسپێندراوە.

ئامادەبووانی ئەم گفتوگۆیە و ئەوانەشی لە ڕاپۆرتە مەیدانییەكەدا لەسەر سكرین گوێبیستی بووین، باسی چەندین لایەنی ئەم كێشەیان كرد، كە بۆچی ئاستەنگ بۆ دەرنەكردنی ئەم یاسایە دروست دەبێت. بێگومان لەوانەیە ئەم پرسە لایەنی سیاسی و دیپلۆماتی كاریگەریی لەسەری هەبێت، بەڵام دەمەوێت لەم سەكۆ گرنگەدا زۆر ڕاشكاوانەتر قسە بكەم و، هەوڵ بدەم وەڵامی ئەو پرسیارە بدەمەوە و دەپرسم: بۆچی یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی دەرناكرێت و ئەو هۆكارانە چین كە دەبنە ئاستەنگ لەبەردەم دەرچوونی ئەم یاسایەدا؟

پێش هەموو شت كاتێك دێینە سەر باسكردنی «یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی» كێشەی سەرەكی ئەوەیە كە ئەم پرسە بەو جۆرە قسەی لەسەر دەكرێت، وەك ئەوەیە كە ئەم یاسایە تایبەت بێت بە هەرێمی كوردستان، نەك هەموو عێراق، ئەمە لەلایەك، لەلایەكی دیكە ئەگەر سەرنج بدەین، لە هەموو پرۆسەكانی گفتوگۆ و دانوستاندن بۆ پێكهێنانی حكومەتی فیدڕاڵی، گرنگترین پرس كە دەبێتە پرسی سەرەكی و دەكەوێتە سەرووی هەموو پرسەكانی دیكەی نێوان هەرێم و ناوەند، پرسی یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی و جێبەجێكردنی ماددەی‌ 140ی دەستوورە بۆ چارەسەركردنی كێشەی ناوچە كێشە لەسەرەكان، لەسەر ئەم پرسانە ڕێك دەكەون كە لە ماوەی چوار ساڵی ئەو حكومەتەدا ئەو دوو پرسە جێبەجێ بكرێن، بەڵام چەندین كابینەی حكومەتی فیدڕاڵی تێپەڕی و ئەم كێشانە هەر بە هەڵواسراوی و بێ چارەسەر ماونەتەوە، ئەمەش پێویستی بەوەیە كە هەڵوەستەی جددی لەسەر بكرێت.

یەكێك لە بەڕێزانی ئامادەبووی ئەم گفتوگۆیە باسی لەوە كرد، كە لە ساڵی 2007 هەرێمی كوردستان یاسای نەوت و گازی خۆی دەركرد، بەڵام ئەم یاسایە لەسەر داوای ژمارەی (59) لە ساڵی 2012 هەروەها داوای ژمارە (112) لە ساڵی 2020 كە ئاراستەی دادگای فیدڕاڵی كراون و تانە لە یاساكەی هەرێمی كوردستان دەدەن، دادگای فیدڕاڵی لە ساڵی 2022 بڕیارێكی دەركرد، لە بڕیارەكەدا (یاسای نەوت و گازی هەرێم، یاسای ژمارە 22ی ساڵی 2007ی پەرلەمانی كوردستان بە نادەستووری لەقەڵەم دا، لەبەر ئەوەی پێچەوانەی ماددەكانی 110، 111، 115، 121 و 130ی دەستووری ساڵی 2005ی كۆماری عێراقە، سەرەنجامیش وەك لایەنێكی یاسایی ئەم پرسە ئەو یاسای نەوت و گازەی لە هەرێمی كوردستان دەرچووە، بەپێی بڕیاری دادگای فیدڕاڵی ڕاگیراوە و كاری پێ ناكرێت.

پرسیاری گرنگتر لێرەدا ئەوەیە، ئەگەر یاسای نەوت و گازی هەرێم پێچەوانەی ماددەكانی دەستوورە، بۆچی لەبەر ڕۆشنایی ماددەكانی دەستوور (111، 112) یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی دەرناكەن؟ كە یاسایەكی گرنگە و پەیوەندیی بە ژیان و مافی هاووڵاتیانی هەموو عێراق و ڕێكخستنی سێكتەرێكی زۆر ژیاری وڵاتەوە هەیە،‌ كە ئەویش سێكتەری نەوت و گازە.

بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە بە مەزندەی من كۆمەڵێك ئاراستە لە ناو ئەم پرۆسەیەدا هەیە و دەستتێوەردان دەكەن، بۆ ئەوەی ئاستەنگ بۆ دەركردنی ئەم یاسایە دروست بكەن، كە یەكەمیان دەستتێوەردانی هەرێمی و دەرەكییە كە گوشار دروست دەكەن، بۆ ئەوەی ئاستەنگ بۆ دەرچوونی ئەم یاسایە دروست بكەن. لەبەر ئەوەی بە دەرچوونی ئەم یاسایە سەرەنجام كاریگەری لەسەر بەرژەوەندییەكانی ئەوانیش دروست دەكات، سەرەنجامیش وەك سەرنج دەدەین، دەبینین بڕوبیانووی نالۆژیكی بۆ دەرنەچوونی ئەم یاسایە دەخەنە ڕوو، وەك ئەو تۆمەتانەی كە هەرێم و ناوەند ئاراستەی یەكتری دەكەن، بۆیە ئەم بارودۆخە ژینگەیەكی ئاڵۆزی ئەوتۆی دروست كردووە‌، كە بە مەزندەی من لەم خولەی پەرلەمانیشدا یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی دەرناچێت و ڕووناكی نابینێت.

خاڵی دووەم كە زۆر گرنگ و سەرەكییە بۆ ڕێگرتن لە دەرچوونی ئەم یاسایە «پرۆسەی سیستماتیكی بەقاچاخبردنی نەوتە لە ناوخۆی عێراقدا»، ئەم بەقاچاخبردنەی نەوتیش لە ‌ناوخۆی عێراقدا لەلایەن هەندێك لایەنەوە بەڕێوە دەبرێت، كە پەیوەندیدارن بە لایەنە سیاسییەكانی عێراقەوە، ئەوجا لەگەڵ ئەوەی پەرلەمانی عێراق لە ساڵی 2008 یاسای ژمارە (41)ی بە ناوی «یاسای ڕێگرتن لە بەقاچاخبردنی نەوت» دەركردووە، بەڵام ئەم یاسایەش نەیتوانی پرۆسەی بە قاچاخبردنی نەوت لە ناوخۆی عێراقدا ڕابگرێت، لەبەر ئەوەی بەقاچاخبردنی نەوت بووەتە‌ سەرچاوەی داهات بۆ ئەو فراكسیۆن و حزبانەی كە خۆیان لە ‌دەسەڵاتدان لە بەغدا، كە ئەمەش بووەتە گەورەترین ئاستەنگ كە ناهێڵێت ئەو یاسایە دەربچێت.

خاڵی سێیەم كە بووەتە ئاستەنگ لێرەدا ڕاشكاوانە دەیخەمە ڕوو، ڕەشنووسی ئەو یاسایەیە‌ كە لە لایەن حكومەتی فیدڕاڵەوە پێشكەش كراوە بۆ دامەزراندنی ئەنجومەنی نەوتی فیدڕاڵی، كە تانەی هەرێم لەم ڕەشنووسەی حكومەتی فیدڕاڵی ئەوەیە،‌ كە هەرێم بوونی لەو ئەنجومەنە وەك پێویست نابێت، یان هەرێم نوێنەرایەتییەكی ڕاستەقینەی لەو ئەنجومەنەدا نابێت، بۆچی؟ لەبەر ئەوەی ئەو ڕەشنووسە پێشنیاری كردووە كە ئەنجومەنی نەوتی فیدڕاڵی، پێك بێت لە «سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران كە سەرۆكی ئەنجومەنەكە دەبێت، وەزیری نەوتی فیدڕاڵی، وەزیری دارایی، پارێزگاری بانكی ناوەندی، نوێنەری هەرێم و پارێزگاكانی دیكەی بەرهەمهێنەری نەوت» كە ئەندامی ئەم ئەنجومەنە دەبن، سەرەنجامیش ئەم هەیكەلیەتە بۆ ئەنجومەنی نەوتی فیدڕاڵی پێشنیار كراوە و، ئەگەر بەو شێوازە دابمەزرێت، زۆر بە ڕاشكاوی لەگەڵ پرەنسیپی هاوبەش یەك ناگرێتەوە كە پێویستە ئەو هاوبەشییە لە نێوان حكومەتی فیدڕاڵی و هەرێم و پارێزگاكانی بەرهەمهێنەری نەوتدا هەبێت.

ئیشكالییەتی چوارەم كە بووەتە ئاستەنگ لە نێوان هەریم و ناوەند، ئەوەیە هەرێمی كوردستان داوا دەكات، ئەو یاسای نەوت و گازەی فیدڕاڵی كە دەردەچێت، بەو جۆرە جێبەجێ بكرێت كە ئەو كێڵگە نەوتییانەش بگرێتەوە كە پێش ساڵی 2005 دۆزراونەتەوە، لە بەرانبەردا ناوەند ئەم داوایەی هەرێم بەو جۆرە دادەنێت كە هەرێم خۆی لە بەرپرسیارێتی دەباتە دەرەوە،‌ لەبەر ئەوەی ماددەی 111ی دەستووری عێراق دەڵێت: نەوت و غاز موڵكی سەرجەم خەڵكی عێراقن لە هەموو هەرێم و پارێزگاكاندا، هەر بۆیە پێداگریی هەرێم لەسەر ئەوەی دەبێت یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی كێڵگە نەوتییە دۆزراوەكانی پێش ساڵی 2005 یش بگرێتەوە، ئاستەنگێكی دیكەیە لە بەردەم دەرچوونی ئەم یاسایەدا.

ئیشكالییەتێكی دیكە پرسی «ئیمزاكردنی كۆنتراكتەكانی نەوتە لەگەڵ كۆمپانیا جیهانییەكان»، لەسەر ئەم پرسە حكومەتی فیدڕاڵی لە ڕەشنووسی یاساكەی خۆیدا، پێداگری لەسەر ئەوە دەكات، تەنیا وەزارەتی نەوت مافی ئیمزاكردنی ئەو كۆنتراكتانەی هەیە، تەنیا كۆمپانیای (سۆمۆ)ش مافی بە بازاڕكردن و فرۆشتنی نەوتی هەیە، كە لەسەر فرۆشتنی نەوت كێشە نییە و هەرێم و ناوەند گەیشتوونەتە‌ ڕێككەوتن.

لەگەڵ ئەوەی ئەم كێشە و ئاستەنگانە لە بەردەم دەرچوونی یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵیدا هەیە، بەڵام بە قەناعەتی من ئەگەر ئیرادەیەكی ڕاستەقینە و نییەتێكی ڕاستگۆیانە هەبێت، هیچ كام لەو ئاستەنگانە نابنە ڕێگر لە ئەوەی كە ئەم پرۆسەیە جێبەجێ بكرێت و یاسای نەوت و فیدڕاڵی دەربكرێت.

بەڕێزێكی بەشداربوو لەم گفتوگۆیەدا ئاماژەی بەوەكرد كە «ئەگەر یاساكە بەو جۆرە دەربچێت، وەك ئەوەی ڕەشنووسەكەی حكومەتی فیدڕاڵی پێداگری لەسەر دەكات، ئەوا ئەو یاسایە هەر دەرنەچێت باشترە، لەبەر ئەوەی كۆمەڵێك مەرجی ئەوتۆ لەسەر هەرێمی كوردستان فەرز دەكات، كە لە تێڕوانینی هەرێمەوە لەگەڵ دەستوور یەك ناگرێتەوە». بێگومان ئەم بۆچوونەش ڕاستە لەبەر ئەوەی بەپێی دەستوور، هەرێم مافی ئەوەی هەیە كە بەشدار بێت لە پرۆسەی بەڕێوەبردنی هەر دوو سێكتەری نەوت و گازدا.

لە دوماهیی قسەكانمدا جارێكی دیكە جەخت لەسەر ئەوە دەكەمەوە و دووبارە دەیڵێمەوە: ئێمە لە بەردەم كۆمەڵێك ئیشكالییەتداین، كە هەموویان بەربەستن و دژی دەرچوونی یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵین.

ئەگەر سەرنج بدەین، هیچ كام لە ڕێككەوتنەكانی نێوان هەرێم و ناوەند، بە دوایین ڕێككەوتنیشەوە بۆ پێكهێنانی كابینەكەی محەمەد شیاع سوودانی كە بڕگەیەك بۆ پڕۆگرامی وەزارییەكەی زیاد كراوە، كە ئەویش «دەرچوونی یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵییە» لەم خولەی پەرلەمانی عێراقدا، بەڵام هەتا ئەم ساتەی ئێستاش كە ئێمە گفتوگۆ لەسەر ئەو پرسە دەكەین، دەبینین پرۆسەی بەقاچاخبردنی نەوت لە ناوخۆی عێراقدا بەردەوامە، هەوڵەكانیش بەردەوامن بۆ ئەوەی پرسی دەرچوونی یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی دوا بخرێت بۆ خولەكانی دیكەی پەرلەمان و بخرێتەوە ناو گفتوگۆ و دانوستاندنەكانی پێكهێنانی حكومەتی داهاتوو.

سەرەنجام ئەوەی دەمەوێت لەم گفتوگۆیە بۆ هەرێمی كوردستانی پێشنیار بكەم، ئەوەیە كە پرسی دەرچوونی یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی پرسێكی گرنگە و دەبێت هەموومان پێداگری بكەین كە ئەم یاسایە دەربچێت، ئەم پرسە تەنیا تایبەت نییە بە هەرێمی كوردستان، بەڵكو پرسێكە كۆی پارێزگاكانی بەرهەمهێنەری نەوت دەگرێتەوە، بۆیە گرنگە برایانمان لە بەسرا كە یەكێكە لە پاریزگا گەورەكانی بەرهەمهێنەری نەوت، هەروەها پارێزگای عیمارە و ئێستا پارێزگای واستیش كە چەندین بیری نەوتی لێ دۆزراوەتەوە، دەبێت داوا لەو پارێزگایانەش بكرێت كە گوشارێكی جەماوەری بخەنە سەر لایەنە سیاسییەكان و حكومەتی فیدڕاڵی بۆ ئەوەی ئەم یاسا گرنگە (یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی) دەربچێت، كە دەبێتە هۆكاری ئەوەی داهاتی ڕاستەقینەی هاووڵاتیان و نەوەكانی داهاتوو بپارێزێت. بۆیە پێویستە كار بكەین بۆ بونیادنانی ستراتیژیەتێكی ڕاستەقینە بۆ پاراستنی داهاتی ڕاستەقینە كە لە هەموو داهاتەكان گرنگتر «نەوتە»، بۆ ئەوەی داهاتی ئەم نەوتە بە شێوەیەكی یەكسان بەسەر تەواوی هاووڵاتیانی عێراقدا دابەش بكرێت.