د.زاهیر مەجید، پڕۆفیسۆرە لە كۆلێژی یاسای زانكۆی سەڵاحەدین – هەولێر، پسپۆڕ و تایبەتمەندە لە بواری گرێبەستەكانی نەوت لەگەڵ كۆمپانیا نێودەوڵەتییەكان، لەسەر ئەم پرسەش چەندین توێژینەوەی زانستی كردووە و لە گۆڤارە زانستییەكاندا بڵاوی كردوونەتەوە. لە گفتوگۆی ئەمجارەی بازنەی گفتوگۆدا (یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی. خوێندنەوە و هەڵسەنگاندن) بە دیدێكی ئەكادیمیستی لەسەر بایەخ و گرنگیی نەوت وەك ماددەیەك كە كاریگەرییە ئابووری و سیاسییەكەی لە بارە یاساییەكەی گەورەترە، زۆر بە وردی هەڵوەستەی كرد و بەمجۆرە بیروبۆچوون و پێشنیارەكانی خستەڕوو.

 

سەرەتا زۆر سوپاس بۆ بانگهێشتكردنمان بۆ گفتوگۆ لەسەر ئەم پرسە گرنگە «یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی. خوێندنەوە و هەڵسەنگاندن» و گفتوگۆش لەسەر پرسێكی وا گرنگ پێویستی بە دیدگایەكی زانستی هەیە، بۆ ئەوەی بتوانین هەموو لایەنە جیاوازەكانی پێكەوە كۆبكەینەوە.

نەوت ڕەهەندی سیاسی و ئابوری و یاسایی هەیە، بەڵام بە دیدی من پرسی نەوت، پرسێكی سیاسییە زیاتر لە ئابووری، هەروەها پرسێكی ئابوورییە زیاتر لە یاسایی، ئەمەش مانای ئەوەیە كاتیك باس لە پرسی یاسای نەوت دەكەین، ناتوانین لەگەڵیدا باسی پرسی سیاسەت و ئابووری نەكەین. ئەگەر بگەڕیێنەوە بۆ لایەنە یاساییەكەی نەوت لە عێراقدا، دەبینین ئەوا هەر لە سەرەتای دامەزراندنی دەوڵەتی عێراقەوە بە دەیان یاسا و پەیڕەو و ڕێنمایی پەیوەندیدار بە سێكتەری نەوت دەركراون، بەڵام هەتا ئێستاش یاسایەكی گشتگیری تەواومان نییە كە هەموو لایەنەكانی ئەم سێكتەری نەوت و گازەی لەم وڵاتەدا پێ ڕێك بخرێت.

لەوانەیە هۆكاری ئەمە بگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە نەوت پرسێكی سیاسی و ئابوورییە زیاتر لەوەی یاسایی بێت، هەر بۆیە ئاسان نییە یاسا پرسی نەوت ڕێك بخات، كە پرسێكە ڕۆڵێكی كاریگەری هەیە لە سیاسەت، لە پێكهێنانی دەوڵەت، لە شكستی دەوڵەت، لە بەهێزكردنی دەوڵەت، لاوازكردنی دەوڵەت، یان وەك فاكتەرێك بۆ بەهێزكردن، یان لاوازكردنی پێگەی سیاسیی دەوڵەت.

ئەگەر چاوێك بەو یاسایانەی نەوتدا بگێڕین كە لە ماوەی نزیكەی 100 ساڵی ڕابردوو لە عێراقدا دەركراون، ئەوا دەبینین یەكەم یاسای نەوت لە عێراقدا لە ساڵی 1931 دەرچووە لەژێر ناوی «یاسای وەرگرتنی قەرز لە كۆمپانیاكان – قانون الاقتراض من شركات النفط»، ئەمەش بەو مانایەی لەگەڵ ئەوەی دەوڵەتی عێراق خۆی خاوەنی نەوت و گازە، بەڵام بەمجۆرە لە پاشخان و تێڕوانینێكی سیاسییانەوە مامەڵەی لەگەڵ نەوت و گاز كردووە، دوای ئەمیش چەندین یاسای دیكە دەركراون، كە وەك نموونە ئاماژە بە هەندێكیان دەكەم:

- یاسای دامەزراندنی پاڵاوگەی نەوت.

- یاسای بەرژەوەندیی پاڵاوگە نەوتییەكان.

- یاسای ڕێكخستنی كاروباری نەوت.

- یاسای بەرژەوەندییە نەوتییەكان.

- یاسای ڕێكخستنی وەزارەتی نەوت ژمارە 141 لە ساڵی ١٩٧٦.

دوایین یاسا كە یاسای «ڕێكخستنی وەزارەتی نەوتی عێراقە» هەمان ئەو یاسایەیە كە ئێستا وەزارەتی نەوتی عێراق كاری پێدەكات.

ئەمە وەك پاشخانێكی مێژوویی، بەڵام ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ عێراقی دوای ساڵی 2003 و پەسەندكردنی دەستوور لە ساڵی 2005، ئەوا دەبینین بارودۆخی سیاسی و شێوازی سیستەمی عێراقی گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە، ئەم بارودۆخەش فەرزی دەكات دووبارە پرسەكانی «دابەشكردنی دەسەڵات و داهات» بەو شێوەیە دابڕێژرێتەوە، كە بە چەمكە یاساییەكەی پێی دەگوترێت «سیستمی فیدڕاڵی»، سادەترین پێناسەش بۆ ئەم سیستەمە بریتییە لە «دابەشكردنی دەسەڵات و داهات».

لای هەموو لایەك ئاشكرایە كە دەستووری ساڵی 2005 ئەوەی چەسپاندووە سیستەمی عێراق دەبێت فیدڕاڵی بێت، پابەندبوونەكانی ئەم سیستەمە چین؟ بێگومان دەبێت حكومەتی عێراقی فیدڕاڵی پابەند بێت بەوەی «هێز و دەسەڵاتەكان» لەسەر ئاستەكانی «یاسادانان، جێبەجێكردن، دادوەری» لەگەڵ هەرێمەكان بەپێی ئەوەی لە دەستوورەكەدا بۆیان دیاری كراوە، بەش بكات، هەروەها دەبێت سیستەمی فیدڕاڵی پابەند بێت كە دەسەڵات لە كاروباری دارایی بداتە هەرێمەكان، كە دیارە سەرەكیترین سەرچاوەی داهات لە عێراقدا نەوت و گازە.

بۆ ڕێكخستنی دابەشكردنی دەسەڵاتەكان لە بواری داراییدا، لە فەلسەفەی دەستووری عێراقدا هەر دوو ماددەی (111 و 112) چەسپێنراون، ئەم دوو ماددەیە ڕایەڵەیەك لە نێوان سەرچاوە داراییەكان و بەڕێوەبردنی دەوڵەتی فیدڕاڵی پێكەوە گرێ دەداتەوە، كە تیایدا دابەشكردنی داهات بەرجەستە دەبێت. بۆیە بابەتە سەرەكییەكە لێرەدا ئەوەیە، مەرجی سەرەكی بۆ سیستەمی فیدڕاڵی بەرجەستە دەبیت لە پابەندبوونی دەسەڵاتە ئیتیحادییەكان بە دابەشكردنی «دەسەڵات و داهات» لەگەڵ هەرێم و پارێزگاكان لەسەر ئاستی هەموو عێراق، ئەمەش بەو مانایەی دەبێت هەرێم و پارێزگاكانی بەرهەمهێنەری نەوت كە بڕبڕەی پشتی بەڕێوەبردنی دەوڵەتە لە بەڕێوەبردنی ئەم سێكتەرە ڕۆڵیان هەبێت، بەو جۆرەی لە دەستوور بۆیان دیاری كراوە.

پرسیار لێرەدا ئەوەیە باكگراوەندی فەلسەفیی هەر دوو ماددەی (111 و 112) لە كوێوە سەرچاوە دەگرێت؟ ئەگەر لەم باكگراوەندەوە وەك دیدێكی ئایندەیی سەیری یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی بكەین، بێگومان وەك بەڕێزانیش ئاماژەیان پێكرد لە بڕوابوون بە «تەوافق و نییەتی باش»ی كاتی نووسینەوەی ئەم دەستوورە سەرچاوەی گرتووە، هەر بۆیە ئەگەر ئێستاش بڕوابوون بە «تەوافق و نییەتی باش» لای هەموو لایەك ببێتە قەناعەت بۆ چارەسەركردنی كێشەكان، ئەوا بە دیدی من كێشەكان ئەوەندە قورس نین كە نەتوانین چارەسەریان بۆ بدۆزینەوە و بگەینە چارەسەرێكی مامناوەند بەپێی دەستوور، ئەمەش بەو مانایەی دەكرێت بە پیادەكردنی میكانیزمی گونجاو چارەسەری گونجاو بۆ كێشەكان بدۆزینەوە، ئەگەر ئەمە نەكەین كاروبارەكان بەرەو پاشاگەردانیی دەستووری بەتایبەتیش دەقە دەستوورییەكان دەچن. بە ڕەئی ئیمە پێویستە بە میكانیزمی ڕوون هەوڵ بدەین ناوەرۆكی دەستوورەكە بەرجەستە بكەین، بەمجۆرە:

- دامەزراندنی ئەنجومەنی نەوت و گازی فیدڕاڵی.

ئەم ئەنجومەنە هەڵدەستێت بە ڕەنگڕێژكردنی سیاسەتی نەوت و گازی فیدڕاڵی، ئەمەش بەو مانایەی جۆری گرێبەستەكان دیار دەكات، كە دەیانەوێت كاری پێبكریت لە عێراقی نوی، بەبێ ئەوەی جۆرێك لە كۆنتراكتەكان بەسەر ئەوی دیكە فەرز بكات، هەروەها ئەم ئەنجومەنە هەڵدەستێت بە داڕشتنی ستراتیژیەتی گشتیی دەوڵەت، لە هەمان كاتدا مافی ئەوەشی هەیە كە «سەرپەرشتی، چاودێری، بەدواداچوون» لەسەر هەموو لایەك بكات.

- ڕاگرتنی هاوسەنگی و تەوافق لەناو ئەنجومەنی نەوت و گازی فیدڕاڵی.

هەیكەلەی ئەم ئەنجومەنە بە جۆرێك بێت، كە هیچ لایەك تیایدا باڵادەست و ئەوی دیكە بندەست نەبێت، ئەمەش بەو مانایە ناكرێت لایەك 90%ی دەسەڵاتەكانی لە لابێت و لایەكی دیكە هیچ دەسەڵاتێكی نەبێت، بەڵكو لەسەر بنەمای نیەتی باش دەبێت هاوسەنگی و تەوافق لەناو ئەنجومەنەكە بپارێزرێت، دوای ئەوەش دەكرێت وەرگرتنی پلەی سەرۆكی ئەنجومەنی نەوت و گازی فیدڕاڵی بە شێوەی خولی بێت، واتە خولێك لای حكومەتی فیدڕاڵی بێت و خولێك لای حكومەتی هەرێم بێت، هەروەك چۆن دوای ڕووخانی ڕژێمی پێشوو بە شێوەیەكی كاتی «ئەنجومەنی حوكم» لە عێراقدا دامەزرا و هەر مانگێك یەكێك لە سەركردەكان سەرۆكایەتیی ئەنجومەنی حوكمیان وەردەگرت. ئامانج لەوەی هەر مانگێك سەركردەیەك سەرۆكایەتی ئەنجومەنی حكومی عێراق بكات، بۆ ئەوە بوو مێژووی ڕابردوو و خوێناویی عێراق دووبارە نەبێتەوە و ڕابێن لەسەر ئەوەی چۆن پێكهاتە جیاوازەكان یەكتری قبووڵ بكەن و لەسەر بنەمای تەوافق و هاوسەنگی و هاوبەشی لەم نیشتمانەدا كێشەكانی خۆیان چارەسەر بكەن و دەوڵەت بەڕێوە ببەن.

لێرەدا دیسان جەخت لە بوونی «نییەتی باش» دەكەمەوە كە پێویستە لەنێوان هەموو لایەنەكاندا بوونی هەبێت، بەوەی بە دیدێكی هاوبەشی نیشتمانییانە و ئاییندەی نیشتمانییانە هەوڵ بدەن ئەم سێكتەرە گرنگە ڕێك بخەنەوە. ئەگەر كاروبارەكان لە چوارچێوەی نییەتی باش بچنە پێشەوە، ئەوا هیچ ڕێگرییەكی دەستووری نابێت كە سەرۆكایەتی ئەنجومەنی نەوت و گازی فیدڕاڵی خولی بێت و هەر ماوەیەك لایەك سەرۆكایەتی بكات.

بۆ بەرجەستەكردنی ماددەی 112 ی دەستوور كە باسی بەڕێوەبردنی نەوت دەكات، ئەوا وەك بەڕێزانیش باسیان كرد، بەڕێوەبردن جیاوازە لە ڕەنگڕێژكردنی سیاسەتی دەرەوە و بارزگانیی دەرەكی، با بۆ جێبەجێكردنی ئەم ماددەیە، دەسەڵاتی فیدڕاڵی مافی سەرپەرشتیكاری و چاودێری و بەدواداچوونی هەموو لایەكی هەبێت، بۆ ئەوەی ئەگەر لایەك لە سیستەمە ڕەنگڕێژكراوەكە دەرچوو، ئەوا دەسەڵاتی فیدڕاڵی مافی خۆیەتی چاودێری بكات و بەدواداچوونی لەسەر بكات، بەڵام بەڕێوەبردنەكە بە یەكەوە لە نێوان حكومەتی فیدڕاڵی لەگەڵ حكومەتی هەرێم و پارێزگە بەرهەمهێنەرەكان بەڕێوە ببرێت، ئەمەش واتە پێكەوەییەك هەیە لە بەڕێوەبردن، ئەوجا ئەم بەڕێوەبردنە پێكەوەییە لە كەرتی نەوت و گاز، دەشێت پارێزگایەكی بەرهەمهێنەر پێكەوە لەگەڵ وەزارەتی نەوتی فیدڕاڵی بەڕێوەی بەرن، پارێزگایەكی دیكە لەگەڵ كۆمپانیای نەوتی نیشتمانی پێكەوە بەڕێوەی بەرن.

لە هەرێمی كوردستان دەكرێت وەزارەتی سامانە سرووشتییەكان ئەم كارە بەڕێوەبەرێت، بەڵام بە سەرپەرشتی ئەنجومەنی نەوت و گازی فیدڕاڵی كە ئەویش ئەو مافەی هەیە «چاودێری، سەرپەرشتی، بەدواداچوون» بۆ بەڕێوەبردنی كەرتی نەوت و گازی هەرێمی كوردستان بكات. هەر بۆیە ئەگەر هەموو لایەنەكان بەم ئاراستەیە مامەڵە بكەن، دەتوانن هەموو كێشەكان چارەسەر بكەن.

لە كۆتاییدا دەمەوێت ئەوە بڵێم، لە كاتی ئێستادا ئەگەر بەو شێوازەی لەسەرەوە ئاماژەمان پێكرد، هەموو لایەنەكان ئامادەییان تیا بێت بەو جۆرە یاساكە دەربكرێت، ئەوا زۆر باش دەبێت و هەموو گەلانی عێراق سوودمەند دەبن لەم سامانە و هەموو لایەك براوە دەبێت، بەڵام ئەگەر لایەك خۆی بە باڵادەست و ئەوی دیكە بە بندەست ببینێت، ئەوا من پشتگیری ئەوە ناكەم كە یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی لە كاتی ئێستادا دەربچێت، لەبەر ئەوەی دەبێتە یەكەم بنەمای یاسایی تۆكمە بۆ ڕیكخستنی بواری نەوت و گاز لە عێراق و بێگومان كاریگەریی تەواوی دەبێت لەسەر داهاتوو، كە لەوانەیە گۆڕینی زۆر ئەستەم بێت لە داهاتوو، سەرەڕای ئەوەی دەبێتە هۆی بەرجەستەكردنێكی یاسایی بۆ ڕاڤەكردنی دەقە دەستوورییەكانی تایبەت بە نەوت و گاز.