د.جەلال ئەحمەد ئەندامی بازنەی گفتوگۆ و بەرپرسی بنكەی توێژینەوە و ڕاپرسیی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستان و، مامۆستای كۆمەڵناسییە لە كۆلێژی ئەدەبیاتی زانكۆی سەڵاحەدین- هەولێر، لە گفتوگۆی ئەم جارەی بازنەی گفتوگۆدا (یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی.. خوێندنەوە و هەڵسەنگاندن) بەم جۆرە دیدوبۆچوون و پێشنیارەكانی خستە ڕوو.

 

نكۆڵی ناكرێت لەوەی كە لەم سەردەمەدا سەرچاوەكانی سووتەمەنی، بەتایبەت نەوت و گاز چ ڕۆڵێكی بنیادیی سیاسی و ئابوورییان هەیە و چۆن وڵاتان دەخەنە سەر نەخشەی وزەی جیهان. لە سەرەتادا باوەڕ وا بوو كە ڕەنگە ئەم ڕۆڵە بنیادییەی نەوت بۆ هەرێمێكی وەك هەرێمی كوردستان لە هەموو شوێنێك گرنگتر بێت، ئەگەر بتوانرێت لۆبیی سیاسی پێوە بكرێت و بكرێتە ڕایەڵەیەكی دروستكردنی پەیوەندییش بە دنیای دەرەوە و دروستكردنی نفووزی ئابووریی وڵاتانی خاوەن نفووز لە هەرێمدا، تا ناچار بن لە هەر پێشهات و ئەگەرێكدا پارێزگاری لێ بكەن، لە ناوەخۆشدا گەشەپێدان و بووژانەوەیەكی هەمەلایەنە بەرجەستە بكات. ئەم جۆرە لێكدانەوە و شرۆڤەكردنە یەكێك لە هۆكارە سەرەكییەكانی ڕێگریكردنە لە دەرچوونی یاسایەكی تایبەت بە ناوی یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی لە لایەن بەشێكی سەرەكی لە فراكسیۆنی لایەنە سیاسییەكانی پەرلەمانی عێراق.

هەرچەندە پێشتر چەند ئەندام پەرلەمانی كورد لە بەغدا ڕایانگەیاندبوو كە دوای یاسای بودجە، یاسای نەوت و گاز تاوتوێ و یەكلا دەكرێتەوە، چونكە پێشتر ڕێككەوتنی سیاسی لەسەر كراوە، بەڵام دیارە ئەم ڕێككەوتنەش وەك زۆربەی ڕێككەوتنەكانی دیكە تەنیا بۆ خافڵاندن و بنكۆڵكردن بووە، دیارە كە نیازێكی پاك بەدی ناكرێت و بەشێك لە هێزە سیاسییە عەرەبییەكان، بەتایبەت شیعەكان لە ژێر كاریگەریی ئەجێندایەكی هەرێمیدا ناخوازن هەرێم بكەوێتەوە سەر نەخشەی وزەی ناوچەكە و لە ڕووی ئابووری و سیاسییەوە وەك پێشتر بەهێز ببێتەوە. لە لایەكی دیكەوە ئێران چۆن ڕێگە بەمە دەدات، لە كاتێكدا ئەگەر لە هەرێمدا بووژانەوە لەو كەرتەدا ڕوو بدات، ڕەنگە بە قازانجی عێراق و بە زیانی ئێران بشكێتەوە و عێراق چیتر ناچار نەبێت ٤٠٪ی كارەباكەی بە نرخێكی گرانتر لە بازاڕی جیهانی لە ئێران بكڕێت. ئەمە ئەگەر هەرێم بتوانێت بە زیادەوە غاز بۆ وێستگە كارەباییەكانی كە بە غاز كار دەكەن، دەستەبەر بكات و وێستگەی بەرهەمهێنانی غازی زیاتر دروست بكرێن.

سەرباری نەبوونی شەفافییەت و ناسەقامگیری و شێواویی شوناسی حوكمڕانی لە عێڕاقدا، كە ئەمە كاریگەریی ڕاستەوخۆی لەسەر وەبەرهێنان و چونێتی بەڕێوەبردنی كەرتەكە هەیە، خوێندنەوەی جیاجیاش بۆ دەقە دەستوورییەكانی تایبەت بە نەوت و غاز دەكرێت، بەو واتایە بێت، پێش دەركردنی یاساكە، دەبێ گرێ كوێرەكانی ناو دەستوور بكرێنەوە و لەوێوە دەست بە چارەسەركردنی كێشەكە بكرێت، بەڵام ڕەنگە لە جیاتی هەمواركردنەوەی دەقە دەستوورییەكان بە ئەرێنی، بە زیان بۆ كورد بشكێتەوە و دەرفەتی لەباربردنی دەستكەوتە دەستوورییەكانی دیكەش بدرێت. لە ناو هەردوو ماددەی ١١١ و ١١٢ ی دەستووردا بواری لێكدانەوەی جۆراوجۆر ڕەخسێندراوە و داڕێژەرانی دەستوورەكە هەندێكیان بە ئەنقەست، هەندێكیشیان جا چ بە هۆی پەی پێ نەبردنەوە بێت، یان ناچاری، نەیانتوانیوە بابەتەكە یەكلایی بكەنەوە و پرسەكە بۆ پەرلەمان لێگەڕاون تا بە یاسا یەكلایی بكاتەوە، تەنانەت لە ڕووی داڕشتنی زمانەوانی و بەكارهێنانی چەمكیشەوە دەقە دەستوورییەكان كێشەیان هەیە، بۆ نموونە لە یەكێك لە دەقەكاندا لە جیاتی گەلانی عێڕاق گەلی عێراق بەكار هاتووە، ئەمە و جیا لەوەی كاركردنی هەرێم لەو بوارەدا بە هاوبەشیی عێراقەوە گرێ دراوە، بەو واتایە بێت، ئەوە یەكلا نەكراوەتەوە كە ئاخۆ هەرێم سەربەخۆ دەتوانێت هیچ كارێك لە بواری كەرتی نەوت و غازدا بكات، یا نا. هەموو ئەمانە هەڵەی كوشندە بوون بۆ كورد لە كاتێكدا ئێمە دەزانین كە زۆرینەی پەرلەمانی عێراق لە كێ پێك دێت و ئەنجامی تێپەڕاندنی یاساكەش چۆن دەبێت. دەبوایە هەرێم لە سەردەمی بەهێزیدا پێش ئەوەی هەوڵی وەربەهێنان لە بواری نەوتدا بدات، فشاری جددی دروست بكردبایە تا یاسایەكی هاوسەنگی نەوت و غاز یەكلا بكرێتەوە، نەك دوای بەهێزبوونەوەی حكومەتی عێراق و بە ناچاری و بێهێزییەوە هەوڵی ڕێككەوتن بدات. لە كاتێكدا ئاشكرایە هیچ ڕێككەوتنێك لە بەرژەوەندیی بەرەی لاوازدا نابێت لە هەردوو ڕووی ناوەڕۆك و ئەگەری جێبەجێكردنەوە، بەتایبەت ڕێككەوتنە سیاسییەكانی دەرەوەی پەرلەمان، كە هیچ زەمانەتێكیان نییە و لە ئەگەری پێشێلكردنیاندا پەرچەكردارەكان هیچ لە هاوكێشەكان ناگۆڕن. كێشەیەكی دیكە ئەوەیە كە كورد سەقفی زەمەنیی ئەو ڕێككەوتنانە فەرامۆش دەكات كە لەگەڵ لایەنە عێراقییەكاندا دەیكات، مەبەستم ئەو ڕێككەوتنەیە كە لەگەڵ سەرۆك وەزیران سوودانی كرا و بەڵێن وا بوو، كە لە شەش مانگی یەكەمی كابینەكەیدا ئەم پرسە یەكلایی بكاتەوە. دواجار دەبێت چارەنووس تەسلیمی واقعێكی سەپێنراو بكرێت.

من وای دەبینم ئەجێندای بەشێك لە وڵاتانی دەوروبەر و جیهان لە ژێرەوە بە ناڕاستەوخۆ پاڵیان بە هەرێمەوە نا، تا لە بەرژەوەندیی بەرژەوەندییە ئابوورییەكانی خۆیان دەست بۆ مەلەفی نەوت ببات. بە داخەوە هەرێم باجی بەرژەوەندییە ئابوورییەكانی ئەوان دەدات، كە بۆ بەرژەوەندیی ئابووریی خۆیان هەرێمیان خزاندە ناو گەمەیەكی سیاسیی نابەرانبەرەوە لەگەڵ عێراقدا و ئامادەش نەبوون لە ڕووی سیاسییەوە پاڵشتیی بكەن. هەر خۆی كرێی دەرهێنانی نەوت لە لایەن كۆمپانیاكانەوە لە هەرێم، كە زۆر زیاترە لە هی عێراق و فرۆشتنی نەوت بە كۆمپانیا و وڵاتان بە نرخێكی كەمتر، كە لە ئێستادا بوونەتە كێشە لە نێوان ڕێككەوتنی هەرێم و بەغدا لەم بارەیەوە، نیشانەی تەماحی ئابووریی وڵاتانە، كە زۆر بە نەرێنی بەسەر بەرژەوەندییەكانی خەڵكی هەرێمدا شكایەوە. وەك دەشڵێن ئەوانەی بانگەشەی بەكارهێنانی نەوت وەك چەكێك دەكەن، دەبێت دڵنیا بن لەوەی كە نانیان لە گەنمی ئەمریكی نییە و، نەوت سەرباری ڕەهەندە دیارە ئابوورییەكەی، بەڵام ئەوە سیاسەتە تەحەكومی پێوە دەكات، هەر بۆیەشە هێزە عێراقییەكانیش دەیانەوێت بەو لۆژیكەی هنری كیسنجەر مامەڵە لەگەڵ پرسی نەوت و غازی عێراقدا بكەن، كە دەیگوت: «بۆ ئەوەی هەر نەتەوەیەك بخەیتە ژێر ڕكێفی خۆتەوە، دەست بەسەر نەوتیاندا بگرە، هەر خەڵكێكیش كە گەرەكتە كۆنتڕۆڵی بكەیت، دەست بەسەر خۆراكیدا بگرە». ئێستا عێراق هەردووكیان لە بەرانبەر هەرێمدا پیادە دەكات.