خەدیجە عومەر مزوری ئەندامی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان و یاساناسە و ماستەری لە یاسای گشتیدا هەیە و پسپۆڕە لە دادوەریی كارگێڕیدا و، یەكێكە لەو خانمە چالاكانەی كە لەسەر ئاستی یاسایی و سیاسیی چالاكی هەبووە. لە گفتوگۆی ئەم جارەدا (مامەڵەی هەرێمی كوردستان لەگەڵ ڕووداوەكانی عێراق و ناوچەكە) بەم جۆرە دیدوتێڕوانینەكانی خۆی خستە ڕوو.

 

مامەڵەكردنی هەرێمی كوردستان لە گەڵ ڕووداو و پێشهاتەكان، ناونیشانێكی گرنگ و فرە ڕەهەندە، بۆیە من لە ڕوانگەی مامەڵەی دیپلۆماتییەوە قسەی لەسەر دەكەم و دەپرسم: ئایا هەرێمی كوردستان توانیویەتی بە شێوەیەكی دیپلۆماتی و سەركەوتووانە مامەڵە لەگەڵ ڕووداوەكان لەسەر ئاستی عێراق و ناوچەكە بكات؟ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە پێویستی بە كۆكردنەوەی ڕەهەندە جۆراوجۆرەكان هەیە، كە پەیوەندی بەم بابەتەوە هەیە، بۆیە ناكرێت بە (بەڵێ، یان نەخێر) وەڵام بدرێتەوە.

- فاكتەری یەكەم كە پەیوەندیدارە بەم پرسە، پێگەی جیۆسیاسیی هەرێمی كوردستانە، ئاشكرایە هەرێمی كوردستان بەشێكە لە جوگرافیای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، لەم جوگرافیایەدا جیا لەوەی ناوچەیەكی فرەیی نەتەوە و ئایینی جیاوازە، لە هەمان كاتدا بە درێژایی مێژووی خۆیشی و بەتایبەتی هەر لە سەدەی ڕابردووە هەتا ئێستا ناوچەیەكی گڕگرتووی شەڕ بووە و ئێستاش وەك دەبینین شەری غەزە و ئیسرائیل بەردەوامە.

- خوێندنەوەی پێگەی جیوسیاسیی هەرێم لەم ناوچەیەدا ڕەهەندی زۆر لەخۆی دەگرێت، وەك (سیاسی، ئابووری، سەربازی، كەلتووری) هەر یەك لەم ڕەهەندانە ڕۆڵی خۆی دەگێڕێت بۆ مامەڵەكردنی سەركەوتوو، یان شكستخواردوو لەگەڵ پێشهات و ڕووداوەكانی ناوچەكە بە شێوەیەكی گشتی.

- خاڵی نەرێنی لە پێگەی جیوسیاسیی هەرێم ئەوەیە بە چەند دەوڵەتێك دەورە دراوە كە هەموویان كێشەی كوردیان هەیە. ئەم دەوڵەتانە نكۆڵی لەوە دەكەن لە وڵاتەكەیاندا كێشەیەك بە ناوی كێشەی كورد هەبێت، هەتا ئامادەباشییان هەبێت چارەسەری بۆ بدۆزنەوە، بۆیە بە چاوی نەیار نەك دۆست سەیری هەرێمی كوردستان دەكەن، ئەمەش جۆرێك لە دەستبردن بۆ سیاسەت و دیپلۆماتییەتی هەرێمی كوردستان دروست دەكات.

- ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ناوچەیەكە بە سەرچاوەیەكی گرنگی وزەی جیهانی هەژمار دەكرێت، ئەم سەرچاوە سرووشتییە وای كردووە كە بەرژەوەندی و كاری هاوبەشی هێز و سەرمایە گەورەكانی جیهان لەم ناوچەیەدا بخرێنەگەڕ و بەرژەوەندییان بۆ دروست بێت، بۆیە ئەمەش كۆمەڵێك هاوكێشەی نێودەوڵەتیی بۆ ئەم دەڤەرە دروست كردووە، هەرێمی كوردستانیش كە بەشێكە لەم ناوچەیە، ئەوا ئێمە دەكەوێنە ژێر كاریگەریی هەژموونی هاوكێشە سیاسی و ئابوورییەكانی ناوچەكەوە.

- لە ناو ئەم جوگرافیا سیاسییە ئاڵۆزەدا لە ساڵی 1991 دوای سەرهەڵدانی خەڵكی كوردستان، ڕژێمی بەعس هەوڵی دا زۆر دڕندانە شارەكانی كوردستان داگیر بكاتەوە، بۆیە خەڵكی كوردستان پەنای بۆ كۆڕەوی ملیۆنی برد، ئەم كۆڕەوە ویژدانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیی هەژاند و بڕیاری 688ی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی دەرچوو و نەوای ئارامیان بۆ دروست كردین، توانیمان هەڵبژاردن بكەین و پەرلەمان و حكومەتی هەرێمی كوردستان دابمەزرێنین، كە بەرهەمی خەباتی 100 ساڵی قوربانیدانی نەتەوەكەمان بوو. ئەم كیانە كە وەك ئەمری واقیع بۆمان دروست بوو، سوپاس بۆ خودا توانیمان بیپارێزین و بیهێڵینەوە لەگەڵ ئەوەی كێشەی زۆریشمان ڕووبەڕوو بوو، تا ڕژێمی بەعس لە ساڵی 2003 ڕووخێندرا.

- لە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس سەركردایەتی سیاسیی كوردستان بە قورسایی خۆی بەشداری لە پرۆسەی تازەی سیاسی لە عێراقدا كرد. ئەوە بوو لەگەڵ تێكڕای هێزە سیاسییەكانی عێراق توانرا لە ساڵی 2005 دەستوورێك بۆ عێراقی نوێ دابڕێژرێت، كە كۆمەڵێك ماف و دەستكەوتی بۆ گەلی كوردستان لەخۆ گرتبوو، خەڵكی كوردستان دڵیان بەم دەستوورە خۆش بوو، لەبەر ئەوەی پێیان وابوو بە نووسینەوەی ئەم دەستوورە مێژووی شەڕ و شۆڕ و خوێناویی عێراق كۆتایی دێت.

- بەداخەوە لایەنە سیاسییەكانی عێراق بەتایبەت لایەنە سیاسییەكانی شیعە، نییەتیان لەگەڵ جێبەجێكردنی ئەم دەستوورەدا پاك نەبوو، هەماهەنگ و هاریكار نەبوون بۆ ئەوەی دەستوورەكە وەك خۆی جێبەجێ بكەن. سەرچاوەی هەموو ئەو كێشانەی كە لە نێوان هەرێمی كوردستان و ناوەنددا كەڵەكە بوون و بە هەڵواسراوی ماونەتەوە، دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی دەستوورەكە وەك خۆی جێبەجێ نەكرا.

- كێشەی سێكتەری نەوت و گاز كە یەكێكە لە كێشە دیارەكانی نێوان حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی ناوەند، هۆكارەكەی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە لە ساڵی 2007 نەیانهێشت یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی لە پەرلەمانی عێراق دەربچێت، بە ئەنقەست ئەو یاسایە پشتگوێ خرا و دەرنەكرا و هەتا ئێستاش بە یاسای نەوت وگازی پێشووی ڕژێمی بەعس ئەم سێكتەرە گرنگە مامەڵەی لەگەڵدا دەكرێت.

- ماددەی 140ی دەستوور كە ماددەیەكی زۆر گرنگە بۆ چارەسەركردنی كێشەیەكی زۆر گرنگ، كە ئەویش كێشەی خاكە، دەبوو هەتا كۆتایی ساڵی 2007 هەر سێ قۆناغی (ئاساییكردنەوە، سەرژمێری و ڕاپرسی) تەواو بوایە و كێشەی ئەو ناوچانە چارەسەر بكرایە، بەڵام ئەم ماددەیەش بە ئەنقەست دواخرا و هەتا ئێستاش ئەو كێشەیە چارەسەر نەكراوە.

- بایەخیان بە دامەزراندنی دامەزراوە پێویستەكان بۆ تەواوكردنی هەیكەلەی سیستمی فیدڕاڵی لە عێراقدا نەدا، دامەزراوەی ئەنجومەنی فیدڕاڵی كە هاوشانی ئەنجومەنی نوێنەران دەبێتە تەواوكاری دەسەڵاتی یاسادانانە دانەنرا و هەتا ئێستاش لە عێراقدا ئەنجومەنی فیدڕاڵی بە یاسا دانەمەزراوە، بوونی ئەم ئەنجومە كە ئێستا لە عێراقدا نییە، شان بە شانی ئەنجومەنی نوێنەران هاوسەنگی لە نێوان هەرێم و پارێزگاكان و حكومەتی فیدڕاڵیدا دروست دەكات و، فاكتەرێكی گرنگە بۆ چارەسەركردنی كێشەكان.

- لە دوای ساڵی 2014 بە تەواوەتی حكومەتی عێراق ماددە دەستوورییەكانی تایبەت بە هەرێمی كوردستان پێشێل كرد و دەستی بۆ شایستە داراییەكان و مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم برد و بڕی، ئامانج لەم سیاسەتە ئەوە بوو بە برسیكردنی خەڵك قەوارەی سیاسیی هەرێم بچووك بكەنەوە، یان وەك پارێزگایەك مامەڵەی لەگەڵ بكرێت.

- جیا لە جێبەجێنەكردنی دەستوور، حكومەتی هەرێمی كوردستان بەتایبەتی كابینەی نۆیەم، ئاستەنگی دیكەی بۆ دروست بوو، كە بریتی بوون لە بڵاوبوونەوەی پەتای كۆرۆنا و دابەزینی نرخی نەوت بۆ خوار سفر، ئەمە وای كرد كە ئابووریی هەرێمی كوردستان گورزێكی كاریگەری بەر بكەوێت، بەڵام وێڕای هەموو ئەمانەش كابینەی نۆیەم بە سەرۆكایەتی ڕێزدار مەسرور بارزانی پلانی هەبوو بۆ ژێرخانی ئابووریی كوردستان و توانی ڕاستی بكاتەوە و ئەو قەیرانانە تێپەڕێنێت و هەرێمەكەش وەك قەوارەیەكی سیاسی پارێزراو بێت.

- لە ئێستا كە هەوڵەكان بۆ چارەسەری كێشەكانی هەرێم و بەغدا گەیشتوونەتە ئەو ئاستەی جۆرێك لە تێگەیشتنی زۆر باش لەگەڵ حكومەتەكەی محەمەد شیاع سوودانی لەسەر هەموو كێشە هەڵواسرەكان دروست بووە، هەوڵێك هەیە بۆ ئەوەی ئەو كێشانە چارەسەر بكرێت و پەیوەندییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدڕاڵی لەسەر بنەمای دەستوورەكە ڕێك بخرێنەوە. لەمەوە دەكرێت بڵێین وێڕای هەموو ئاستەنگ و ئالنگارییەكان هەرێمی كوردستان تا ڕاددەیەكی زۆر سەركەوتووانە مامەڵەی لەگەڵ ڕووداوەكانی ناوچەكە و عێراقیشدا كردووە