عێراق وڵاتێكی ناسراوە بە توندوتیژی و پێشێلكردنی مافی پێكهاتەكان، بەتایبەتی ئەنجامدانی كۆمەڵكوژی و جینۆساید دژی سەرجەم پێكهاتەكانی كورد لە قۆناغی جیاواز و بە شێواز و پاساوی جۆراوجۆر، كوردی فەیلی نموونەیەكی بەرچاوی ئەم دڕندەییەی ڕژێمە یەك لە دوای یەكەكانی عێراقە، ئەوان پێكهاتەیەكی ڕەسەنی كوردن و لە دامەزرانی دەوڵەتی عێراقەوە پەراوێز خراون و پێشێلكارییان دەرهەق دەكرێت، تاوەكو لە سەرەتای ساڵی هەشتاكانی سەدەی ڕابردووەوە بە دڕندەترین شێوە تووشی جینۆساید بوونەوە، بە زۆرەملێ خێزانەكانی كوردی فەیلی ڕاپێچی ئێران كران، گەنجەكانیشیان خرانە زیندانەكانەوە و دواتر بێسەروشوێن كران. گۆڤاری گوڵان لە زنجیرە دیدارەكانیدا لەگەڵ كەسایەتییەكانی كوردی فەیلی، بۆ ئەم ژمارەیەش چەند پرسیاری ئاراستەی دكتۆر محەمەد موحسین وەلی توتە، مامۆستا و كەسایەتیی ناسراوی ناو كوردی فەیلی كرد و بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی دایەوە.

 

* بەو پێیەی بنەماڵە و خێزانەكەت قوربانیی زۆریان داوە و ژمارەیەكیشیان لێ شەهید بووە، با سەرەتای پرسیارەكەمان لەوەوە دەست پێبكەین، بۆچی هۆز و تیرەكانی كوردی فەیلی لە دیوی عێراقدا جینۆسایدیان دەرهەق ئەنجام دراوە؟

- بۆ وەڵامدانەوەی پرسیارەكەت سەرەتا پێویستە كەمێك بگەڕێینە دواوە و لە ڕێككەوتنامەی سایكس- پیكۆی ساڵی 1916ـەوە دەست پێ بكەین، ئەو دەمە وڵاتانی زلهێزی براوەی جەنگی دووەمی جیهانی، بەتایبەتی وڵاتانی (فەرەنسا و بەریتانیا و دواتر ڕووسیاش) میرات و ناوچەكانی دەوڵەتی عوسمانییان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست وەكو زۆر شوێنی دیكە لە نێوان خۆیاندا دابەش كرد. پێش ئەم ڕێككەوتنە كوردستان بەسەر (دەوڵەتی عوسمانی و دەوڵەتی ئێرانی) دابەش كرابوو، لە دوای ئەم ڕێككەوتنە ئەم جارە كوردستانیان دابەشی چوار پارچەی كوردستانی باكوور (توركیا) كوردستانی باشوور( عێراق) و كوردستانی ڕۆژئاوا (سووریا) و كوردستانی ڕۆژهەڵات وەكو خۆی لەسەر (ئێران) مایەوە. ئەم پارچەپارچەكردنە و تەنانەت ڕێككەوتنەكەش كە بە بێ گوێدانە خواستی گەلی كورد و پاراستنی مافەكانی جێبەجێ كرا، سەرەتای نەهامەتی و كۆمەڵكوژی و جینۆسایدی كوردان بوو لە هەر چوار پارچەی كوردستان، ئەمەش لەبەر دوو هۆكار، هۆكارێكیان زۆربەی ئەو نەتەوانەی لە دەورووبەری كوردستانن و گەلی كوردیان بەسەردا دابەش كرد، ویست و خواستی خۆسەپاندن و پاوانخوازی و سڕینەوەی ناسنامەی كوردیان هەبووە، ئەمەش هاوكات بووە لەگەڵ بەپیتی و دەوڵەمەندیی خاكی كوردان و بوونی سامانێكی زۆری سەر زەوی و ژێر زەوی، بۆیە ڕژێمەكانی هەر چوار پارچەكەی كوردستان ڕێزی مافەكانی مرۆڤ و ڕێككەوتننامەكەی سایكس پیكۆشیان نەگرت، كە دەبووایە ڕێز لە كەلتوور و ناسنامە و مافی كورد و تەواوی ئەو نەتەوانە بگیرێت كە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدان و دەوڵەتیان بۆ دانەمەزراوە.

ئەم پێشەكییە گرنگ بوو تاوەكو خوێنەر بزانێت، بۆچی پێكهاتەی كوردی فەیلی و تەواوی پێكهاتەكانی دیكەی كورد لە هەر چوار پارچەی كوردستان كەوتوونەتە بەر شاڵاوی دڕندانە و كۆمەڵكوژی، بەمەش لەو سەردەمەدا كوردی فەیلی و سەرجەم كورد بەگشتی، دابەشی سەر دەوڵەتی عوسمانی و ئێرانی كران بە پاشكەوتەی ئێرانی و پاشكەوتەی عوسمانی ناسران، هەر ئەم پاشكەوتەیە بوو كە بووە بیانوو و پاساوی ڕژێمی بەعس بۆ دەستپێكردنی جینۆسایدەكە و دوورخستنەوەی كوردی فەیلی بۆ ئێران. كوردی فەیلی لە ناوچەیەكی جوگرافیای فراوانی ڕۆژهەڵاتی دیجلەوە لە هەردوو دیوی سنوورەكانی عێراق و ئێراندا لە دیوی ئێران لە پارێزگاكانی (كرماشان و ئیلام و لۆڕستان) دەژین و لە دیوی عێراقدا جگە لە بەغدا كە زۆرینەیان دانیشتووانی ڕەسەنی ئەو شارانەن، كە هەندێكی بریتییە لە (زڕباتییە، بەدرەو جەسان، خانەقین، كووت، مەندەلی، عەلی غەربی، شێخ سەعد، كونێت و چەندین ناوچەی دیكەی پارێزگای دیالە)، هەر خۆی لە خۆیدا لە ناو جەرگەی بەغدا و شارە گەورەكانی دیكەی عێراق جووەكان و كوردی فەیلی بناغەی مەدەنییەت و شارستانی بوون، لە شار و شارۆچكەكانی دیكەش بە هەمان شێوە بوون. بۆ نموونە لە شاری قاسم لە پارێزگای بابل دامەزرێنەری ئەو شارە جووەكان و كوردی فەیلیی بوون، لە بەغدای كۆن سەرجەم گەڕەكەكانی كیفاح و كازمییە و عەلاوی هەمووی كوردی فەیلی تێدا بوو. بەردەوامیش كوردە فەیلییەكان دانیشتووانی ڕەسەنی ئەم ناوچەیە ڕووبەڕووی داگیركردنی خاكەكەیان بوونەتەوە و تەرحیل و كۆچیان پێ كراوە و، زۆر لە خێزانە كوردە فەیلییەكان بە زۆرەملێ دوور خراونەتەوە بۆ ناوچەكانی دیكەی عێراق و ئێران.

* كەواتە ئالێرەوە مەینەتییەكانی كوردی فەیلی دەستی پێكردووە و ڕژێمی بەعس بە دڕندەترین شاڵاوی دوورخستنەوە و بە زۆر ڕاپێچكردنی خێزانەكانی كوردی فەیلی بۆ ئێران و دەستگیركردن و لە سێدارەدانی دەست پێكرد، ئایا تا چەند ئەم جینۆسایدە زیان و شوێنەواری خراپی لەسەر كوردی فەیلی بەجێ هێشتووە؟

- جووڵانەوەیەكی شۆڤێنی و ڕەگەزپەرستی دژی كورد لە تەواویی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بەتایبەتی لە لای ڕژێمە یەك لە دوای یەكەكانی عێراق هەبووە، لەو سەردەمەشدا كە كوردی فەیلی لە ڕووی نەتەوەیی و مەزهەبییشەوە كەوتنە بەر شاڵاوی دڕندانەی بەعس و قەومییەكان، ئەم ڕق و كینە شەڕانگێزییە توندتر بووەوە، لە كۆتاییەكانی پەنجاكان و شەستەكانی سەدەی ڕابردووەوە كوردی فەیلی لەبەر هزری نەتەوەییان پاڵپشتی شۆڕشی مەلا مستەفا بارزانییان كرد و بە خوێن و گیان و كۆمەك یارمەتی شۆڕشی ئەیلوولیان دا. لە بیرم دێت دایك و داپیرم و زۆربەی هەرە زۆری ئافرەتانی كوردی فەیلی خشڵ و زێڕەكانی خۆیان دەفرۆشت بۆ كۆمەك و هاوكاریكردنی شۆڕشە گەورەكەی مەلا مستەفا بارزانی، كوردی فەیلی لە ناو پارتی دیموكراتی كوردستاندا بوونێكی كاریگەریان هەبوو، تەنانەت حەبیب محەمەد كەریم سكرتێری پارتی بوو. بەم شێوەیە كوردی فەیلی لە ناو هەموو كایەكانی سەربازی و مەدەنیدا هەبوون و ڕێكخراوەكانی ئافرەتان و قوتابیان و لاوان لە لایەن كوردی فەیلییەوە بەڕێوە دەبران. كوردی فەیلی لەم پێناوەدا هەروەكو چۆن شەهید و قوربانیی زۆریان دا، بە هەمان شێوەش ڕق و كینەیەكی كوێرانە و دڕەندانەیان ڕووبەڕوو بووەوە لەلایەن ڕژێمە داپڵۆسێنەرەكانی عێراقەوە، دوای كوشتنی عەبدولكەریم قاسم و هاتنە سەر حوكمی بەعسییەكان كوشتن و دوورخستنەوەی كوردە فەیلییەكانیان دەستی پێكرد، بەو پێیەی كوردی فەیلی خاوەن كەسایەتییەكی دڵسۆز و نیشتمانپەروەر بوون بۆ قەزییە نەتەوەییەكەیان و، خۆڕاگریش بوون لە بەردەم فشارەكانی ڕژێمدا، بۆیە دوای تەقینەوەكەی زانكۆی موستەنسرییە و تاوانباركردنی كوردی فەیلی ئەو پاساوە بوو كە دەستی كرد بە دوورخستنەوەی هەموو ئەو كەسانەی كە پاشكەوتەیی ئێرانی بوون، ئەوان لە سەردەمی عوسمانییەكاندا بەشێكی زۆریان بە پاشكەوتەیی ئێرانی ناوی خۆیان نووسیبوو تا عوسمانییەكان گەنجەكانیان پەلكێشی سوپا نەكەن و لە شەڕەكانی بەڵقاندا بێسەروشوێن نەبن. ئەو سەردەمە عوسمانییەكان هەر گەنجێكیان بردبێت بۆ خزمەتی سەربازی نەگەڕابووەوە، ڕژێمی بەعسیش ئەمەی كردە بیانوو و تاوانەكەی ئەحمەد حەسەن بەكر لە ساڵی 1970 كە دەستپێشخەر بوو، دواتر بە هۆی شەڕی ڕژێم لەگەڵ مەلا مستەفا بارزانی و پێشمەرگەكانی، ئەم كۆمەڵكوژییەی كوردە فەیلییەكان ڕاوەستابوو، چونكە مەلا مستەفا بارزانی پەیوەندییەكی بەهێزی لەگەڵ كوردی فەیلی هەبوو، ئەوانیش مەلا مستەفا بارزانییان خۆش دەویست و ڕژێمی ئەو سەردەمە نەیدەوێرا لەبەر شۆڕشی ئەیلوول زیاتر ئازاری كوردەكان بدات. بەم شێوەیە تاوانی دژ مرۆڤایەتی كە بەرانبەر كوردی فەیلی ئەنجام دراوە و شوێنەواری خراپی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و ڕۆشنبیری و كەلتووری لێ كەوتەوە و تاكو ئەمڕۆش بەردەوامە .

* زۆر باس لە زیندانیكردن و بێسەروشوێنكردنی گەنجەكانی كوردی فەیلی دەكرێت، ئایا بۆچی زانیاری و دیكۆمێنت لەسەر ئەم ڕەشبگیری و جینۆسایدە كەمە؟

- جینۆسایدی دژ بە كوردی فەیلی لە ماوەی زیاتر لە 40 ساڵدا قۆناغ بە قۆناغ ڕووی داوە، ئەمە وێڕای ئەوەی لەو سەردەمەدا هۆكارەكانی پەیوەندیكردن و ڕاگەیاندن لە ئاست پێشكەوتنەكانی ئێستادا نەبووە، نابێت ئەوەش لەبیر بكەین، جینۆسایدەكە لە بەرچاو و بە بێدەنگیی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و حكومەتەكانی ڕۆژئاوا ڕوویان دا، كە ئەوان پاڵپشتیی سەدامیان دەكرد لە شەڕی دژی ئێران، لە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس و لەسێدارەدانی تاوانباران بەپێی پێویست، نە حكومەتی عێراق و نە حكومەتی هەرێمی كوردستان گرنگییەكی ئەوتۆیان بە جینۆسایدی كوردی فەیلی نەداوە، هەرچۆنێك بێت لەو جینۆسایدەدا گەنجەكان لە تەمەنی 17-35 ساڵ بە ڕەشبگیری دەستگیر دەكران و ڕاپێچی زیندانەكان دەكران و دوای ماوەیەك ژمارەیەكیان بێسەروشوێن دەكران و لەگەڵ بارزانییەكاندا تاقیكردنەوەی كیمیاییان لەسەر دەكرا و زۆربەشیان لەسێدارە دران. زۆر لە خێزانە كوردە فەیلییەكان ڕوفاتی گەنجەكانیان دەست نەكەوتەوە و بە جددی بۆی نەگەڕان لە بیابانەكاندا كە ڕووبەرێكی زۆر فراوانە، زۆر وێنە و بەڵگەنامەی گەنجەكان لە ناو زیندانەكاندا هەیە، بەڵام دوای ماوەیەك قۆناغ بە قۆناغ بۆ زیندانە نهێنییەكان دەگوازرانەوە و لەوێشەوە بێسەروشوێن دەكران.

* لە دوای ساڵی 2003 هەرچەندە دادگای تاوانەكانی عێراق و پەرلەمان و حكومەتی عێراق ددانیان بە جینۆسایدەكەدا نا، كە تاوانی دژ بە مرۆڤایەتییە، ئەی بۆچی كوردی فەیلی تەواوی مافەكانیان بۆ نەگەڕایەوە و مەینەتییەكانیان بەردەوامیی هەیە؟

- نەگەڕانەوەی مافی كوردی فەیلی و قەرەبوونەكردنەوەیان بۆ كوردبوونیان دەگەڕێتەوە، زۆر لەو هێز و لایەنە سیاسییانەی لە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس كە باڵادەست بوون، هەمان بیروبۆچوونی شۆڤێنییانە و دژ بە كوردیان هەیە، لە لایەكی دیكەوە بەهۆی ناسەقامگیریی بارودۆخی عێراقەوە خێزانەكانی كوردی فەیلی ناو كەمپەكانی ئێران زۆربەیان نەگەڕانەوە و هەندێكیشیان ڕوویان لە هەندەران كرد، ئێستاشی لەگەڵدا بێت دادگاكانی یەكلاكردنەوەی ناكۆكییەكانی موڵكداری، دادگایەكی تاقەت پڕوكێنن و ماوەیەكی زۆری دەوێت تاوەكو قەرەبووی قوربانییەكە دەكاتەوە، گرفتێكی دیكەش لەوەدایە كاتێك كوردی فەیلی ڕاپێچی ئێران كران، بەڵگەنامەكانیان لێ سەندرابووەوە، لێرەش لە فەرمانگەكانی ڕەگەزنامە تۆمارەكانیان دڕاندوون و لەناو براون، هەر لەو سەردەمەدا خەڵكی لە ترسی دەستگیركردن و كوشتن، زۆر ناو و ناونیشانیان بە هەڵە دەنووسی، لێرەش لە هەرێمی كوردستان وەكو پێویست گرنگی بەم كەیسە نەدرا .

* ئەگەر لەسەر ئەم خاڵە بووەستین، ئایا پێشنیارتان چییە تاوەكو جینۆسایدی كوردی فەیلی بە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بناسێنرێت؟

- پێویستە كەسایەتییەكانی كوردی فەیلی لە دەرەوەی وڵات لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە پاڵپشتی بكرێن، تاوەكو جینۆسایدی كوردی فەیلی بگەیەنینە نەتەوە یەكگرتووەكان و گەلانی پێشكەوتووخوازی جیهان، لە نێوخۆشدا هۆزە كوردە فەیلییەكان كۆبكرێنەوە و بەهێزەوە لە ناو پەرلەمان و حكومەتی عێراقدا دەربكەون، گرنگیدانی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە نێوخۆی كوردستانیشدا لاوازە چ لە ڕووی دامەزراندنی ئەو سەنتەرەی بەڕێز مەسعود بارزانی داوای كرد، یان لە ڕووی چاپكردنی كتێبی مێژوویی و كۆكردنەوەی بەڵگەنامەكانەوە.