لە هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنەكانی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان سەرۆك بارزانی ڕایگەیاند، دەبێت یەكەم كاری ئەو خولەی پەرلەمان نووسینەوەی دەستوور بێت، لەسەر گرنگی ئەم پرسە و ئاستەنگ و بەربەستەكانی بەردەم پەسەندكرنی دەستوورەكە، گۆڤاری گوڵان دیدارێكی لەگەڵ پڕۆفیسۆر محەمەد عومەر مەولوود دادوەری پێشووی دادگای پێداچوونەوەی هەرێمی كوردستان و ئەندامی هەموو لێژنەكانی پێشووی نووسینەوەی دەستوور و شارەزا و پسپۆڕ لە یاسای فیدڕاڵییەت سازدا.

 

* لە هەڵمەتی هەڵبژاردنەكانی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستاندا، سەرۆك بارزانی ڕایگەیاند دەبێت یەكەم كاری پەرلەمانی داهاتوو نووسینەوەی دەستووری هەرێمی كوردستان بێت، ئایا گرینگی دەستوور بۆ هەرێمێك لە ناو دەوڵەتێكی فیدڕاڵیدا چییە؟

- بۆ وەڵامی ئەو پرسیارە دەبێت سەرەتا گرینگی دەستوور بۆ هەرێمی كوردستان ڕوون بكەینەوە و داواكاری و ئەو دڵسۆزی و تەئكیدەی جەنابی سەرۆك بارزانی بخەینەڕوو، كە بۆچی هەموو كات و لە هەموو خولەكانی پەرلەمانی كوردستان داوای یەكەم و كاری سەرەكیی جەنابی سەرۆك بارزانی لە پەرلەمان نووسینەوەی دەستووری كوردستان بووە. دەستوور كۆلەگەیەكی زۆر گرینگە بۆ هەموو قەوارەیەكی سیاسی، جا ئەو قەوارەیە چ دەوڵەت بێت، یان هەرێمێكی فیدڕاڵی، (بۆیە لەمەودوا كە ناوی دەوڵەتمان هێنا بابەتەكە هەرێمی فیدڕاڵیش دەگرێتەوە) و ئەو گرینگییە لە چەند خاڵێك سەرچاوە دەگرێت كە لێردا باسیان دەكەین:

یەكەم: دەستوور بە ناسنامەی دەوڵەت یان هەرێم دادەنرێت: دەستوور جۆری دەوڵەت دیاری دەكات كە ئایا سەرمایەدارییە، یان سۆشیالیستییە و ئایا دیموكراتییە، یان دیكتاتۆرییە، یان ئایا دەوڵەتێكی ئایینییە یان عەلمانییە، هەروەها سیستەمی پەرلەمانی پیڕەو دەكات، یان سیستەمی سەرۆكایەتی، یان سیستەمی تێكەڵ.

دوووم: دەستوور تایبەتمەندییەكانی دەوڵەت دابەش دەكات بەسەر سێ دەسەڵات، دەسەڵاتەكانی (یاسادانان و كارگێڕی و دادوەری) و سنووریش بۆ هەر یەكێكیان دادەنێت، بەپێی پڕەنسیپی دابەشكردنی دەسەڵاتەكان.

سێیەم: دەستوور مافەكانی هاووڵاتیان لە بوارەكانی شارستانی و سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی دیاری دەكات، هەروەها ئازادییەكانی هاووڵاتیان دەستنیشان دەكات، ئەوەش بۆ پاراستنی هاووڵاتیانە لە دەستدرێژیی دەسەڵات، چونكە دەستوور هاوسەنگی لە نێوان دەسەڵات و ئازادی دەپارێزێت.

چوارەم: دەستوور پرەنسیپی سەروەریی یاسا دەچەسپێنێت، لەبەر ئەوەی دەستوور باوكی یاساكانە، بۆیە نابێت هیچ یاسایەك بە پێچەوانەی دەستوور دەربچێت.

پێنجەم: دەستوور شەرعییەت بە دەسەڵاتی حوكمڕان دەبەخشێت، چونكە بوونی دەستوور وا دەردەخات كە ئەو دەسەڵاتە دەسەڵاتێكی پاشاگەردانی نییە، بەڵكو پابەندە بە پرەنسیپەكانی دیموكراسی و لە سەرووی هەموویان پرەنسیپی دەستاودەستی ئاشتییانەی دەسەڵات. 

شەشەم: دەستوور چوارچێوەیەكی باش دەڕەخسێنێت بۆ گەشەپێدانی وڵات لە هەموو بوارەكان، لەبەر ئەوەی دەستوور جێگیربوونی سیاسی پەیدا دەكات، ئەوەش دەبێتە هۆكاری گەشەكردن و پێشكەوتن و ئاوەدانبوونەوە، لەبەر ئەوەی ئەو وڵاتە دەبێتە جێگایەكی باش بۆ هاندانی سەرمایەداران كە بە مەبەستی وەبەرهێنان ڕووی لێبكەن.

حەفتەم: دەستوور دەق لەسەر دەستگا و ئامرازی پێویست دەكات بۆ چارەسەركردنی ناكۆكییەكان لە نێوان دەسەڵاتەكان و، لە نێوان دەسەڵات و هاووڵاتیان لەلایەكی دیكە، بۆیە دەبینین كە زۆربەی زۆری دەستوورەكان ئەگەر نەڵێین هەموویان، دەق لەسەر دامەزراندنی دادگایەكی دەستووری دەكەن بۆ بڕیاردان لەسەر ئەو كێشە و ناكۆكییانەی كە دێنەپێش.

هەشتەم: بوونی دەستوورێكی دیموكراسی دەبێتە هۆی ئەوەی كە وڵاتانی جیهان بە چاوێكی پڕ لە ڕێز و بەرز سەیری ئەزموونی حوكمڕانی ئەو وڵاتە بكەن. هەر بۆیە داواكارییەكەی جەنابی سەرۆك بارزانی لە كورتە وەڵامێك دەخەمەڕوو: داواكاریی سەروك بارزانی كە یەكەم كاری خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان دەبێت نووسینەوەی دەستووری هەرێمی كوردستان بێت، زۆر لە جێی خۆیەتی، بۆ ئەوەی هەرێم ببێتە خاوەنی دەستووری خۆی و ڕزگاری بێت لەو بۆشاییە دەستووری و یاساییەی كە هەیە، لەبەر ئەوەی سەرۆك بارزانی زۆر بەپەرۆشە بۆ سەركەوتنی ئەزموونی حوكمڕانی لە كوردستان، هەروەها سەرۆك بارزانی زۆر بەپەرۆش بوو كە ڕۆژێك زووتر دەستووری هەرێمی كوردستان بنووسرێتەوە و بخرێتە ڕاپرسی، تاوەكو قەوارەی سیاسی كوردستان ببێتە خاوەنی دەستوورێكی شایستە بە خەبات و قوربانییەكانی میللەتی كورد. بەندە وەك ئەندامێك لە لێژنەی نووسینەوەی دەستوور شاهیدیی ئەوە دەدەم كە جەنابی سەرۆك بارزانی چەند جار بەدواچوونی بۆ كاروباری لێژنەكە دەكرد و هەوڵیشی دەدا بۆ لابردنی ئەو كۆسپانەی دەهاتنە بەردەم بەردەوامبوونی پرۆسەكە، لێرەدا هیوادارم كە داواكارییەكەی سەرۆك بارزانی جێبەجێ بكرێت و ئاواتەكەی لەو بوارە بێتەدی.  

* ئاشكرایە دەستووری هەرێمەكان دەبێت هاوتەریبی دەستووری فیدڕاڵی بێت. چۆن دەستووری هەرێمەكان بە هاوشان لەگەڵ دەستووری فیدڕاڵی كاروبارەكانی هەرێمەكان ڕێك دەخات؟ ئایا لە خوار دەسەڵاتە حەسرییەكانەوە ئەو مافانەی هەرێمەكان چین كە بە دەستووری خودی هەرێمەكان ڕێك دەخرێن؟ 

- لە سیستەمی فیدڕاڵی هەرێمەكانی دەوڵەت لەپاڵ دەستووری دەوڵەتی یەكگرتوو، دەستووری خۆیان دەبێت، بۆیە دەبینین كە ماددەی (120) لە دەستووری (2005) لە عێراق دەڵێت: «دەبێت هەرێمی كوردستان هەڵسێت بە دانانی دەستووری خۆی كە پەیكەری دەسەڵاتەكانی هەرێم ڕێك دەخات و تایبەتمەندییەكانیان و چۆنیەتی بەكارهێنانیان دیاری دەكات، بە مەرجێك كە دژ بەم دەستوورە نەبێت». لە دەوڵەتی فیدڕاڵیی دەسەڵاتەكان دابەش دەكرێت لە نێوان حكومەتی یەكگرتوو و حكومەتەكانی هەرێمەكان بە جۆرێك كە حكومەتی یەكگرتوو دەسەڵاتە حەسرییەكان بە كار دەهێنێت و هەرێم دەسەڵاتەكانی دیكە (ناحەسری) بەكار دەهێنێت، بۆیە دەستووری یەكگرتوو كاروباری دەوڵەتی یەكگرتوو ڕێك دەخات و، باس لە دەسەڵاتەكانی دەوڵەتی و حكومەتی یەكگرتوو واتا دەسەڵاتەكانی یاسادانان و كارگێڕی و دەسەڵاتی دادوەری و تایبەتمەندی هەر یەكێكێان دەستنیشان دەكات.

تایبەتمەندییەكانی دەسەڵاتەكانی حكومەتی یەكگرتوو جیاوازن لە تایبەتمەندییەكانی حكومەتی هەرێم، چونكە حكومەتی یەكگرتوو تایبەتمەندە بە دەسەڵاتە حەسرییەكان كە پێویستن بە سەروەریی دەرەوە و ناوەوەی دەوڵەت، وەكو سیاسەتی دەرەوە و بابەتی دراو و ئاسایشی ناوخو و...هتد، بۆیە دەبینین كە ماددەی ‌(110) لە دەستووری (2005) هەمیشەیی عێراق دەسەڵاتە حەسرییەكان كە لە تایبەتی حكومەتی یەكگرتوون هەژمار دەكات، لە بەرانبەردا حكومەتی هەرێم لەبەر ئەوەی تەنیا خاوەنی سەروەریی ناوخۆیە تایبەتمەندە بەو بابەتانە كە پێوەستن بە كاروباری ناوخوی هەرێم، وەكو بابەتەكانی پەروەردە و خوێندنی باڵا و تەندروستی و ئاوەدانكردنەوە و بەڕێوەبردن و وەبەرهێنان لە بواری نەوت و كانزاكان بە هاوكاری لەگەڵ حكومەتی یەكگرتوو و بابەتەكانی ڕێگاوبان و گەشەپێدان لە هەموو بوارەكانی ژیان و پاسەوانیی هەرێمەكەش.

* هەرێمی كوردستان هەرێمێكی فرە نەتەوە و فرە ئایینە، ئایا میكانیزمی گونجاو بۆ دیاریكردنی مافی ئەو پێكهاتانە چین، یان لە ڕەشنووسەكانی پێشتری دەستووری هەرێمی كوردستان چۆن چارەسەر كراوە؟

- هەرێمی كوردستان بێجگە لە میللەتی كورد چەند پێكهاتەی دیكەی تێدایە وەكو براكانمان لە توركمان و عەرەب و كلدان و سریان و ئاشوری و ئەرمەن، لێرەدا پێویستە جەخت لەسەر ئەوە بكەینەوە، كە پێویستە دەستووری هەرێم ددان بە ماف و ئازادییەكانی ئەو پێكهاتانە بنێت و مافەكانیان لە بواری زمان و ڕۆشنبیری و كەلتوور زامن بكات، هەروەها پێویستە هاووڵاتیانی ئەو پێكهاتانە یەكسان بن لەگەڵ هاووڵاتیانی كورد لە هەموو ماف و ئازادییەك و ئەگەر لە ناوچەیەكی دیاریكراو یەكێك لەو پێكهاتانە زۆرینەی دانیشتووانی هەبوو، پێویستە حكومەتی خۆجێیی لەلایەن ئەو پێكهاتەیە بەڕێوەببردرێت، هەتا دەگاتە ئۆتۆنۆمییش، ئەگەر هاتوو ناوچەكە فراوان بوو. لێرەشدا پێویستە ئاماژە‌ بە پڕۆژەی دەستووری ساڵی(2009)ی هەرێمی كوردستان بكەین، كە لە پەرلەمانی كوردستان پەسەند كراوە، كە ئەمەش هەر بە هەوڵ و داكۆكیی سەرۆك بارزانی بوو، لە بارەی یەكسانیی هاوڵاتیان كە ماددەی (20)ی پڕۆژەكە دەڵێت: «یەكەم: هەموو كەس بەرانبەر بە یاسا یەكسانە.

دووەم: هەموو چەشنە جیاكارییەك لەسەر بناغەی (نەژاد، ڕەنگ، ڕەگەز، زمان، پێگەی كۆمەڵایەتی، وڵاتنامە، بنەچە، ئایین، بیروباوەڕ، هزر، تەمەن، باری ئابووری، كۆمەڵایەتی، سیاسی، یان كەمئەندامی قەدەغەیە». هەروەها بەشی سێیەم لە دەروازەی دووەمی پڕۆژەی دەستوورەكە تەرخان كراوە بۆ مافە نەتەوەیی و ئایینییەكانی پێكهاتە جۆراوجۆرەكانی هەرێمی كوردستان و زیاتر لەوەش ماددەی‌ (35) لەو بەشە جەخت لەسەر ئەوە دەكات كە «ئەم دەستوورە مافی نەتەوەیی و ڕۆشنبیری و كارگێڕی دەستەبەر دەكات بۆ توركمان، عەرەب، كلدان، سریان، ئاشووری، ئەرمەن بە مافی ئۆتۆنۆمییشەوە بۆ هەر پێكهاتەیەك كە لە هەر شوێنێك زۆرینەی دانیشتووانی هەبێت».

* لە دوای ساڵی 1992 هەتا ئێستا چەندین جار لێژنە بۆ نووسینەوەی دەستووری هەرێمی كوردستان دانراوە و،تەنانەت لە ساڵی 2009 پەرلەمان پەسندی كرد و، بەنیازبوون لەگەڵ هەڵبژاردنەكانی 2009 بخرێتە ڕاپرسییەوە، بەڵام دواخرا. بۆچی حزبە سیاسییەكان ئەوەندە ئاستەنگ بۆ تێپەڕاندنی دەستووری هەرێمی كوردستان دروست دەكەن؟

- ئەوە بەڕاستی هەم بابەتێكی زۆر ناتەندروستە، هەم جێگای ڕەخنەیەكی گەورەیە كە هەتا ئێستا لە دوای تێپەڕبوونی نزیكەی (33) ساڵ لەسەر ڕاگەیاندنی سیستەمی فیدڕاڵی لە لایەن پەرلەمانی كوردستان و لە پاش تێپەڕبوونی (20) ساڵ لەسەر دامەزراندنی دەستووری فیدڕاڵیی عێراق كە لە ماددەی (120) ئەمر دەكات، بەوەی كە دەبێت هەرێمی كوردستان دەستووری خۆی دابنێت، بەڵام هەرێمی كوردستان تەقەی سەری دێت و نەیتوانیوە ببێتە خاوەنی دەستووری خۆی. شایانی باسە لە ساڵی (2002)ـەوە هەوڵ دراوە بۆ دانانی دەستووركە كە هەندێك پەرلەمانتار لەگەڵ هەندێك لە شارەزایانی بواری دەستوور خەریكی نووسینەوەی ڕەشنووسی ئەو دەستوورە بوون. لە سەرەتا لێژنەك بە سەرۆكایەتیی خوا لێخۆشبوو (دكتۆر ڕۆژ نووری شاوەیس) سەرۆكی ئەو كاتی پەرلەمانی كوردستان دامەزرا و لێژنەكە توانی ڕەشنووسی دەستووری هەرێم ئامادە بكات و لە 7/11/2002 پەرلەمانی كوردستان بە بڕیاری ژمارە‌ (26) پڕۆژەكەی پەسەند كرد و دوای ئەوە لە ساڵی (2005) لێژنەیەكی دیكە (لە چواردە پەرلەمانتار كە نوێنەرایەتیی حزبەكانی كوردستانیان دەكرد لەگەڵ چوار شارەزا لە بواری دەستوور) دامەزرا، ئەگەرچی لە دوای هەوڵێكی زۆر، هەروەها وەرگرتنی ڕای ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و زۆر لە كەسایەتییەكانی هەرێم ئەو لێژنەیە پڕۆژەیەكی ڕێكوپێك و تۆكمەی ئامادە كرد و پێشكەشی پەرلەمانی كوردستان كرا و، لە 24/6/2009 پەرلەمانی كوردستان بە دەنگی 95 پەرلەمانتار لە 96 ئەندام كە ئامادەی دانیشتنەكە بوون پرۆژەكە پەسەند كرا و بڕیار درا كە لە 25/7/2009 ڕیفراندۆمی لە لایەن گەلی كوردستان لەسەر بكرێت و داوا لە كۆمیسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراق كرا، ئەو ڕیفراندۆمە ئەنجام بدات، بەڵام كۆمیسیۆن وەڵامی داوە كە ناتوانێت لەم بەروارەدا ڕیفراندۆم بۆ ئەو پڕۆسەیە ئەنجام بدات، هەر بۆیە پڕۆسەكە لەو شوێنە ڕاوەستا و هەر وەكو عارەب دەڵیت «في كل تأخیر أفة»، دوابەدوای ئەو ڕاوەستانەش هەندێك حزب و لایەنی كوردستان كە بەشداربوون لە ئامادەكردنی پڕۆژەكە پاشگەز بوونەوە لەو پرۆسەیە بە چەند هەنجەتێكی جۆراوجۆر و بێ بنەما و لە سەرووی هەموویان كە سیستەمی سیاسی بەپێی پڕۆژەكە‌ سیستەمێكی سەرۆكایەتییە، نەك پەرلەمانی، هەر چەندە ئەو هەنجەتەیان هیچ ئەسڵ و ئەساسی نەبوو. هەر بۆیە پڕۆژەكە بەو شێوەیە مایەوە و هەتا خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان هەلبژێردرا و بڕیار درا، پڕۆژەكە بگەڕێتەوە بۆ پەرلەمان و جارێكی دیكە دەستكاری بكرێت، لێژنەیەكی پەرلەمانی تازەش بۆ ئەم مەبەستە دامەزرێنرا، بەڵام لە دوای چەندین دانیشتن و بە هۆی ناكۆكی سیاسی پڕۆسەكە بە یەكجاری پەك خرا.

لێرەدا پێویستە بڵێین، گەڕاندنەوەی پڕۆژەكە دوای پەسەندكردنی لە لایەن پەرلەمان و ناردنی بۆ ڕیفراندۆم لەلایەن خەڵكی كوردستان كارێكی زۆر پێچەوانە بوو لەگەڵ پڕەنسیپە دەستوورییەكان، لەبەر ئەوەی گەل سەرچاوەی دەسەڵاتە، بە واتایەكی دیكە دەسەڵاتی گەل لە دەسەڵاتی پەرلەمان گەورەترە، بۆیە دەبووایە پڕۆژەكە بدرێتە ڕیفراندۆم، نەك بگەڕێندرێتەوە بۆ پەرلەمان. هەروەها سەبارەت بە هەڵوێستی حزبەكان لە پاشگەزبوونەوە لە ئەنجامدانی ڕیفراندۆم لەسەر پڕۆژەكەی 2009، هەروەها گەڕاندنەوەی پڕۆژەكە بۆ پەرلەمان لە جێگای خۆیدا نەبوو لەبەر ئەوەی هیچ هۆیەكی ئەوتۆ نەبوو بۆ ڕاگرتنی ئەو هەڵوێستە، نەخاسمە ئەگەر بزانین كە سیستەمی سیاسی بەپێی پڕۆژەكە سیستەمێكی دیموكراسی پەرلەمانییە و بەپێی ماددە‌ی (40)ی پڕۆژەكە پەرلەمان سەرچاوەی دەسەڵاتە لە هەرێمی كوردستان و بە تەنیا بە خۆی خاوەن بڕیارە لەسەر پرسە چارەنووسسازەكانی گەلی هەرێمی كوردستان. بە قەناعەتی بەندە هۆكاری ئەو هەڵوێستە لەوانەیە بگەڕێتەوە بۆ ئارەزووی هەندێ حزب و لایەن لە بەردەوامبوونی ئەو بارودوخە پاشاگەردانی و ناجێگیرە و بەرژەوەندیی تەسكی حزبایەتی لە سەرووی بەژەوەندیی گشتیی میللەتی كورد دابنێن، هەروەها دەگەڕێتەوە بۆ دیاردەی دووبەرەكی كە بەداخەوە لە دێر زەمانەوە بەرۆكی میللەت كورد بەرنادات.

لە كۆتاییشدا من وەكو هاووڵاتییەكی كورد لە هەرێمی كوردستان هیوادارم و ئاواتەخوازم كە خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بتوانێت دەستوورێكی رێكوپێك و تێروتەسەل بۆ هەرێمی كوردستان بنووسێتەوە، كە شایەنی خەبات و ماندووبوونی خەڵكی كوردستان بێت.