بۆ ئەوەی بزانین مەترسیی ماددەی هۆشبەر لەسەر كۆمەڵگە چییە و ئێستا بازرگانیكردنی بەو جۆرە هۆشبەرانە لە هەرێم لە چ ئاستێكە، هەروەها ئەو یاساییەی بۆ بەرنگاربوونەوەی ماددەی هۆشبەر دانراوە، ئایا تا چەند بەپێی پێویستە؟ ئایا چۆن و كێ دەتوانن ڕۆڵیان لە هۆشیاركردنەوەی خەڵك لەسەر ماددەی هۆشبەر هەبێت، بۆ تاوتوێكردنی ئەم پرسانە و چەند پرسی دیكەی پەیوەندیدار گۆڤاری گوڵان دیدارێكی لەگەڵ دڵشاد ئەنوەر توێژەر و ڕۆژنامەنووس لە دەنگی ئەمریكا ئەنجام دا.

 

* مەترسیی ماددە هۆشبەرەكان و ئالوودەبوونی گەنجان و بازرگانی پێكردنی چییە و مەترسیی قاچاخچێتی بەم ماددە ژهراوەییە لە هەرێمی كوردستان لە چ ئاستێكدایە؟

- مەترسییەكانی ماددەی هۆشبەر لەسەر هەرێمی كوردستان مەترسیەكی جددییە، ئێستا هەرێمی كوردستان بووەتە ترانزێت، یان ڕێڕەوی گواستنەوەی مادددەی هۆشبەر كە پێشتر لە ئێران و سووریا و ئەفغانستان و پاكستان بەرەو ئەوروپا دەچوو، هەر وڵاتێكیش بووە ڕێڕەوی گواستنەوەی ماددەی هۆشبەر، ئەوە پشكێكی گەورەی مەترسییەكانی ئەو بازرگانییەی بەردەكەوێت. پێش ساڵی 2005 هەرێمی كوردستان و عێراق دوو ناوچەی زۆر پاك و خاوین بوون لە ڕووی بەكارهێنان و بازرگانیكردن بە ماددەی هۆشبەر، بەڵام دوای 2005 وردە وردە بە قۆناغبەندی ماددەی هۆشبەر فراوان بوو و گەیشتە ئەو ئاستەی كە ئێستا بەداخەوە دۆخەكە لە تەقینەوەدایە، بەڵام ئەگەر سەیر بكەین، لە ساڵی 2007 لە شارەكانی (سلێمانی و هەولێر و دهۆك) تەنیا 38 كەس لەسەر ماددەی هۆشبەر دەستگیر كرابوون، كەچی لە ئێستادا لە سلێمانی زیاتر لە هەزار كەس و لە هەولێر و دهۆكیش لەوە زیاتر نەبێت، كەمتر نییە، كە لەسەر ئەو ماددە مەترسیدار و ژهراوییانە لە چاكسازییەكانن و، كەم ڕۆژ هەیە هێزە ئەمنییەكانی هەرێمی كوردستان بازرگانێك دەستگیر نەكەن، تەنانەت ئەم ماددە هۆشبەرە زۆر بە ئاسانی دەست دەكەون و بەكارهێنەرانیشی زۆر زیادی كردووە. ئەو ماددە هۆشبەرانە وەكو دەزانین مەترسیی زۆر و ترسناكیان هەیە. ئەگەر ماددەی هۆشبەر لە ڕووی ئاسایشەوە بەرت پێ نەگرت و فراوان بوو، ورد وردە بەكارهێنەرانی دەبنە باند و لەو كاتەدا بەرژەوەندییەكانیان تێكەڵ بە یەكتر دەبێت و ئاسایش و سەقامگیریی وڵات تێكدەدەن و، دەبنە هەڕەشەیەكی ڕاستەقینە و زۆر كەس ناچار دەكەن، ماددەی هۆشبەر بڵاو بكەنەوە، لە ڕووی كۆمەڵایەتییشەوە مادەی هۆشبەر ئەگەر كەوتە ناو هەر خێزانێك و هەر كەسێك ئالوودەی بوو، ئەو خێزانە ژیانیان تێكدەچێت، هەندێك جار بووەتە هۆی ئەوەی ئالوودەبوویەكی ماددەی هۆشبەر كۆمەڵكوژیی خێزانی ئەنجام بدات، زۆر جاریش كاریگەریی ئالوودەیی ماددەی هۆشبەر دەگاتە دەوروبەری خێزان و خزم و دراوسێیەكانیان زەرەرمەند دەبن. لەلایەكی دیكەوە مادەدی هۆشبەر لە هەر وڵاتێك بڵاو بووەوە، بە جۆرێك لە جۆرەكان پشێوی دروست دەبێت و لەو كاتەدا تاك هەست بە سەقامگیری ناكات، مەترسییەكی دیكە ئەوەیە كە ئالوودەبووی ماددەی هۆشبەر تووشی شیزۆڤرینیا دەبێت، لەو كاتەدا هەموو كاتێك لە گومان دەژی، هەر بۆیە بیر لە پیلان و تاوانی كوشتن و كۆمەڵكوژیی دەوروبەری دەكاتەوە. دەتوانین لەبارەی مەترسییەكانی مادەدی هۆشبەر ئاماژە بەوە بكەین، كە زۆر گشتگیرە بۆیە دەتوانرێت لە تووشبووی شێرپەنجە مەترسیدارتری دابنێین، هەروەها ماددەی هۆشبەر مەترسییەكی دیكەی لە ڕووی ئابوورییەوە هەیە، ئاڵودەبوون وادەكات بۆ دەستكەوتنی ماددە هۆشبەرەكە كاریگەریی خراپ لەسەر خێزانەكەی دروست بكات، بۆ بەدەستهێنانی ئەو ژهرە كە كوشتن و دزی و كار و كردەوەی بێڕەوشتی لێدەكەوێتەوە. لەلایەكی دیكەوە ماددەی هۆشبەر ئێستا بووەتە چەكێكی زۆر مەترسیدار كە وڵاتان لە دژی یەكتر بەكاری دەهێنن. خۆشبەختانە دۆخی ماددەی هۆشبەر لە هەرێمی كوردستان لە دەست دەرنەچووە و پێش تەقینەوەیە و دەتوانرێت هەنگاوی باش بنرێت بۆ بەرنگاربوونەوە و ڕێگریی لە زیاتر بڵاوبوونەوەی، دەبێت هێزەكانی ئاسایش و ناوخۆ زۆر چاوكراوەتر و وردتر بن، بازرگانەكان زۆر بە نهێنی كار دەكەن و هەندێكیان لەو بازرگانانە لە فێڵ و خۆشاردنەوە لە دەزگا ئەمنییەكان شارەزاترن. 

* بنبڕكردنی ماددە هۆشبەرەكان جگە لەوەی پرسێكی نیشتمانی و نەتەوەییە، تا چەند گرنگە بكرێتە پرسێكی گشتگیر و مامۆستایانی ئایینی و ڕۆشنبیران و هونەرمەندان و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و میدیاكاران تێیدا بەشدار بن؟

- بنبڕكردنی ماددەی هۆشبەر پرسێكی تەواو نیشتمانییە و مەترسیەكە لەسەر كۆی نیشتمان و كۆمەڵگە و لە تاك لە خوارەوە بۆ خێزان و لە خێزانەوە بۆ شار و لە شارەوە بۆ كۆمەڵگە و پرسێكی زۆر گەورەیە و پرسێكی وا نییە كە خەمساردانە مامەلەی لەگەڵ بكرێت، بەپێچەوانەوە پرسێكە دەبێت زۆر بە جددی وەربگیرێت و پرسێكە لەسەر ئاستی تاك چ لەسەر ئاستی خێزان و زانكۆ و مزگەوت و ناوەندەكانی توێژینەوە و دامودەزگاكانی ئەمنی و لە ئاستی هەموو چین و توێژەكان تا دەگاتە حكومەت و میدیاكان، هەمووی دەبێت بەرپرسیاریەتی بگرنە ئەستۆ، تاوەكو بە هەموویان بتوانن بەرنگاریی دەستەجەمعی مەترسییەكانی ماددەی هۆشبەر ببنەوە، وەك یەك تیم و گرووپ.

* لێرەو لەوێ باس لەوە دەكرێت كەسانی دەستڕۆیشوو لە ناو حزب و لایەنە سیاسییەكان و چەكدار، قاچاخچێتی و بازرگانی بەو ماددەی هۆشبەر دەكەن، ئەمە بۆچی دەگەڕێنیتەوە؟

- لەبەر ئەوەی ماددەی هۆشبەر و بازرگانی پێوەكردنی پارەی زۆر و قەبەی تێدایە و هێنان و بردن و ئاڵوگۆڕی ئەو ماددەیە پڕۆسەیەكی قورس و گەورەیە، بۆیە زۆر جاران كەس و بەرپرسانی دەستڕۆیشتوو و لەو بازرگانییانە تێوەدەگڵێن، یان كارئاسانی بۆ بازرگانەكانی ماددەی هۆشبەر دەكەن، بەتایبەتی لە هێنان و بردنی ماددەكەدا، هەروەها بەپێی زانیاریی وەزیری كاروباری كۆمەڵایەتی و چەند لایەنێكی پەیوەندیداری دیكەی بەرپرس لەناو چاكسازییەكانی شارەكانی هەرێمی كوردستان، كڕین و فرۆشتن و بەكارهێنانی ماددەی هۆشبەر هەیە، كەسانی ئاڵودەبوو، یان بەكارهێنەران، پاش ئەوەی لە گرتووخانە چاكسازییەكان ئاسایی بوونەوەتە، یان بە هەر جۆرێك بێت ئازاد كراون، كە هاتوونەتە دەرەوە، دوو بارە بۆ هەمان كار گەڕاونەتەوە، ئەزموونی زیاتریشی لە ناو گرتووخانەكان لە تۆمەتبارە بازرگان و بەكارهێنەرەكان دەست كەوتووە، بۆیە پێویستە لە چاكسازییەكان زیاتر چاودێریی وردی تۆمەتبارە بازرگان و بەكارهێنەرەكانی ماددەی هۆشبەر بكرێت و، زۆر پێویستە بازرگانەكان لەگەڵ بەكارهێنەرانی هۆشبەر لە یەكتر جیا بكرێنەوە، بەڵام بەداخەوە تا ئێستا بە جددی لە چاكسازییەكان مامەڵەی تەواو و واقیعی لەگەڵ تۆمەتبارانی ئەو پرسە نەكراوە و، هەموو ئەوانە ئەوەمان بۆ دەردەخەن، گومانی زۆر هەیە كە خەڵكانی چەكدار و دەستڕۆیشتوو بەتایبەتی سەرۆك عەشیرەت و هۆزە عەرەبەكانی عێراق هاوكار و تێوەگلابن لە بازرگانیی ماددەی هۆشبەر. لەلایەكی دیكەوە بازرگانیی ماددەی هۆشبەر بازرگانییەكی نێودەوڵەتییە و لە هەندێ وڵاتدا وەكو دیتمان سووریا هەرەمی سەرەوەی دەسەڵات ئەو بارزگانییەیان كردووە. لە ئێستادا بازرگانی ماددەی هۆشبەر بۆ نموونە ئەگەر لە سێ بار، تەنیا یەكیانی ڕزگار كردبێت، ئەوا چەندین ملیۆن دۆڵاری دەست دەكەوێت و، لەلای ئەو جۆرە بازرگانانە گیرانی كەس و ماددەكان گرنگ نییە، گرنگ ئەوەیە خۆی سەڵامەت و پارێزراو بێت.

* ئایا ئەو یاسایەی بۆ بەرنگاربوونەوەی ئەو مەترسییە دانراوە، ئایا پێویستی بەوەیە هەموار بكرێتەوە و سزاكان زۆر توندتر بكرێن، بەتایبەتی لەسەر بازرگانەكانی ماددەی هۆشبەر؟

- سزاكانی مادەدی هۆشبەر لە هەرێم و عێراقدا جیاوازن، لە هەرێمی كوردستان سزای لە سێدارەدان جێبەجێ ناكرێت، لە ڕابردوودا بە دەیان بازرگانی ماددەی هۆشبەر سزای لە سێدارەدانی لەسەر جێبەجێ كراوە، بۆیە دەبێت یاسای بەرەنگاربوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان پێداچوونەوەی بۆ بكرێت. لەلایەكی دیكەوە زۆر جار بازرگانی ماددەی هۆشبەر گیراوە، كەچی ئەو بازرگانە خۆی بە ئالوودە و تووشبوو بە ماددەی هۆشبەر دەناسێنێت، چونكە سزای بازرگانی بە ماددەی هۆشبەر قورسە، بەڵام ئالوودەبوو پاش ماوەیەكی دیاریكراو ئازاد دەكرێت، كە دێتە دەرەوەش ڕاستەوخۆ دەست بەكارە بازرگانی و ناڕەوایەكانی بە ماددەی هۆشبەر دەكاتەوە، ئەمەش كێشەیەكی دیكەیە ڕووبەڕووی دەزگا و هێزە ئەمنییەكانمان دەبێتەوە. من لەگەڵ ئەوەم ئەو كەسەی بازرگانی ماددەی هۆشبەرە بە بەڵگەوە تاوانەكەی بەسەردا چەسپا، سزاكەی تا ئەو پەڕی توند بێت و تەنانەت بگاتە سزای لەسێدارەدان و سزاكەشی بەسەر جێبەجێ بكرێت. چونكە ئەوە كەسە دوژمنی نیشتمان و نەتەوە و كۆمەڵگە و هەموو تاك و خێزانەكانمانە و شیرازەی خێزان و كۆمەڵگە و حوكمداریش دەخاتە بەر مەترسییەكی زۆر گەورە. پێویستە وەكو بەرچاوڕوونییەك ئاماژە بەوە بكەین، لە ماوەی چەند ساڵی ڕابردووە لە عێراق (200) باند و تۆڕی بازرگانی ماددەی هۆشبەر گیراون، ئەو باندانەش بێگومان لە هاوردەكردن بۆ هەرێمی كوردستانیش ڕۆڵی گەورەیان هەبووە.

* ڕێكارەكانی چارەسەر چین و تا چەند دروستكردنی سەنتەرێك بۆ شیاندنەوەی ئالوودەبووان گرنگە؟

- دەبێت سەرەتا حكومەتی هەرێمی كوردستان كۆمەڵێك پلان و ڕێوشوێن بگرێتەبەر، یەكێك لە ڕێوشوێنەكان لێژنەیەكی باڵای ڕووبەڕووبوونەوەی مادەدی هۆشبەرمان هەیە، ئەو لێژنەیە لەلایەن وەزارەتی تەندروستییەوە سەرۆكایەتی دەكرێت، دەبێت ئەو لێژنەیە بدرێتە دەست وەزارەتی ناوخۆ، یان دەزگای ئاسایش بە چڕی و پێویستە سەرۆكی لێژنەكە وەزیری ناوخۆ، یان سەرۆكی دەزگای ئاسایش، یان سەرۆكی حكومەت خۆی بێت. ئەوەی سەرۆكایەتی دەكات، دەبێت كەسێكی دەستڕۆیشتوو و خاوەن بڕیار بێت، تاوەكو بە بەردەوامی كۆبوونەوەی دەوری ئەنجام بدەن و سەرۆكی لێژنەی بەرەنگاربوونەوەی ماددەی هۆشبەر لە كەسێكی مەدەنی بگۆڕێت بۆ خودی سەرۆكی حكومەت و جێگرەكەی، یان وەزیری ناوخۆ، یان بەرپرسێكی باڵای ئاسایش، هەروەها پرسی بەرەنگاربوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان تەنیا سپاردراوە بە ئاسایش و بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان، لە كاتێكدا دەبێت لە كۆی هێزە جیاوازەكان ژوورێكی عەمەلیات دروست بكرێت و هەموو ئەو هێزانە بەردەوام چركە بە چركە ئاگاداری یەكتری و هەماهەنگ بن، هاوكات لە ئاستی وەزارەتەكانەوە هەر لە وەزارەتی تەندروستییەوە تا پەروەردە و خوێندنی باڵا و وەزارەتی ئەوقاف و كاروباری ئایینی ڕێنمای دەربكەن بۆ ناوەندەكانی خوێندن و سەرجەم دەزگا جۆراوجۆرەكان و وۆرك شۆپ و سیمینار ببەستن لەسەر مەترسییەكانی ماددەی هۆشبەر و چۆنیەتی بەرنگاربوونەوەی، ئەمانەش بۆ هۆشیاریی هەموو كۆمەڵگە بێت. واتە بە هەموو لایەن و وەزارەت و دامودەزگاكان هەوڵێكی دەستەجەمعی بدەین بۆ هۆشیاركردنەوەی كۆمەڵگە لەسەر ماددەی هۆشبەر، هاوكات پێویستە لە ناو شارەكاندا ناوەندی بچووكمان هەبێت بۆ بەدواداچوون و لێكۆڵینەوە لە ماددەی هۆشبەر و توندوتۆڵكردنی بازگەكان، بەتایبەتی بازگەكانی نێوان شارەكانی هەرێمی كوردستان لەگەڵ شارەكانی دیكەی عێراق و سنوورەكانیش یەكێكە لەو كار و پێویستییانەی بۆ ڕێگری لە بازرگانیكردنی ئەو ماددە مەترسیدارە، لەلایەكی دیكەوە پێویستە نەخۆشخانە، یان سەنتەرێكی تایبەتمەند لە هەر شارێكی هەرێمی كوردستان دابمەزرێت بۆ شیاندنەوەی ئەو كەسانەی كە ئالوودەی ماددەی هۆشبەر بوون.