حاجی عیزەدین، ڕاوێژكاری یاساییە و لە دیدارێكی لەگەڵ گۆڤاری گوڵان، باس لە پرسە یاساییەكانی تایبەت بە پاراستنی مافی ئافرەت دەكات و ئاماژە بەوە دەكات، كە باوترین جۆری توندوتیژی لە دوای توندوتیژیی دەروونی، بریتییە لە توندوتیژیی ئەلیكترۆنی، جەختیش لەوە دەكاتەوە، هەر كردەیەكی توندوتیژی هەڕەشەیە بۆ سەر ئاشتیی كۆمەڵایەتی و شیرازەی خێزان تێك دەدات.

گوڵان: كۆمەڵایەتی

 

* بەپێی تێڕوانینەكانت، لەئێستادا دۆخی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان لەچ ئاستێكدایە و باوترین جۆری توندوتیژی لە ئەمڕۆدا چییە؟

- توندوتیژیی خێزانی و دژی ئافرەتان، لە هەموو كۆمەڵگەكان بەردەوامی هەیە، لە كوردستانیش بەپێی سكاڵاكان و ئەو كێشانەی ڕۆژانە دەخرێنەڕوو لەلایەن هاووڵاتیان بۆ نووسینگەكانی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی، یان بنكەكانی پۆلیس، هەروایە، بەداخەوە ئەگەر تەنیا یەك حاڵەتێش بێت، هەر زۆرە، چونكە هەڕەشەیە بۆ سەر ئاشتیی كۆمەڵایەتی و تێكدانی شیرازەی خێزان.

باوترین توندوتیژی لە دوای دەروونی، بریتییە لە توندوتیژی ئەلیكترۆنی بە ڕاستەوخۆ، یان ناڕاستەوخۆ)، ئەمەش بەداخەوە لە ئەنجامی خراپ بەكارهێنانی تەكنەلۆژیا و ناشارەزایی كەسانێك لەم بوارە، هەروەها نەبوونی یاسایەكی تایبەت بۆ بەرەنگاربوونەوەی.

* ئایا یاسای توندوتیژیی خێزانی توانیویەتی سنوورێك بۆ نەهێشتن، یان كەمكردنەوەی ئاستی توندوتیژییەكان دابنێت؟

- یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژیی خێزانی وەك یەكێك لە ئامرازەكان بۆ نەهێشتنی ئەم دیاردەیە بووەتە فاكتەرێك بۆ ئەوەی دامەزراوە فەرمییەكان بە هۆیەوە بتوانن كارڕایی یاسایی پێویست لە دژی ئەو كەسانە بگرنەبەر، كە تۆمەتبارن بە توندوتیژی،بەڵام بە تەنیا یاسا ناتوانێت كۆتایی بە دیاردەیەكی بڵاوی وەك توندوتیژی بهێنێت، بەڵكو ئەوەی گرنگە وشیاریی كۆمەڵگە و بەرزكردنەوەی ئاستی ڕۆشنبیریی تاكە، تاكو ڕێز لە مافی یەكتر بگرن و دوور بن لە بیری توندڕەوی و پیاوسالاری بەتایبەتی.

* ئایا هاوسەرگیریی پێشوەخت دەچێتە قاڵبی توندوتیژی؟ چۆن دەكرێت ڕووبەڕووی ببینەوە؟

- هاوسەرگیریی پێشوەخت یەكێكە لە هۆكارەكانی كێشە كۆمەڵایەتی وخێزانییەكان، چونكە لە قۆناغێكی تەمەن ئەنجام دەدرێت، كە هەرگیز ئامادەباشی تەواو لە ڕووی جەستەیی، دەروونی، عەقڵی نییە بۆ گرتنەخۆی ئەم بەرپرسیاریەتییە، كە لە كۆمەڵگەی ئێمەدا زیاتر وەك بەرپرسیاریەتی كۆمەڵایەتی تەماشا دەكرێت، كچ لەو تەمەنە دەخرێتە ژێر باری ئەو ئەركەی كە ناتوانێت ئەنجامی بدات، بۆیە زۆربەی حاڵەتەكانی تەڵاق و جیابوونەوە و توندوتیژییەكان، لە نێوان ئەو هاوسەرانەیە كە لە تەمەنی منداڵی (پێشوەخت) هاوسەرگیرییان كردووە. بۆیە دەتوانین بلێین ئەوە توندوتیژییە، بەڵام لە بەشێكی ئەو حاڵەتانە لەسەر داواكاری و سووربوونی كچان ئەنجام دەدرێت، نەك كەسوكاری.

* ئاشكرایە لەم ساڵانەی دواییدا لە هەرێمی كوردستان خوێندنەوەی جیاواز بۆ هاوسەرگیریی مسیار دەكرێت، ئایا لە یاسادا ددانی پێدانراوە كە ئەو هاوسەرگیرییە دروستە؟

- هاوسەرگیریی مسیار، وەك خۆی واتە بەم ناوە لە یاسای باری كەسی ژمارە (١٨٨)ی ساڵی ١٩٥٩ هەمواركراو كە لە هەرێمی كوردستانیش بەركارە نەهاتووە، بەڵام لە وڵاتانی دیكە هەیە، بەتایبەتی لە وڵاتانی كەنداوی عەرەبی، ئەم شێوازە لە هاوسەرگیری هەموو مەرجەكانی هاوسەرگیریی دروستی تێدایە (ئەگەر وەك خۆی ئەنجام بدرێت)، جگە لەوەی ژن دەست هەڵدەگرێت لە دوو مافی خۆی ئەوانیش، (بژێوی و مانەوەی بەردەوامی مێرد لە لای)، بەڵام وەك لە بۆچوونی یەكێتیی زانایانی كوردستان هاتووە، هاوسەرگیریی مسیار بۆ كۆمەڵگەی كوردستانی نەگونجاوە.

هاوسەرگیریی دروست،یان ئەوەی باوە و بە شێوەی گشتی لە كۆمەڵگە ئەنجام دەدرێت لە نێوان ژن و پیاو، ئەوەیە كە ژیانی هاوبەشی ژن و مێرد و سۆز و بەزەیی و خۆشەویستی تێدایە لە، نەك تەنیا بۆ تێركردنی حەز و ئارەزوو بێت. هەروەها شێوازی نهێنی لە پەیوەندیی هاوسەریەتی لە نێوان ژن و مێرد لە ڕووی شەرعی دروست نییە، چونكە دەبێتە جێگەی گومان و دواتریش ناوزڕاندن و لە كۆتاییشدا كێشەی كۆمەڵایەتی لێ دەكەوێتەوە. بۆیە هاوسەرگیریی مسیار بۆ كۆمەڵگەی كوردستانی دروست نییە، بەڵام لە ڕووی یاسایی و شەرعی (وەك بنەڕەت) ئەگەر ئەو مەرج و كۆڵەگانەی تێدا بێت كە پێویستن بۆ هاوسەرگیری،دروستە هەرچەندە ژن دەست لەو دوو مافەی خۆی هەڵدەگرێت.

* بەپێی ئامارەكانی ئەنجومەنی دادوەریی هەرێمی كوردستان، ڕێژەی جیابوونەوە و تەڵاق لە هەڵكشاندایە، لە بەرانبەریشدا ڕێژەی هاوسەرگیری كەم بووەتەوە، هۆكارەكەی بۆچی دەگەڕێتەوە؟

- هاوسەرگیری، گرێبەستێكە بۆ دروستكردنی پەیوەندییەكی پیرۆز و دروستكردنی خێزان و ژیانێكی ئارام كە لە سایەیدا، ژن و مێرد بە ئاسوودەیی و خۆشگوزەرانی ژیانی هاوبەشی نێوانیان بەردەوامی پێ بدەن و بۆ چارەسەركردنی هەر كێشەیەكیش كە لە نێوانیاندا ڕوو دەدات، بە درێژایی ژیانی هاوسەریەتی، پێویستە لەسەرخۆ و ژیرانە گفتوگۆ لەگەڵ یەكتردا بكەن، بۆ ئەوەی ئەم پەیوەندییە پیرۆزە بە ئارامی و دوور لە توندوتیژی بەردەوامی هەبێت، بەڵام ئەگەر ئەم ژیانە هاوبەشە ئەستەم بوو، بەردەوامی پێ بدرێت، یان كێشەكەی نێوانیان وەك دوابژاردە هیچ چارەسەرێكی نەبوو، دەتوانن لە یەكتر جیا ببنەوە، هەرچەندە تەڵاق بە ناحەزترین حەڵاڵ دادەنرێت لەلای خودای گەورە، بە هەمان شێوە لە كۆمەڵگە ڕەت كراوەیەوە، بەڵام دوایین چارەسەریشە بۆ كێشەكانی نێوان ژن و مێرد.

بەپێی ئامارە فەرمییە ڕاگەیەندراوەكان دەركەوتووە، ڕێژەی گەورەی حاڵەتەكانی تەڵاق كە ڕووی داوە لە ماوەی چەند ساڵی ڕابردوو، لە دەرەوەی دادگا بووە، واتە لە ڕێگەی مامۆستایانی ئایینی، یان ئارەزوومەندانە و بە ئاگاداریی پارێزەر، یان كەسوكار بووە، لەمەشدا ژن زەرەرمەندی یەكەم بووە،‌ بە هۆی دەستهەڵگرتنی لە هەموو ‌مافەكانی خۆی، یان بەشێكی زۆری لە بەرانبەر تەڵاقدانی لەلایەن مێرد، هەروەها بەپێی ئامارەكانی ئەنجومەنی باڵای دادوەریی عێراق و ئەنجومەنی باڵای دادوەری لە هەرێمی كوردستان لە ساڵی ٢٠٢٢ لە عێراق (٥٩٩٤٤) و لە هەرێمی كوردستان (١٣٩٦٧) حاڵەتی تەڵاق و جیابوونەوە تۆمار كراون. لە شەش مانگی یەكەمی ساڵی ٢٠٢٣ لە هەرێمی كوردستان (٧٠٥٥) حاڵەتی تەڵاق و جیابوونەوە ڕووی داوە كە بە فەرمی لە دادگاكان بڕیاری یەكلابوونەوەیان دراوە.

ڕێژەی تەڵاقی دەرەوەی دادگا (دەرەكی) بەپێی ئامارەكان ساڵانە بەردەوام لە زیادبوون بووە و، یەكێك لە هۆكارەكانی درێژخایەنی ماوەی یەكلاكردنەوەی دادخوازیەكانە لە دادگا و لەلایەكی دی، چارەسەرنەكردنی كێشەكانە كە بووەتە هۆی ئەوەی هەردوو لایەن (ژن و مێرد) بڕیاری كۆتایی بدەن بۆ تەڵاق، یان جیابوونەوە.