هەرچەندە لە ڕێككەوتننامەی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ مافەكانی منداڵ كە لە ڕێكەوتی (20ی نۆڤەمبەری 1959) دەرچووە، لە ماددەی (19)دا، باس لە پاراستنی مافەكانی منداڵ دەكات و هۆشداری دراوە لە ئەنجامدانی هەر توندوتیژییەك بە هەموو جۆرەكانیەوە كە دەرهەق بە منداڵان ئەنجام بدرێت، هاوسەرگیریی پێشوەختیش بە جورێك لە توندوتیژی و پێشێلكاریی مافەكانی منداڵ هەژمار دەكرێت. ئەگەرچی لە كوردستاندا ڕێكخراوەكانی پاراستنی مافی مرۆڤ بە لۆكاڵی و نێودەوڵەتییەوە، ڕۆڵی بەرچاویان هەبووە بۆ هۆشیاركردنەوەی كۆمەڵگە لە زیانەكانی بەشوودانی كچانی منداڵ و ڕێگریكردن لەو جۆرە هاوسەرگیرییە، بەڵام لێرە و لەوێ دەبیستین و دەبینین كچانی خوار تەمەنی یاسایی بە شوو دەدرێن، زیاتریش لە نێو ئاوارەكان و خێزانە هەژار و كەمدەرامەتەكان ئەو حاڵەتانە ڕوو دەدەن. بەشداربووانی ئەم ڕاپۆرتەی گۆڤاری گوڵان زیاتر ئەو پرسە تاوتوێ دەكەن.

 

گوڵان: كۆمەڵایەتی

 

فەزیلە شۆڕش چالاكی بواری مافەكانی ئافرەتە و لەمبارەیەوە ئاماژە بەوە دەكات كە «هاوسەرگیری گرنگترین پرۆسەی ژیانە، هاوكات بۆ كۆمەڵگەیەكی تەندروست و خۆشبەختی مرۆڤ پرۆسەیەكی پێویستیشە، لەم پرۆسەیە دوو كەسی جیا بەیەك دەبەسترێنەوە و پێكەوە خێزان دروست دەكەن و بەرپرسیارێتی خێزانێك لە ئەستۆ دەگرن، بۆیە پێویستە لە دەستپێكی ئەم پرۆسەیە چەند بنەمایەكی سەرەكی لە بەرچاو بگیرێت، ئەم بنەمایانەش بریتین لە تەمەن و ئامادەیی جەستەیی و هۆش و هەستی بەرپرسیارێتی و ئاستی بیركردنەوە و خوێندەواری و باری تەندروستی. بنەمای تەمەن یەك لە پایە گرنگەكانی سەركەوتنی ژیانی هاوسەرگیری و دروستكردنی خێزانە، زۆربەی كێشە و جیابوونەوەی هاوسەران هۆكارە سەركییەكەی بۆ هاوسەرگیریی پێشوەختە دەگەڕێتەوە، بە تایبەتی ئەگەر پێش تەمەنی 18 ساڵی بێت، هەروەها زۆر لە حاڵەتەكانی هاوسەرگیریی پێشوەخت خێزان ڕووبەڕووی داڕماندن و ڕووخاندن دەكاتەوە، چونكە مرۆڤ لە تەمەنێكی بچووك شێوەی بیركردنەوە و تێگەیشتن و هەستی بەرپرسیارێتی بەرامبەر ژیان و خێزان زۆر جیاوازترە لە مرۆڤێك كە تەمەنێكی هەیە و خوێندنی تەواو كردووە و لە ڕووی جەستەییەوە ئامادەیە بۆ هاوسەرگیری و منداڵ بوون، لە پاڵ ئەمەش ئەوانەی بەتەمەنێكی بچووك ژیانی هاوسەرگیری پێكدەهێنن ناتوانن بەرگەی قورسایی ژیانی خێزانداری بگرن، زۆر جاریش كێشەی لێك تێنەگەیشتن لە نێوان هاوسەرەكان دروست دەبێت، دواجار پێكەوە ژیان بە جیابوونەوە كۆتایی دێت، هەندێك جاریش بە داخەوە كوشتنی ئافرەتی لە دوا دێت، كە ئەم كارەش خۆی لە خۆیدا تراژیدیایەكی تێكدەر و شێواندنی كۆمەڵگەیە و گەڕاندنەوەی كۆمەڵگە بۆ كۆمەڵگەیەكی نەزان و دواكەوتوو، دوارۆژێك و ژیانێكی پڕ لە نائومێدی بێ سەروبەر بەرۆكی خێزان دەگرێت، بێشك ئەم وێرانەیە و تفتو و تاڵییەش دەرهاوێشتە خەراپەكانی هاوسەرگیری پێشوەختەیە، كە هۆكاری شێواندنی شیرازەی خێزان و كۆمەڵگەیە بە گشتی».

حاجی عزەدین ڕاوێژكاری یاساییە و سەرەتا هێما بۆ ئەوە دەكات كە «هاوسەرگیری گرێبەستێكی ئارەزوومەندانەیە لە نێوان ژن و پیاو، پرۆسەیەكە بۆ پێكهێنانی خێزان و ژیانێكی هاوبەش لەنێوان دوو كەسی پێگەیشتوو و تێگەیشتوو، تاكو پێكەوە قۆناغێكی تازە لە ژیانی پێكەوەیی لە ئارامی دەروونی لەسەر بنەمای ڕێز و خۆشەویستی و بەرپرسیارێتی هاوبەش فەراهەم بكەن. بەڵام لە سەردەمی ئێستاماندا هەڵوەشانەوەی خێزانەكان و دیاردەی تەڵاق و جیابوونەوەی هاوسەرەكان ڕۆژانە لە زیادبوونە، ئەویش لە دەرئەنجامی كۆمەڵێك فاكتەر و هۆكار، دیارترین هۆكارییش ئەنجامدانی هاوسەرگیرییە لە تەمەنی منداڵی، یان هاوسەرگیریی پێشوەخت، بێگومان بۆ هەردوو ڕەگەز كچ و كوڕ، بەڵام ئەوەی لەم پرۆسەیە زەرەرمەندە دوای منداڵ كچان و ژنانن، بەوانەشەوە كە لە ئێستادا لە ژیانی هاوسەری بەردەوامن».

ئەو ڕاوێژكارە لە درێژەی قسەكانیدا دەڵێت:«هاوسەرگیریی پێشوەخت سەركێشییە لەلایەن خێزانەكانیان بە ژیانی كچان و كوڕان دەكرێت، یان خودی خۆیان كە سوورن لەسەر ئەوەی لەو تەمەنە هاوسەرگیری بكەن، لە كاتێكدا ئەم پرۆسەیە بە زیانی كچان تەواو دەبێت لەڕووی تەندروستی، هزری و كۆمەڵایەتی. هۆكارەكەی لە بەشێكی خێزان و كۆمەڵگەكان بۆ نەبوونی وشیاری تەواو، نەخوێندەواری، هەژاری و بێكاری دەگەڕێتەوە، بۆیە بووەتە دیاردەیەكی ئاسایی لە كۆمەڵگەكان. كەواتە پێویستە یاساكان وەك خۆیان جێبەجێ بكرێن و وشیاری لە ناو قوتابخانە و زانكۆ و پەیمانگەكان بڵاوبكرێنەوە،وێڕای هەوڵدان بۆ هاندانی كچان و كوڕان لە پێناو بەردەوامیدان و تەواوكردنی خۆێندن، ئەمەش كاری هەمەلایەنەی لایەنە پەیوەندیدارە نێوخۆیی و نێودەوڵەتییەكانی پێویستە تاوەكو كارڕایی تەواو بگیرێتەبەر بۆ ئەوەی ئەم دیاردەیە سنووردار بكرێت و دواتریش بەیەكجارەكی لەكۆمەڵگەدا ببێتە كارێكی نەخوازراو و هیچ كەس و خیزانێك پەنای بۆ نەبات.

بەگشتی هاوسەرگیریی منداڵان پەیوەندی سێكسی ناتەندروست و نەرێنی دروست دەكات، كە بریتییە لە سێكسی بە زۆر و لاقەكردن لە چوارچێوەی پەیوەندی هاوسەری و ڕووبەڕووبوونەوەی توندوتیژی لەسەر بنەمای جۆری ڕەگەزی لەناو خێزانەكاندا.

حاجی عزەدین كاریگەرییە لاوەكییەكانی هاوسەرگیریی پێشوەخت بەمجۆرە پۆلین دەكات:

١-بێبەشبوونی كچان لە قۆناغی منداڵی و هەڕەشە لەسەر ژیان و تەندروستیان.

٢- ڕێگری دەكات لە كچان بۆ فێربوون و بەردەوامیدان بە خوێندن، ئەمەش دەبێتە هۆكاری بەرزبوونەوەی ئاستی نەخوێندەواری.

٣- زیاتر تووشی توندوتیژی خێزانی و سێكسی دەبنەوە لەناو خێزان و دەرەوەی خێزان.

٤- كێشەی كۆمەڵایەتی و ئابووری دروست دەكات، كە كاریگەری دەبێت لەسەر كچان بەشێوەی ڕاستەوخۆ لە كاتی بەردەوامی هاوسەرگیری یان لە دوای تەڵاق یان جیابوونەوە.

٥- كاریگەریی تەندروستی لەسەر كچان بەتایبەتی ئەوەی پەیوەستە بەوەچەخستنەوە و مردن لەكاتی منداڵبوون.

٦- زۆربوونی ڕێژەی لە دایكبوون بە مردوویی و مردنی منداڵی تازە لە دایك بوو و منداڵی ناكام.

٧- زۆربوونی ڕێژەی تەڵاق و جیابوونەوە، لەبەر پێنەگەیشتوویی ژن و مێرد و بێ تواناییان لەسەر گرتنەخۆی بەرپرسیاریەتی و ئەرك و پابەندییەكانی ژیانی هاوسەری و چارەسەركردنی كێشەكان.

٨- زۆربوونی ڕێژەی توندوتیژی لە نێوان ژن و مێرد، تەنانەت بنەماڵەی هەردوو هاوسەرەكە و لەهەندێك حاڵەت دەگاتە كوشتن و دوژمنكاری، بەهۆی دەستوەردانی هەردوولایەن بەبیانوی ئەوەی لە تەمەنی منداڵین ناتوانن كێشەكانی خۆیان چارەسەربكەن.

بۆ سنورداركردن و دواتریش نەهێشتنی هاوسەرگیریی پێشوەخت پێویستە هەڵوەستە لەسەر ئەو خاڵانە بكەین:

١- دیاردەی هاوسەرگیریی پێشوەخت بكرێتە یەكێك لە كارە لە پێشینەكانی چوارچێوەی كۆمەڵایەتی لە ستراتیژیەتی نیشتمانی بۆ سنوورداركردنی لەلایەن دامەزراوە فەرمییە پەیوەندیدارەكان‌.

٢- وەزارەتی تەندروستی خزمەتگوزارییەكانی زیاتر كارا بكات بۆ پێشكەشكردنی ڕاوێژ بۆ خێزانەكان و ئەو كچانەی مەترسی هاوسەرگیریی پێشوەختەیان لەسەرە، هەروەها فەراهەم كردنی چاودێری تەندروستی بەردەوام بۆ بەرەنگاربوونەوەی شوێنەوارە نەرێنییەكانی دیاردەی هاوسەرگیریی پێشوەخت، بەتایبەتی لە ماوەی دووگیانی و منداڵ بوون.

٣- ئامادەكردنی بەرنامەی وشیاری بۆ خێزانەكان لە ڕێگەی وەزارەتی تەندروستی و وەزارەتی كاروكاروباری كۆمەڵایەتی بۆ ئاگاداركردنەوەی كچان لە مەترسییەكانی هاوسەرگیریی پێشوەخت و دووگیان بوون و كێشە كۆمەڵایەتی و دەروونییەكان.

٤- ئەنجومەنی دادوەری لە هەرێمی كوردستان لە ڕێگەی دادگاكانی تێهەڵچوونەوەی ناوچەكان ئاماری وورد لەسەر ڕێژەی (هاوسەرگیری، تەڵاق، جیابوونەوە) بخاتەڕوو لە بارەی ئەوانەی لە تەمەنی خوار یاسایی هاوسەرگیری دەكەن یان كردوویانە و داوای پەسندكردنی گرێبەستەكانیان دەكەن.

٥- وەزارەتی ناوخۆ/ بەڕێوەبەرایەتی گشتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزان كۆڕ و سیمینار و كۆبوونەوەی فراوان لە ناوچە جیاوازەكانی هەرێمی كوردستان ئەنجام بدات، هەروەها لە كەمپەكان بۆ ئاوارە و پەنابەرەكان لەبارەی ڕوونكردنەوەی لێكەوتە نەرێنییەكانی ئەم دیاردەیە و وشیاركردنەوەی تاكەكانی كۆمەڵگە.

6- وەزارەتی پەروەردە جەخت لەسەر كاراكردنی یاسای خوێندنی پابەندی بكاتەوە بۆ ئەوەی سنوورێك بۆ وازهێنان لە خوێندن دابندرێت، سەرەڕای هێنانەكایەی پڕۆگرامی خوێندنی تایبەت بەوشیاری كچان و ڕاهێنانی ڕێنمایی كارانی پەروەردە بۆ ئەوەی ڕۆڵی زیاتریان هەبێت.

7- دەزگاكانی ڕاگەیاندن بەتایبەتی بینراوەكان هەماهەنگ و هاوكاربن بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەم دیاردەیە لە ڕێگەی بەرنامەی جۆراو جۆر بۆ ئاشنا كردنی كۆمەڵگە و خێزان بەلایەنە نەرێنییەكانی هاوسەرگیریی پێشوەخت و بە شوودانی منداڵان.

١٠- كاراكردنی زیاتری ڕۆڵی ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی بۆ زیاتر بەشداری كردنی ئافرەتان و ڕاهێنانیان لە بە دەستهێنانی ئابووری سەربەخۆ، لە ڕێگەی و پاڵپشتی كردنی ئەو پڕۆژە و بەرنامانەی ئامانجیان سنووردانانە بۆ دیاردەی هاوسەرگیری پێشوەخت و بەشوودانی منداڵان.

١١- ئەنجوومەنی باڵای خانمان و گەشەپێدان وەك دامەزراوەیەكی ڕاوێژكاری لە هەرێمی كوردستان، بە هەماهەنگی لەگەڵ دامەزراوە پەیوەندیدارەكانی حكومەت و ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان و كۆمەڵگەی مەدەنی پلانی تۆكمە و بەرنامەی گشتگیری بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەم دیاردەیە بەردەوامی هەبێت.

١٢- لەبەر ئەوەی هاوسەرگیری زیاتر بابەتێكی شەرعییە و پەیوەندی بەحەڵاڵ و حەرامەوە هەیە و یاسا ناتوانێ ڕێگری ڵی بكات و كاتێك هاوسەرگیرییەك لە دەرەوەی دادگا ئەنجام ئەدرێت، لە بارەی نەگرتنەبەری كارڕایی یاسایی سزا دەسەپێندریت و هاوسەرگیرییەكە هەڵناوەشێنرێتەوە، دەكرێ هەر هاوسەرگیرییەك لە خوار تەمەنی یاسایی یان بەدەر لەوەی یاسا ڕێگەی داوە ئەنجام بدرێت، هیچ مامەڵەیەك و ڕایی كردنی كاروباری خێزانی ئەوانە لە هیچ دامودەزگایەكی حكومەت ئەنجام نەدرێت تاكو دەگەنە ئەو تەمەنەی یاسا ڕێگەی داوە هاوسەرگیری تێدا بكەن».

تانیا جەمال سەرپەرشتیاری پەروەردەییە و سەرەتا باسی ئەوە دەكات،«بێ گومان هاوسەرگیری پێشوەختە چەندین لێكەوتەی خراپی دەبێت، لەبەر ئەوەی ئەو كچانەی لەو تەمەنە بچووكەدا شوودەكەن یا بەشودەدرێن نە لە ئاستی جەستەیی ئامادەن بۆ ئەو پرۆسەیە نە لە ڕووی دەروونی و كۆمەڵایەتییەوەش، لای هەموومان ئاشكرایە لە هاوسەرگیری تەنیا ئاهەنگ و لەبەر كردنی كراسی سپی نییە، بەڵكو ئەوە سەرەتایەكە بۆ دەستپێكردنی ژیانێكی نوێ و پڕ لە گۆڕانكاری كە لەوانەیە كەسێكی پێگەیشتوو ئاسان ئەو قۆناغە تێدەپەڕێنێت، ئەویش ئەگەر بە سەختی ڕووبەڕووی كێشە و گرفت و گۆڕانكارییە بایۆلۆژی و كۆمەڵایەتی و دەروونییەكان ببێتەوە، ئەوە جگە لەو بەرپرسیاریەتە گەورەیەی دەكەوێتە سەر شانیان، لەبەر ئەوە بەشوودانی منداڵێك كە بەلایەنی كەم تەمەنی یاسایی تەواو نەكردبێت، ئەو كات دەبێت كۆمەڵگە ئامادە بێت بۆ قبوڵكردنی بەرزبوونەوەی ئاستی توندوتیژی خێزانی و تێكچوونی شیرازەی خێزان و كەوتنە سەر جادەی چەندین منداڵ و خیانەتی هاوسەریی و چەندین بەڵای دیكە كە هەروا ئاسان كۆنتڕۆڵ ناكرێن».

تانیا جەمال جەخت لەوە دەكاتەوە كە «میكانیزمی ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم جۆرە هاوسەرگیرییە پەیوەندیی بە هۆشیاركردنەوەی خەڵك هەیە و پێویستە هەموو لایەنە پەیوەندیدارەكانی لەو بوارەدا ڕۆڵی خۆیان ببینن، وەزارەتی پەروەردە لە قوتابخانەكاندا باس لە مەترسییەكان و بەرپرسیاریەتییەكانی هاوسەرگیری بكەن، بۆ قوتابیان و بەتایبەتیش بۆ كچان، هەروەها لە ڕێگەی كۆبوونەوەیان لەگەڵ دایك و باوكان ئەو بابەتانە بخەنە بەرنامە و باسی دروستی مامەڵەیان و پەیوەندییان بە كچەكانیانەوە بۆ بكەن. پێویستە وەزارەتی ئەوقاف لە ڕێگەی پیاوانی ئایینییەوە باس لە گرنگی و پیرۆزیی هاوسەرگیری بكەن و ئەوە لە گەنجان تێبگەیەنن كە هاوسەرگیری تەنیا جووتبوون و منداڵبوون نییە و زۆر لەوە گەورەتر و گرنگترە و پێویستە ئەو دوو كەسەی بیر لە هاوسەرگیری دەكەنەوە، لە هەموو ڕوویەكەوە ئامادە بن. هەروەها ڕاگەیاندنیش ڕۆڵی خۆی بگێڕێت و لە ژێر چاودێریی كەسانی پسپۆڕ بەرنامە و هەواڵەكانیان بڵاو بكەنەوە».