یارییە ئەلیكترۆنییەكان و شاشەی زیرەك مێژوویەكی كۆنی نییە و لەم چەند ساڵەی دواییدا بە شێوەیەكی بەربڵاو هاتە كایەوە و لەوێشەوە خزایە نێو خێزانەكان. دەگوترێت هاتنی ئەم جۆرە یارییانە، كاریگەریی نەرێنی لەسەر ڕەفتار و گوفتاری منداڵ دروست كردووە. بۆ ڕێگریكردن لە كاردانەوە خراپەكانی شاشەی زیرەك بەتایبەتی لەسەر منداڵان، كۆمەڵناس و دەروونناسان لەم ڕاپۆرتەی گۆڤاری گوڵان ڕوانگە و ڕێنماییەكانی خۆیان دەخەنەڕوو.

 

گوڵان: كۆمەڵایەتی

 

عوبێد خدر گۆمەشینی، كۆمەڵناس و ڕۆژنامەنووسە و جەخت لەوە دەكاتەوە كە «زۆر پێویستە ڕەچاوی داهاتووی منداڵەكانمان بكەین، چونكە جگە لە كاریگەرییە تەندروستی و پەروەردەییەكانی، لە ڕووی كۆمەڵناسییەوە كاریگەرییەكی زۆری لەسەر داهاتووی منداڵ دەبێت، ئەوەش بەمجۆرە لە چەند خاڵدا دەستنیشان دەكات:

1. دەبێتە هۆی دووركەوتنەوە و دابڕان و گۆشەگیریی تاك لە خێزان و كۆمەڵگە.

٢. بەهەدەردانی كات و پابەندنەبوون بە كات و بە گرنگ نەزانینی، وا دەكات بەردەوام كاتەكان بە یاریكردن و سۆشیال میدیا خەریك بێت و پلانێكی دیار و ڕوونی لە ژیان نەبێت.

٣. پشتگوێخستنی خوێندن و كاری دیكەی ژیان، وا دەكات لە داهاتوو كەسێكی بێكەڵك و مشەخۆری لێ دەربچێت و لەسەر ئەرك و ماندووبوونی ئەوانی دیكە بژی.

٤. وادەكات لە داهاتوو پشت بەخۆی نەبەستێت و، نەتوانێت بەرپرسیاریەتی خۆی و خێزان لە ئەستۆ بگرێت.

٥. وادەكات كەسێكی دژە كۆمەڵایەتی بێت و بەشداری لە خۆشی و ناخۆشییەكانی ئەوانی دیكە نەكات، بۆ نموونە لە پرسە و بۆنە كۆمەڵایەتی و ئایینییەكان بەشداری نەكات.

6. وا دەكات كەسێكی خۆپەرست بێت، تەنانەت نزیكترین كەسی بمرێت، یان نەخۆش بێت، وەك بیانییەك مامەڵەی لەگەڵدا بكات، تێكەڵی ئەندامانی خێزان نەبێت مۆبایل و ئایپاد و سۆشیال میدیای پێ لە خوشك و برا و باوك و دایكیشی گرنگتر بێت.

٦. كەسایەتییەكی دڕدۆنگ و تووڕە و مەزاجی لێ دەربچێ و بە بچووكترین شت، مەزاجی تێك بچێت و تووڕە بێت، لە هەموو شتێك خۆی دوورەپەرێز بگرێت.

٧. كەسایەتییەكی شەڕانگێز و عینادی لێ دەربچێت و گوێ بۆ ڕێنمایی و ئامۆژگاریی كەس ڕانەگرێت، تەنیا ئەوەی لە سۆشیال میدیا فێری بووە ئەو پەیڕەو بكات.

٨. فێری بەها كۆمەڵایەتییە جوانەكانی كۆمەڵگە نەبێت، وەك خۆشەویستی و سۆز و لێبوردەیی و ڕۆحی هاوكاری و ڕێزگرتن لە كەسانی دیكە و ئینتمای بۆ خێزان و كۆمەڵگە و شار و نیشتمان نەبێت.

٩. بێ ئیرادە و بێ هەڵوێست بێت لەبەرانبەر زۆر لە پرسە نیشتمانی و نەتەوەییەكان.

١٠. پرۆسەی هاوسەرگیری و پێكهێنانی خێزانی بەلاوە شتێكی ڕۆتینی و بێ بایەخ بێت و لە زۆر لە دابونەریتەكانی كۆمەڵگە پابەند نەبێت، ئەمەش دەبێتە هۆی هەڵوەشانەوەی خێزان و زیادبوونی ڕێژەی جیابوونەوە و تاوان و كاری ناڕەوا».

ئیمان محەمەد شێركاوەیی، قوتابی بەشی دەروونزانییە لە زانكۆی سۆران و سەبارەت بە هەمان پرس هێما بۆ ئەوە دەكات كە: «شاشەی زیرەك ئاسانكاریمان بۆ دەكات بۆ دەستگەیشتن بە زانیارییەكان كە دەبێتە چەكێك بۆ پەرەپێدان بە كارامەییەكانی تاك، ئەگەر بە دروستی بە كاری بێنن و ئەگەر بێت و ناوەڕۆكی پەروەردەیی كە لەگەڵ تەمەندا بگونجێت و هۆكارێك بێت بۆ گەشەكردنی مەعریفی بە شێوەیەكی مامناوەند، بە نموونە وەك ناوەڕۆكی پەروەردەیی یوتوب و بەرنامە تەلەفزیۆنیە پەروەردەییەكان، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا بەشێك لە چالاكیی بەكارهێنانی شاشەی زیرەك، ئەگەری هەیە، مەترسییەكی گەورە بۆ سەر دەروونی منداڵان و هەرزەكاران دروست بكات، كە زۆرجار كاریگەریی هەیە لەسەر قۆناغەكانی تەمەنی». گوتیشی: «بەپێی دوایین توێژینەوەكانی زانكۆی هاڕڤارد ئەوە دەردەخەن كە منداڵان و نەوجەوانان بە ڕێژەی %٣٠ ڕۆژانە زیاتر لە ماوەی سێ كاتژمێر شاشەی زیرەك بەكاردەهێنن تووشی خەمۆكی بوون. بەپێی لێكۆڵینەوەیەكی دیكە، زانایانی بواری دەروونزانی ئەوە دەرەخەن كە ئەو منداڵانەی لە تەمەنی ٢ -٥ ساڵی ئەگەری زیاتریان هەیە بۆ ئەوەئ گەشەی تەندروستیی جەستەیان لاواز بێت و، متمانەبەخۆبوونیان كەم دەبێتەوە و لاواز دەبن بۆ دروستكردنی پەیوەندیی كۆمەڵایەتی لە داهاتوودا. واتە زۆر بەكارهێنانی شاشەی زیرەك و ئینتەرنێت، هۆكارە بۆ دروستبوونی چەندین گرفتی دەروونی و جەستەیی، وەك نەخۆشیی خەمۆكی، دڵەڕاوكێ، كێشەی یادگا، گرفتی زمانەوانی، تەنانەت خۆكوژی، ترس، تۆقین، كێشەی خەو، گرفتی خواردن و تێكچونی كوالێتیی ژیانی منداڵ، هەروەها وادەكات، تاكێكی دوورەپەرێز و گۆشەگیر دروست بێت لە كۆمەڵگەدا، جگە لەمانەش چەندین گرفت و كێشەی جەستەیی بەدوای خۆیدا دەهێنێت وەكو گرفتی بینین، سەرئێشە، گرژبوونی چاو، ڕەفتاری شەڕانگێز، كەمیی جووڵە و لاوازی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان كە هەموو ئەمانە گرفتی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ لەسەر ژیانی منداڵ لە قۆناغەكانی داهاتووی تەمەنیدا دروست دەكەن».

ئەو دەروونناسە ئەوەشی دووپات كردەوە كە «لە ئێستادا پێویستییەكی حەتمییە كە دایك و باوك چاودێریی منداڵەكانیان بكەن، كاتێك تەكنەلۆژیا بەكار دەهێنن و كۆنتڕۆڵی بڕی ئەو كاتە بكەن كە بەكاری دەهێنن بۆ ئەوەی دوور بن لە تووشبوون بە نەخۆشی و شڵەژانی دەروونی و دەبێت تەندروستییەكی باش بۆ منداڵان و داهاتوویان مسۆگەر بكەن».

ڕەحمان عەلی، هەڵگری بڕوانامەی ماستەرە لە كۆمەڵناسی و سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «زۆر بەكارهێنانی شاشە زیرەكەكان كاریگەرییەكی خراپی دەروونی و كۆمەڵایەتی و جەستەیی لەسەر منداڵ دروست دەكات، هاوكات بەرنامەی خەو و خواردنیان تێكدەچێت، تەنانەت لە ڕووی دەربڕین و قسەكردنیش كاردانەوەی خراپی دەبێت و منداڵ تووشی دواكەوتنی قسەكردن دەبێت، منداڵ بەهۆی هۆگربوونی بە شاشە زیرەكەكان زۆرجار گومانی ئەوەی لێ دەكرێت كە ئۆتیزم یان دواكەوتنی ژیریی هەبێت، بەڵام لە واقعدا ڕەنگە وا نەبێت و تەنیا كاریگەریی شاشەكان وای كردبێت، چونكە لە پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان دایدەبڕێت و لە جیهانێكی تایبەت بە خۆی دەژی و بە ئارەزووی خۆی دەیگۆڕێت و دەیجووڵێنێت، زۆرجاریش بەهۆی بینینی گرتە ڤیدیۆی ترسناك، تووشی شڵەژانی دەروونی دەبن و ترس و دڵەڕاوكێیان بۆ دروست دەبێت، هۆكارێكیشە بۆ ئەوەی توندوتیژ و شەڕانگێژ بن و لە كەسەكان دوور بكەونەوە و گۆشەگیر بن.