ساڵانە ژمارەیەكی زۆر لە قوتابیانی زانكۆ و پەیمانگەكان خوێندن تەواو دەكەن و، بەهۆی بەرزی ڕێژەی دەرچووان، زۆرینەیان هەلی دامەزراندنیان لە كەرتی گشتی بۆ ناڕەخسێت. ئایا لە هەلومەرجی ئێستادا بە چ میكانیزمێك دەتوانرێت دەرچووانی زانكۆ و پەیمانگەكان بەكار بخرێن و سوود لە تواناكانیان وەربگیرێت؟ بەشداربووانی ئەم ڕاپۆرتەی گۆڤاری گوڵان وەڵامی پرسیارەكە دەدەنەوە.

گوڵان: كۆمەڵایەتی

 

د. ماجید خەلیل مامۆستا لە زانكۆی سلێمانی، سەرتا باسی ئەوە دەكات كە «دەرچووانی زانكۆ و پەیمانگاكان كاتێك دەتوانرێت سوودیان لێ ببینرێت، كە ئەوان بڕیار لەسەر پێویستیی بازاڕ بدەن، نەك بازاڕ ئەوان بكات بە بەشێك لە بەرژەوەندی و بابەتەكانی كاریان. ئەو دنیابینییە لە بنچینەوە هەڵە بوو كە لە ناوەندەكانی زانكۆوە ڕەواج درا بەو بەشانەی كە بازاڕیان هەیە و سیاسەتی بازاڕیان شۆڕ كردەوە بۆ ناو زانكۆ. بۆیە لە ئێستادا نەوەد لەسەدی دەرچووانی زانكۆ و پەیمانگاكان بێ بازاڕن و ئەوانی دیكەش بازاڕ بە كەیفی خۆی گەمە بە چارەنووسیان دەكات.

ئەو كەسایەتییە ئەكادیمییە جەخت لەوە دەكاتەوە كە «وەزارەتی خوێندنی باڵا دەبێت بە دروستتر مامەڵە لەگەڵ ئەم پرسانەدا بكات، نەك هەر ڕۆژەی بەشێك دابخەن، مادام دەرچووانی نەتوانن لە بازاڕدا كارێك بدۆزنەوە». هاوكات دەڵێت: «پێویستە هەرێم بە گیانێكی سەردەمییانەوە ڕەواج و ڕۆحی زانست بداتەوە بە سەرجەم بەشەكان. شكۆی زانست وابەستەیە بە بوونی زەمینە زانستییەكەوە. ئەو زەمینەیە دەبێت بڕیار لەسەر چۆنیەتی چوارچێوەی بازاڕ و كار بدات. بەشەكان تێكڕا پێشینەیان هەیە، هەناسەی درێژەدانن بە سەرجەم تایبەتمەندییە نەتەوەییەكە و تێكڕا ئاتاجمان پێیانە. بەتایبەتی بۆ كوردستان زانستە مرۆڤایەتییەكان هەوێنی گیرساندنی گیانە نەتەوەییەكە و ئایندەی ئێمەن. بۆیە پێویستە تێكڕای دەرچووان بە میكانیزم و میتۆدێكی سەردەمی سیاسەتی بازاڕ ئاراستە بكەن».

پ. د. تاڤگە عەباس بوستانی مامۆستا لە زانكۆی سەڵاحەدین، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «وەكو چارەسەری سەرەتایی دەتوانین لە كەرتی تایبەت سوود لە تواناكانی دەرچووانی زانكۆ و پەیمانگەكان وەربگرین، بۆ ئەوەش دەكرێت لەسەر كۆمپانیاكان فەرز بكەین، تا گەنجی خۆمان هەبێت، نابێت پشت بە دەستی كاری دەرەوە ببەستن، هاوكات پێویستە دەوڵەت پڕۆژەی بچووك تەرخان بكات و هاوكاریی دەرچووانی زانكۆ و پەیمانگاكان بكات، هەروەها دەتوانین داوا لە ڕێكخراوەكان بكەین كە پڕۆژە بچووكەكان سپۆنسەر بكەن» بۆ ئەوەی سوود لە توانای گەنجەكانمان وەربگیرێت». گوتیشی: «بۆ ئەوەی قوتابی خۆی بدۆزێتەوە لەو بەشەی دڵخوازی خۆیەتی، پێویستە حكومەت بازاڕی كاری بۆ بڕەخسێنێت و كەرتی تایبەت هاوكاری حكومەت بێت بۆ دابینكردنی هەلی كار و لە هەمووی گرنگتر مەرجەكانیان ئاسان بێت بۆ دامەزراندن، نەك وەك ئەوەی ئێستا كە لە زۆریك لە كەرتە تایبەتەكان گرنگی بە بڕوانامە نادەن و زیاتر پێداگری لەسەر زانینی زمانی بێگانەی وەك ئینگلیزی و عەرەبی دەكەن، لە لایەكی دیكەوە واستە و خزم خزمێنە هۆكارێكی دیكەی دەستنەكەوتنی هەلی كارە و بووەتە هۆی بێ ئومێدیی گەنج و بۆیە پێیوایە ئەگەر بەشێك بخوێنێت كە لە بازاڕی كاردا ڕەواجی نییە، ڕەنگە لە داهاتوودا كاری دەست نەكەوێت».

د. هەرێم حەسەن ئەحمەد سەرۆكی بەشی مێژوو لە زانكۆی ڕاپەڕین، ڕای وایە: «‎بابەتی بەكارخستنی دەرچووانی پەیمانگە و زانكۆكان پێویستی بە پلانێكی ستراتیژی هەیە»، هەر لەو بارەیەوە دەڵێت: «بەداخەوە وەزارەتێكمان هەیە بە ناوی وەزارەتی پلاندانان» بەڵام لەم ڕووەوە هیچ ڕۆڵێكی نییە، لە كاتێكدا وەزارەتی پلاندانان دەبێت پلانی لەگەڵ هەموو وەزارەتەكان هەبێت بەتایبەت لەگەڵ پەروەردە و خوێندنی باڵا، ئایا چ زانكۆیەك و چ بەشێك پێویستە، پاشان ساڵانە چەند كەس لە زانكۆ وەردەگیرێن چەند كەس تەخەروج دەكەن، ئەو شتانە هەر هەمووی گۆترەیە و هیچ حیسابێك بۆ پلان ناكرێت، ئەوەش بۆ خۆی گرفتێكی گەورەیە. لەلایەكی دیكەوە چۆنیەتی بە گەڕخستنی توانای درچووان هۆكارەكانی زۆرن» یەكێك لە هۆكارەكان ئەوەیە كە یاسایەك دەرچێت لە كوردستان وەك وڵاتانی ئەوروپا كە هیچ كەسێك بۆی نەبێت لە یەك كار زیاتر بكات. لە هەرێمی كوردستان دەرفەتی كار زۆرە، بەڵام قۆرخكاری هەیە هەندێك چین و توێژ هەن دوو سێ كار و دەوام دەكەن».

د. هەرێم حەسەن ئەوەشی دووپات كردەوە كە «هەندێك بوار هەیە لە بازاڕ قۆرخ كراون، بۆ نموونە بازاری كۆمپیوتەر و دووكانی كۆمپیوتەر چاككردنەوە و فرۆشتنی هەروەها مۆبایل بە هەمان شێوە چاككردن و فرۆشتنی، هەروەها نووسینگەكانی خانووبەرە و پیشانگای كڕین و فرۆشتنی ئوتۆمبێل، لە كاتێكدا ئەوانەی ئەو كارە دەكەن، زۆربەیان مووچەشیان هەیە، ئەگەر ئەو یاسایە هەبێت، ئەوا ئەوكاتە زۆرباش دەبێت و دەرفەت بۆ دەرچووانی زانكۆ و پەیمانگەكان دەڕەخسێت.

 خاڵی دووەمیش ئەوەیە كە هەندێك كەرت هەیە لە كوردستان ببووژێنرێتەوە. نموونە دەكرێت كەرتی كشتوكاڵ بەرنامەی هەبێت بۆ ئەو گەنجانەی كاریان دەست نەكەوتووە. هیوای خەڵكی گوند زۆرە و دەیەوێت كشتوكاڵ بكات. لە بەرانبەردا پێویستە قەرزی بچووك و قەرزی كشتوكاڵ هەبێت و دامەزراندنی بانكی كشتوكاڵی گرنگە و پێویستە كۆمەڵێك بانك دابنرێت كە تەنیا قەرزی بچووك لەبواری كشتوكاڵ دەدەن و وەك لە ئێران هانی گەنجان بۆ كاركردن لە بواری كشتوكاڵ دەدەن. زۆربەی ماركێتەكانی كوردستان ئەشیاكانی95% هی دەرێیە، هەروەها پیشەسازیش زۆر گرنگە ئەویش دانانی چەندین كارگەی بەرهەمهێنان بەتایبەتی لە قەزا و ناحییەكان وەك دەبینین گەنجێكی زۆرمان هەیە دەڕوات بۆ هاندەران بە ڕێگای قاچاخ، ئەگەر لێرە ئیش هەبێت ناڕوا، هەروەها زۆر گرنگە كەرتی گەشتیاری بەگەڕ بخرێت و ئەو شوێنانەی هاوینەهەوارن ئاوەدان بكرێنەوە لە قەزا و ناحییەكان بۆ ئەوەی بتوانن خۆیان بژیەنێن. ئەو سێ كەرتە زۆر گرنگە بۆ ئەوەی بتوانن گەنجانی دەرچووی زانكۆ و پەیمانگە بەگەڕ بخەن و سوود لە تواناكانیان وەربگیرێت. دواخاڵیشم ئەوەیە پێویستە هەر لە قۆناغی بنەڕەتییەوە لە دوای پۆلی نۆ قوتابخانەی پیشەسازی و كشتوكاڵ بكرێنەوە بۆ ئەوەی گەنج هەر لە تەمەنی نەوجەوانییەوە ئامادە بكرێت، ئاخۆ ئەو كەسە بەكەڵكی خوێندن دێت، یان بە كەڵك كاركردن دێت. لە كوردستان چونكە كەرتی كشتوكاڵ و پیشەسازی لاوازە، گەنج بە زانكۆ و پەیمانگا دەخافڵێنرێ و ڕەنجی بەفیڕۆ دەڕوات. زۆر كەس هەیە هی خوێندن نییە، بەڵام لەبەر ئەوەی كارێك نییە بیكات، هەموو داهاتووی لەناو دەچێت. ١٦ ساڵ دەخوێنێت یان ١٤ ساڵ و هیچ فێر نەبووە، بۆیە زۆر گرنگە لە دوای پۆلی نۆ وەك سەردەمی بەعس قوتابخانەی پیشەسازی و كشتوكاڵی دابنرێن ئەوەی كە لە پۆلی نۆوە ئاستی بەرزە با بخوێنێ، بەڵام ئەوەی مستەوای خوێندنی نییە، ڕەنگە كۆمەڵێك بەهرەی جوانی هەبێت، دەبێت پەرە بەوە بدات».