مێژوو و ڕەسەنایەتیی كوردی فەیلی بۆ زیاتر لە 1200 ساڵ لەمەوبەر دەگەڕێتەوە، مێژووەكەی تێكەڵ بە شارستانییەتی ساسانی و میدییەكان و سومەرییەكان بووە، كەچی لەگەڵ ئەم ڕەسەنایەتییەدا لەبەر كوردبوون و شیعەبوونیان لە عێراقدا ڕووبەڕووی دڕندەترین جینۆساید بوونەوە. بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پرسە گۆڤاری گوڵان دیدارێكی لەگەڵ عەبدولواحید فەیلی كەسایەتیی ناسراوی ناو كوردانی فەیلی ئەنجام دا، كە لە ساڵی 2005 -2016 سكرتێری گشتیی حزبی وەحدەی دیموكراتی كوردانی فەیلی بووە، پێشتریش لە ساڵانی هەشتاكاندا سەركردەی بزووتنەوەی موسڵمانانی كوردی فەیلی بووە و دانیشتووی وڵاتی كانەدایە.

 

 

 

* جینۆسایدی كوردانی فەیلی لە عێراقدا بە یەكێك لەو دۆسێ گرنگ و تاوانە نێودەوڵەتییانە دادەنرێت كە لە مێژووی هاوچەرخی عێراقدا وێنەی نەبووە. وەكو كەسێكی شارەزا كە گرنگیت بە لایەنی مێژوویی كوردانی فەیلی داوە و خێزانەكەشت یەكێك بووە لەوانەی بۆ ئێران دەركراون، دەكرێت باسێكی ئەو مێژووە ڕەسەنەی كوردانی فەیلی و جینۆسایدەكەمان بۆ بكەیت؟

- پێش ئەوەی باسی جینۆسایدی كوردانی فەیلی بكەین، پێم خۆش بوو، پرسیارەكەتان لە مێژووی ڕەسەن و دەوڵەمەندی كوردانی فەیلییەوە دەست پێكرد، بۆ ئەوەی وردەكارییەكانی ئەو ڕاستییە هەڵ بدەینەوە كە چۆن لە دامەزراندنی دەوڵەتی عێراقەوە لە ساڵی 1921 میللەتێكی ڕەسەنی خاوەن ئەم خاكە، قۆناغ بە قۆناغ لە سەردەمە جیاوازەكاندا بە هۆی كوردبوونیانەوە كۆمەڵكوژ كراون و مافی هاووڵاتیبوونیان لەدەست داوە. كوردی فەیلی پێكهاتەیەكی بنەڕەتیی كۆمەڵگەی كوردین و تایبەتمەندێتی نەتەوەیی و ئایینزایان هەیە و بە بەشێك لە كوردستانی گەورە دادەنرێن، ڕاستە بەشێكی زۆریان شیعە مەزهەبن بە ڕێژەی 75%، بەڵام كوردی فەیلی سوننە و مەسیحی و ڕەنگە جووشیان تێدا بووبێت، بۆ نموونە كوردی فەیلی لەسەر مەزهەبی سوننە هەن كە سەر بە هۆزی زەنگەنەن، هەروەكو چۆن هۆزی شوان لە كەركووك سوننەن، بەڵام لە كوت و بەغدا و عەمارە و بەسرا شیعە مەزهەبن، هەمەوەندیش لە چەمچەماڵ سوننەن، بەڵام لە خانەقین و بەغدا و كوت شیعەن، كوردانی فەیلیی ئەو دەمە ناوچەكانیان لە ژێر دەسەڵاتی ئیمپراتۆریەتی ئێرانیدا بووە، ئەمەش واقیعێكی وای دروست كردبوو كە كوردی فەیلی وەكو هاووڵاتی دەرەجە دوو مامەڵەیان لەگەڵدا بكرێت، لەو سەردەمەشدا پێنچ پاشكۆ هەبوو، كە ئێرانی و عوسمانی و لەگەڵ چەند پاشكۆیەكی بچووكی دیكە كە پێیان دەگوترا پاشكۆی ئەفغانی و پاكستانی و هیندی، ئالێرەدا بەریتانییەكان ئیمتیازی زیاتریان دا بەوانەی پاشكۆی عوسمانی بوون، ئەوە بوو لە دوای دەرچوونی یاسای ڕەگەزنامەی عێراقی لە ساڵی 1924 كوردانی فەیلیی لە مافی هاووڵاتیبوون بێبەش كران، چونكە كوردە فەیلییەكانی بە پاشكۆی ئێرانی دانا، بەمەش كوردی فەیلی هەر لە سەردەمی مەلیكییەوە كۆچیان پێ كراوە، ئەو دەمە لەسەردەمی ڕەشید عالی گەیلانی كە بە دەیان خێزان دەركران و دواتر لە سەردەمی نووری سەعید و لە شەستەكان لە دوای كودەتاكەی بەسەر عەبدولكەریم قاسمدا لەلایەن حەرەس قەومی و عەبدولسەلام عارفەوە، لە دوای شۆڕشی ئەیلوولیش حكومەتی بەعس شاڵاوەكانی زۆر فراوانتر و توندتر كرد، لە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعسیشەوە فەیلییەكان قەرەبووی ماددی و مەعنەوی نەكراون.

* ڕژێمی بەعس كە زۆرترین تاوانی بەرانبەر كوردی فەیلی لە ساڵانی 1980- 1990 ئەنجام دا، ئەمە لە ژێر چ پاساوێكدا بوو؟ ئایا ئەم جینۆسایدە چ قاڵبێكی تاوانی نێودەوڵەتیی وەرگرتبوو؟

- جینۆسایدی سەرەتای هەشتاكان زۆر جیاوازتر بوو لە پاكتاوی ڕاگواستنی كوردانی فەیلیی لە سەردەمی ڕژێمەكانی دیكە، بەعس لە پاڵپشتی و پشتگیریی كوردانی فەیلی بۆ شۆڕشی ئەیلوول ترسیان لێ نیشتبوو، كە لە ناو جەرگەی بەغدا ئەو ژمارە زۆرەی كوردی فەیلی هەبوون و پاڵپشتی شۆڕشیان كردووە و هەستی كوردبوونیان بەرزە، ئەم جینۆسایدە بۆ پاڵپشتیكردنی كوردانی فەیلی لە جووڵانەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان، بەتایبەتی شۆڕشی ئەیلوول دەگەڕێتەوە، بۆیە سیناریۆی تەقینەوەی زانكۆی موستەنسرییە درۆیەكی پیاوانی موخابەراتی بەعس بوو، كە تێیدا سەمیر غوڵام عەلی و خێزانەكەی بوونە قوربانیی ئەو سیناریۆیە، چونكە سەمیر لە هیچ ڕێكخستنێكی ئیسلامیدا نەبوو، بگرە كەسێكی قەومیی كورد بوو، تەنانەت ئەو تەقەمەنییەی فڕێ درایە ناو زانكۆكەوە، لەلایەن پیاوانی ڕژێمەوە بوو، سەمیر غوڵام عەلی ئەو ڕۆژە هەر لە زانكۆش نەبوو، بەم پاساوەوە ڕاپێچكردنی كوردانی فەیلیی بە زۆرەملێ دەستی پێكرد و دەست بەسەر ماڵ و سامانیاندا گیرا و خانووەكانیان فرۆشرا بە كاربەدەستانی حكومەت، گەنجەكانیش لە زیندانەكاندا بێسەروشوێن كران و تاقیكردنەوەی كیمیاییان لەسەر جێبەجێ كرا و تا ئەمڕۆ زیاتر لە 23 هەزار گەنجی فەیلی بێسەروشوێنن، لە ناو زیندانەكاندا ژمارەیەكی كەم توانیی دەربازیان بێت، چونكە زیندانەكانی ڕژێمی بەعس ئەوەندە قەڵەباڵغ بوو، بۆ كەمكردنەوەی زیندانییەكان بەردەوام شاڵاوی لە سێدارەدانیان تێدا ئەنجام دەدا. تەنانەت لە شەڕی عێراق – ئێراندا گەنجە فەیلییەكانیان بە جلوبەرگی سوپای ئێرانەوە دەخستە ناو كێڵگەی لوغم و بە گوللە لێیان دەدان و فیلمی سەنگەرەكانی شەڕیان پێ دروست دەكرد، دواتریش لە وێنەكانی شەڕدا كوژراوەكانیان بەشێوەی سەركەوتنەكانی سوپای عێراق نیشان دەدا، بۆیە بە هەموو پێوەرەكان جینۆسایدەكە قاڵبێكی تاوانی نێودەوڵەتیی وەرگرتووە.

* ئەم شاڵاوەی ساڵانی هەشتاكان، ئایا تا چەند كاریگەریی لەسەر گۆڕینی تۆپۆگرافیای دانیشتووانی بەغدا و تەواوی ناوچەكانی كوردانی فەیلی هەبووە؟

- كوردانی فەیلیی لە ڕووی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتییەوە لە ناو جەرگەی بەغدا خاوەن پێگەیەكی بەهێز بوون، دیوە ڕۆشنبیری و مەدەنییەكەی بەغدا بوون و فەرمانبەر و كاسبكار و بازرگانەكانی ئەو شارە بوون، ئەوان بەشێكی دانەبڕاو بوون لە نەتەوەی كورد و لە دانیشتووانی ڕەسەنی ناوچەكانی ڕۆژهەڵاتی ڕووباری دیجلە بوون، ڕۆڵیان لەناو هەموو حزبە كوردستانی و عێراقییەكاندا هەبووە، بەشدارییان لە شۆڕشی كورد و جووڵانەوەی ڕزگاریخوازی كورددا هەبووە و شوێن و پێگەیان لە ناو شۆڕشی ئەیلوول و حزبە كوردستانی و عێراقییەكاندا دیار و بەرچاو بووە. خۆ ئەگەر كوردانی فەیلییان لە ساڵی 1980 بە زۆرەملێ ڕاپێچی ئێران نەكردایە، ئەوا ئێستا ژمارەی كوردانی فەیلی لە 7 ملیۆن كەس تێپەڕی دەكرد، چونكە ئەو سەردەمە 700 هەزار كوردی فەیلی كۆچیان پێ كرابوو لەگەڵ 23 هەزار گەنجی كورد كە بێسەروشوێن كران، ئەم ژمارانەش بۆ ئەو ساڵانە بەراورد بە ڕێژەی دانیشتووانی عێراق ژمارەیەكی زۆر بوو، بۆیە بەعسییەكان بە لێدانی كوردانی فەیلیی، توانییان بوونی كوردی فەیلی و شیعە لە ناوجەرگەی بەغدا كەم بكەنەوە. ڕژێمە یەك لە دوای یەكەكانی عێراق حكومەتەكان تا پێش ڕووخانی ڕژێمی بەعس بەردەوام لە پیلاندا بوون، بۆ ئەوەی ڕێژەی كورد و شیعە لە ناو جەرگەی بەغدا كەم بكەنەوە و، لە بەرانبەردا عەرەبی سوننە كە حاكم و فەرمانڕەوا و كەمینە بوون، زیاد بكەن. ئەمە پاكتاوكردنێكی ڕەگەزی و نەتەوەیی بووە و تەنانەت ڕێژەی چڕی دانیشتووانی كوردی لە بەغدا و ناوچەكانی ڕۆژهەڵاتی دیجلە تێك دا.

* دوای تێپەڕبوونی چەندین ساڵ و ڕووخانی ڕژێمی بەعس، بۆچی حكومەتی عێراق هەنگاوی جددی نەناوە بۆ قەرەبووكردنەوەی كوردانی فەیلی، ئەمە لە كاتێكدا دادگای تاوانەكانی عێراق و پەرلەمان ددانیان بەم جینۆسایدەی كوردی فەیلیدا ناوە؟

- بە هەموو پێوەرە ئەخلاقی و یاسایی و نێودەوڵەتییەكان، ئەم پاكتاوی نەتەوەیییە تاوانی نێودەوڵەتییە و دەكرێت كاری زۆر گەورەی لەسەر بكرێت، من بە حوكمی پەیوەندییەكانم لەگەڵ سەركردایەتیی پارتی و یەكێتی لە نزیكەوە زۆر جار پێشنیار و بۆچوونەكانم خستووەتە ڕوو، بەوەی پێویستە مافی ئەم پێكهاتە ڕەسەنەی كورد لە بەغدا و شارەكانی دیكەی عێراق بگەڕێندرێتەوە، تاوەكو چیتر هیچ ڕژێم و كەسێك جورئەت نەكات كۆمەڵكوژی و قڕكردنی كورد و تەرحیل و تەعریبیان لەسەر بكات، قەرەبوونەكردنەوە و گەڕانەوەی مافی ماددی و مەعنەوی بۆ كوردانی فەیلی لە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعسیش بۆ چەند هۆكارێك دەگەڕێتەوە، لەوانە:

1. سەركردایەتیی سیاسیی كورد، بەتایبەتی پارتی و یەكێتی جددی نەبوون لەسەر گرنگیدان بەم تاوانە نێودەوڵەتییەی كۆمەڵكوژییەی كوردانی فەیلی، ئەمەش بەهۆی سەرقاڵبوونیانەوە بە حزبایەتی و شەڕی ناوخۆ و ململانێ و كۆمەڵێك دەستكەوتی ماددیی كاتی لە عێراقدا.

2. حزبە شیعەكانی عێراق ڕاستگۆ نەبوون لە بەڵێن و پەیمانەكانیاندا، كە بە زۆرێك لە هۆزەكانی كوردانی فەیلیی دابوویان، بەڵكو زیاتر سەرقاڵی خۆ بەهێزكردن و چەسپاندنی پایەكانی حوكمیان بوون لە عێراقدا.

3. ترسی حزبە شیعەكان بەوەی لە كاتی گەڕانەوەی كوردانی فەیلیی و پێدانی مافەكانیان دووبارە بەهۆی بەرزیی هەستی نیشتمانپەروەرییانەوە پێگەی كورد لە بەغدا بەهێز بێت.

4. هەرچی خێزانەكانی كوردانی فەیلییەكان هەبوون، بە هۆی ئەوەی لە دوای ڕووخانەكە كاری تیرۆر و تۆقاندن و دوایی شەڕی عەرەبی سوننە و شیعە هەبوو، متمانەیان نەبوو جارێكی دیكە بارودۆخی عێراق سەقامگیر دەبێت، بۆیە زۆربەیان ڕێگەی هەندەرانیان هەڵبژارد.

5. كار و ئیجرائاتەكانی دادگاكانی یەكلاكردنەوەی ململانێی موڵكداری تاقەتپڕووكێن بوون، تەنانەت دامەزراوەكانی ڕەگەزنامە و خودی دادگاكان هاوكاری گەڕانەوەی ماف بۆ خاوەنەكەی نەبوون.

6. لە پێگەكانی حكومەتدا لە عێراق، حزبە كوردییەكان كەمتر گرنگییان بە كوردانی فەیلی داوە، لە كاتێكدا كوردی فەیلی نیشتەجێی بەغدا و دیالە و كوت و شارەكانی ناوەڕاستی عێراقن و خاوەنی هۆزی گەورەن و زەحمەتە شۆڤێنییەكان بتوانن جارێكی دیكە بە زۆرەملێ ڕاپێچی هەرێمی كوردستان، یان ئێرانیان بكەنەوە.

من توێژینەوەیەكی بڵاونەكراوەم لەسەر بارودۆخی كوردانی فەیلی هەیە كە 40 ساڵە سەرقاڵی كۆكردنەوەی زانیاری و داتا و هەقیقەتەكانم و سوودێكی زۆرم لە كتێبەكەشم وەرگرتووە. ئەو سەردەمە كتێبەكەم بۆ كۆنفڕانسی ناساندنی جینۆسایدی كوردانی فەیلی لە هەولێر نارد، لە ساڵی 2005 لە كۆنگرەی دژایەتیكردنی تیرۆر لە هۆتێل خانزاد لە هەولێر بانگهێشت كرابووم، ئەو كاتە وتم پێشنیار و ڕاسپاردەكانی كۆنگرەكە جێبەجێ نابێت، هەر واش دەرچوو، تاكو ئێستا یەك ڕاسپاردەی كۆنگرەكە جێبەجێ نەبوو و وەكومەرەكەبی سەر كاغەز مایەوە، بەداخەوە لە ناوچەیەكی دەوڵەمەند و پێگەیەكی ستراتیژیی وەك ناو جەرگەی بەغدا لە ڕووی سیاسییەوە نەتوانراوە كار لەسەر هێزی كوردانی فەیلی بكرێت، بەپێچەوانەوە حزبە شیعەكان سوودیان لێ وەرگرتووە. هەروەكو چۆن لە قۆناغە مێژووییەكاندا كورد بەهۆی توندڕەویی ئیسلامییەوە كوردانی مەسیحی و ئێزدی و شەبەكی لەدەست دا، بە واتایەكی دیكە كوردی توندڕەوی موسڵمان زیانی بە برا كوردیە ئێزدی و فەیلی و مەسیحی و كاكەییانی گەیاندووە.