گۆران جەلال، ئەندامی سەركردایەتیی حزبی زەحمەتكێشانی كوردستانە و یەكێكە لە تێكۆشەرە دێرینەكانی شاخ و دەرچووی كۆلێژی یاسایە و ماستەری لەسەر دەستوور هەیە و، لەسەر پرسە نەتەوەیی و نیشتمانییەكان هەڵویستی بوێرانە و ڕاشكاوی هەیە. لە گفتوگۆی ئەمجارەی بازنەی گفتوگۆ (هەرێمی كوردستان لەناو گێژاوی ململانێی هەرێمی و نێودەوڵەتیدا»، بەمجۆرە دید و تێڕوانین و بۆچوون و پێشنیارەكانی خستە ڕوو.

 

وەك دەروازەیەك بۆ قسەكردنم لەسەر ئەم پرسە هەستیارە، ئاماژە بە گوتەیەكی نووسەری ئینگلیزی (ستیڤن هیمیسلی) دەكەم كە لە كتێبی «چوار سەدە لە مێژووی هاوچەرخی عێراق» ئاماژەی پێكردووە و دەڵێت: «گوتنی ناوی عێراق، بەم شێوەیەی ئێستای ڕەنگە جێگای بێنەوبەردە بێت، چونكە بەكارهێنانی ناوی عێراق بۆ ماوەیەكی وا باو نەبووە، هەروەها هەندێك جار، تا ئاماژە بێت بۆ ناوی وڵاتێك، تەواو جیاوازە لەوەی ئەمڕۆ هەیە. ئەو وڵاتە لە 3000 ساڵ پێش زایینەوە بەدەست ڕووداوی توندوتیژ و خوێناوییەوە دەناڵێنێت. كێشەكەی عێراق لە پێكەوەگرێدانی سێ ویلایەت لەژێر ناوی دەوڵەتێكی یەكگرتوودایە، كە ڕوانگەی ئایدیۆلۆژیای پاوانكاریی ئیستیعماری بەریتانییە بە بێ ڕەچاوكردنی واقیعی سیاسی، كۆمەڵایەتی، ئابووری و پێكهاتە نەتەوەیی ئایینی ‌و مەزهەبییەكان، بەبێ گرنگیدان بە مەرجەكانی دیكەی پێكهێنانی دەوڵەت.

بە بۆچوونی من ئەمە دەروازەیەكی زۆر گرنگە بۆ ئەوەی باسی گرفتەكانی ئێستا بكەین، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەو بنەمایانەی لە ماوەی 1٠3 ساڵی ڕابردوو، كە تەمەنی دەوڵەتی عێراقە و هەمان كێشەكانن كە دووبارە دەبنەوە و كێشەی تازە دەخوڵقێنن.

دەوڵەتی عێراق لە سەرەتای دامەزراندنیەوە هەتا ئێستا بە چوار قۆناغی سیاسی و دەوڵەتداریدا تێپەڕیوە،‌ كە بریتین لە:

1- قۆناغی دامەزراندن:

ئەم قۆناغە لە ساڵی 1921 دەستپێدەكات، ئەو كاتەی كە لە كۆنگرەی قاهیرە شا فەیسەڵ وەك پادشا بۆ عێراق دەستنیشان دەكرێ و بەسەر خەڵكی عێراقدا دەسەپێندرێت و، هەتا ساڵی 1958 دەخایەنێت.

2- قۆناغی كۆماری:                                                                            

ئەمەشیان لە ساڵی 1958 هەتا كودەتای بەعسییەكان لە ساڵی 1963 دەخایەنێت، كە وەرچەرخانێكی گەورە دروست دەكات، عێراق لە پاشایەتییەوە دەكات بە كۆماری (بە سەرۆكایەتیی عەبدولكەریم قاسم).

٣- قۆناغی حوكمڕانیی بەعسییەكان:

ئەم قۆناغە لە ساڵانی 1963 – 2003 درێژەی هەبوو‌ە و لەو ماوەیەدا چوار سەرۆك كۆماری هەبووە كە بریتی بوون لە (عەبدولسەلام عارف، عەبدولڕەحمان عارف، ئەحمەد حەسەن بەكر و سەدام حوسێن).

٤-قۆناغی ئازادی، یان عێراقی نوێ:

ئەم قۆناغەش لە دوای 2003 دەستپێدەكات هەتا ئەم ساتەی ئێمە قسەی لەسەر دەكەین. لە ماوەی 2١ ساڵی ڕابردوو چەندین حكومەتی یەك لەدوای یەك پێكهاتوون، كە بریتی بوون لە حكومەتەكانی (ئەیاد عەلاوی، ئیبراهیم جەعفەری، نووری مالیكی دوو كابینە-، حەیدەر عەبادی، عادل عەبدولمەهدی، مستەفا كازمی و محەمەد شیاع سوودانی).

ئەگەر سەیری ئەم چوار قۆناغە جیاوازەی مێژووی حوكمڕانیی عێراق بكەین، لەناو هەموو حكومەتەكاندا چەندین خاڵی هاوبەش دەبینین، كە لە هەموو حكومەتەكاندا كەمینەی نەتەوەیی، یان ئایینی، حوكمڕانیی كردووە. واتە هەتا ساڵی 2003 عەرەبی سوننە حوكمڕانی كردووە كە كەمینە بوون، لە دوای ساڵی 2003 عەرەبی شیعە (ئەمانیش ئەگەر ئامارێكی دروست ئەنجام بدرێت و ئەگەر عەرەبی كورد و پێكهاتەكان و عەرەبی سوننە پێكەوە هەژمار بكەین) هەر كەمینەن.

خاڵێكی دیكەی هاوبەش لەهەر چوار قۆناغەدا ئەوەیە كە لە هیچ سەردەمێكدا (بە ئێستاشەوە) دیموكراسییەتی تەواو و ڕاستەقینە بوونی نەبووە و نییە. ڕاستە لە سەردەمی پاشایەتی‌ و لە دوای ساڵی 2٠٠٣وە هەندێك پەراوێزی دیموكراسی هەبووە، وەك هەڵبژاردن و پێكهێنانی حكومەت و جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان، بەڵام دیموكراسییەتی ڕاستەقینە بوونی نەبووە.

لە ماوەی 103 ساڵی ڕابردوو و تاوەكو ئێستاش لە عێراق بەردەوام جیاوازی و كێشەی نەتەوەیی و مەزهەبی هەبووە و، بەردەوام نەتەوەی باڵادەست لەسەر حیسابی نەتەوە و ئایینزاكانی دیكە سیاسەتی كردووە، بە درێژایی ئەو ماوەیەش دەوڵەتی عێراق بە فەرمی شەڕی نەتەوەیی و مەزهەبی تێدا بووە، شەڕی دەرەكیشی كردووە.

لە هەر چوار قۆناغەكەی دەوڵەتی عێراق، شۆڕش و ڕاپەڕین دژی ستەمكاری هەبووە. لە قۆناغی یەكەمدا شۆڕشەكانی شێخ ئەحمەدی بارزان و شێخ مەحموودی حەفید، لە قۆناغی كۆماری و بەعسییەكان شۆڕشی ئەیلوول و شۆڕشەكانی دوای ساڵی 1975 تا دەگاتە ڕاپەڕین، لە قۆناغی چوارەمیشدا كە ئێستا هەموومان دەبینین چۆن چەندین جار(بە ناو و شێوازی جیاواز) هێرش كراوەتە سەر كوردستان و ناوچە سوننەنشینەكان و ئەو كارانەش بەردەوامییان هەیە.

لە هەر چوار قۆناغەكەدا، مافی كورد و خەڵكی كوردستان دەستەبەر نەبووە، واتە بڕوایان بە خاكێك نەبووە كە ناوی كوردستانە، چونكە لە بنەڕەتدا كێشەی ئێمە تەنیا كێشەیەكی سیاسی، یان مەزهەبی نییە، بەڵكو كێشەی خاكێكی داگیركراوە. ئەمڕۆش كێشەی ئێمە لەگەڵ حكومەتی عێراق، كێشەی مووچە و بودجە نییە. دووبارەی دەكەمەوە كێشە خاك و چارەنووسی نەتەوەیە، كێشەی دامەزراندنی دەوڵەتێكی فیدڕاڵییە، كە لە دەستووردا ئاماژەی پێ كراوە، بەڵام وەك بینیمان عەرەبی سوننە داوایان كرد، هەرێمێكی فیدڕاڵی پێكبهێنن، دادگای فیدڕاڵی ڕەتی كردەوە و داواكەی بە نادەستووری لەقەڵەم دا‌. هەرچەندە بەپێی دەستوور داواكە دەستوورییە و ڕەواش بووە، بۆیە بەپێی هەموو لێكدانەوە دەستوورییەكان بڕیارەكەی دادگای فیدڕاڵی، نادەستوورییە و دروستكردنی هەرێمێكی فیدڕاڵی نادەستووری نییە. ئەگەر لەسەر ئەم بنەمایانە خوێندنەوەیەك بۆ واقیعی ئێستای هەرێمی كوردستان بكەین، ئەوە پێویستمان بەوەیە بۆ بەرچاوڕوونیی خۆمان، واقیعی ئێستای جیهان، ئیقلیم و ناوخۆش لەبەرچاو بگرین:

ئێستا جیهان بەرەو وەرچەرخانێكی گەورە و سیستمێكی نوێی جیهانی هەنگاو هەڵدەگرێت. ئەم سیستمە تازەیە لە سەرووبەندی خەمڵان و دروستبووندایە. لەم سیستمەدا سەروەریی دەوڵەت لاوز دەبێت، كە پێشتر سەروەریی دەوڵەت پرەنسیپی بنەرەتیی سیستمی جیهانی بوو. ئێستا ئەم سەروەرییە وردە وردە پێشێل دەكرێت، هەرەها شەڕیش یەكێكە لە جیاكەرەوەكانی ئەم سیستمە (شەڕی ئۆكراین، غەززە)، هەروەها لە ئێستادا هیچ دەوڵەتێك لە زۆربەی جیهان، بەتایبەتیش لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست سەروەرییەكەی لەبەر چاو ناگیرێت، وەك دەبینین ئەمریكا، ڕووسیا، چین، ئێران و توركیا هەر هەموویان بە كەیفی خۆیان سەروەریی دەوڵەتان پێشێل دەكەن، نموونەش (عێراق، سووریا، یەمەن، لوبنان و...هتد).

بە بینینی ئەو تابلۆ ئاڵۆز و پڕ كێشەیە، دەبینین كێشەی هەرێمی كوردستان لە زۆر لاوە ئاڵۆزتر بووە. سەرەتا جیۆپۆلەتیكی هەرێمی كوردستان بە چوار دەوڵەت دەورە دراوە، لەگەڵ ئەوەی هەر چواریان لەگەڵ یەكتری كۆمەڵێك كێشەی سیاسی، ئابووری، ئایینی و میژووییان هەیە، بەڵام هەموویان هەرێمی كوردستان بە تەنێكی نامۆی ناو تابلۆكە دەبینن، ئەمەش كاریگەریی گەورەی لەسەر هەرێم دروست كردووە، بۆیە ئەگەر ئەم واقیعە وەك خۆی نەبینین، ناتوانین قسە لەسەر ئەو هاوكێشانە‌ بكەین كە ئێستا لە ناوچەكە بوونی هەیە. سەرباری هەموو ئەوانەش، خاڵی هەرە ترسناك لەسەر هەرێمی كوردستان، واقیعی سیاسیی ناوخۆی خۆمان و پەرتەوازەیی سیاسیی نێوان لایەنە سیاسیەكانی كوردستانە كە بە داخەوە گەیشتووەتە ئەو ئاستەی كە چارەسەریان بە زەحمەت كەوتووە هەر بۆ نموونە:

• ئێمە دیدوبۆچوونێكی نیشتمانیی یەكگرتوومان نییە، واتە ئەوەی هەموومان باوەڕمان پێیەتی، ئێستا بوونی نییە.

• كاریزمای نیشتمانیی یەكگرتوومان نییە، ئەوەی هەموومان بڕوامان پێی بێت و لە پشتی ڕابوەستین.

• دابەش بووین بەسەر دوو بەرەی هەرێمی جیاواز لە ناوچەكەدا و هەر لایەك بەپێی بەرژەوەندیی حزبیی خۆی ‌و بەسەرچاوەگرتن لە هاوپەیمانییە ئیقلیمییەكانی هەرێمی كوردستان دەجووڵێت.

بۆیە كاتێك ئەم واقیع و ڕاستییانە پێكەوە كۆدەكەینەوە، ئەوجا تێدەگەین كە تەنگژەی هەرێمی كوردستان چەند قورسە. لەناو ئەم واقیعە قورسەدا ئەگەر بۆ چارەسەر بگەڕێن، ئەوا دەبێتە ئەركی سەرشانمان كە حزبە سیاسییەكان هەنگاو هەڵبگرن، لەوانە:

پێویستە حزبە سیاسییەكانی كوردستان بەگشتی و پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان بەتایبەتی دەست بە دانوستاندن بكەن، لەسەر بنەمای بڕوابوون بە تەنازول و كۆمپرۆمایز بۆ یەكتری. لەمەدا كۆمپرۆمایز زیاتر دەبێت لەلایەن پارتی دیموكراتی كوردستانەوە بێت، بۆ ئەوەی پارتی هاوسەنگی بۆ پرۆسەی سیاسیی كوردستان بگێڕێتەوە.

دەبێت بە پەلە چارەسەرێك بۆ كێشەی هەڵبژاردنی كوردستان بدۆزرێتەوە و، پێشنیاری من ئەوەیە هەموو حزبە سیاسییەكان بە یەك لیستی نیشتمانی لە هەڵبژاردن بەشداری بكەن و پێكەوە پەرلەمان و حكومەتێكی تازە دروست بكەنەوە، هەتا لە ئاستی هەڕەشە و ئالنگارییەكانی ناوچەكە بێت‌ و هەرێمی كوردستان ئەم قۆناغە سەختە تێپەڕێنێت.

پێویستە حزبە سیاسییەكان هەوڵ بدەن خەڵك ئاشت بكەنەوە و متمانە دروست بكەنەوە، بەڕاستی لە ئێستادا بە هیچ جۆرێك متمانە نەماوە، بۆ ئەوەی ئەو متمانەیە بگەڕێتەوە و خەڵك لەگەڵ پرسە نیشتمانییەكان ئاشت بكەنەوە، گرنگە حزبە سیاسییەكان ئەم پرسە بە ئەركێكی نیشتمانی و سەرشانی خۆیان سەیری بكەن و بەرپرسیارانە شانی بدەنە بەر.

لە دوماهیدا بە حوكمی ئەوەی پسپۆڕیی من لەسەر دەستوورە، حەز دەكەم هەڵوەستەیەك لەسەر دەستووری عێراق بكەم.

- دەستووری عێراق لەگەڵ ئەوەی لە سەرەتاوە هەندێك پەرەگراف و ماددەی باشی تێدایە و بەراورد بە دەستوورەكانی وڵاتانی عەرەبی دەستوورێكی پێشكەوتووە، بەڵام لە ڕووی ناوەرۆكەوە گرفتی زۆری تێدایە ‌و لە جێبەجێكردنیشیدا بە تەواوی ئەو گرفتانە دەردەكەون‌.

ئێستا جۆرێكی دیكە لە جۆرەكانی دەستوور باس دەكرێت، كە پێیان دەگوترێت «دەستووری بەرنامە و دەستووری پڕۆگرام»، ئەمەی عێراق بە دەستووری پڕۆگرام هەژمار دەكرێت، بەو مانایەی ماددەكانی دەستوور هەر بە پڕۆگرامی دەمێننەوە، بۆیە دەبینین هەرچەندە حزب‌ و كاندیدەكان لە هەڵبژاردن ‌و گرتنە دەستی دەسەڵات، بانگەشەی جێبەجێكردنی دەستوور دەكەن، بەڵام بۆیان جێبەجێ ناكرێت.

ئەگەر دەستوور، دەستووری یاساكان بێت، كاتێك كاندیدێك لە هەڵمەتی هەڵبژاردن ‌بانگەشە بۆ ‌پڕۆژە یاسایەك دەكات، یان حزبێك دەسەڵات وەردەگرێت، ئەو پڕۆژە یاسایە‌ دەكاتە یاسا و كێشەكانی پێ چارەسەر دەكات.

هەر بۆ بەبیرهێنانەوە، سەبارەت بە دەستووری عێراق، لە ساڵی ٢٠٠٥ تا ئێستاكە دەستوور جێبەجێ دەكرێت و دەیان جاریش پێشێلی دەستوور كراوە، تا ئێستاش لەناو دەستووری عێراق زیاتر لە 50 ماددەی دەستووری هەن كە پێویستە یاسای بۆ دەربكرێت، بەڵام پشتگوێ خراون، لە هەمووشیان گرنگتر یاسای نەوت‌ و گاز و یاسای ئەنجومەنی باڵای ئیتیحادی ‌و زۆر یاسای دیكەن. بەداخەوە لە هەمووشی خراپتر ئەوەیە وردە وردە بە ناوی لێكدانەوە و ڕاڤەكردنی دەستوور، خەریكە پاشەكشە لە مافی مەدەنی و كەسێتییەكان دەكرێت، هەموو ئەو بنەمایانەش كە تایبەتن بە ئازادی‌ و دیموكراسی لە ناوەرۆكەكانیان بەتاڵ دەكرێنەوە و پاشەكشە لە مافە نەتەوەیی و ئایینی و كۆمەڵایەتییەكانی پێكهاتەكانی ناو عێراق بەردەوامیی هەیە.