د.جەلال ئەحمەد، ئەندامی بازنەی گفتوگۆیە و كۆمەڵناسە و مامۆستای زانكۆی سەلاحەدینە لە هەولێرە. لە گفتوگۆی ئەمجارەدا (دادگای فیدڕاڵیی عێراق . گفتوگۆ و هەڵویست»، بەمجۆرە بۆچوونەكانی خۆی خستە ڕوو:

 

بە گەڕانەوە بۆ پاشخانێكی تیۆری و هزری سیاسی دەتوانم بڵێم، عێراق ئیستا لە دۆخێكی سروشتیدایە بە مانا هۆبزییەكەی؛ هۆبز لە لێڤیاتاندا (1651) دۆخی سیاسیی بەریتانیا لەنیوان سەدەكانی شانزە و حەڤدەدا بە دۆخێكی سرووشتی دادەنێت، سیما دیارەكانی دۆخەكەشی لە لاوازیی دەوڵەت بەهۆی شەڕی ناوخۆ و ململانێی سیاسی و مەزهەبی و پشێوی و ناسەقامگیری و نەبوونی سەروەریدا بەرجەستە دەكرد. تێپەڕاندنی ئەم دۆخەشی بە سەروەری و پیادەكردنی هێز لە چوارچێوەی یاسادا بەستووەتەوە، تا شەرعییەت لەخۆی بگرێت و ببێت بە دەسەڵات؛ ئەمەش دوای بەستنی گرێبەستێكی كۆمەڵایەتی قابیل بە جێبەجێكردن لەنیوان پێكهاتەكاندا تاوەكو بە یەكەوە هەڵبكەن دوای ڕاگوزەرییان لە دۆخی سرووشتییەوە بۆ دۆخی كۆمەڵگەی سیاسی- مەدەنی.

بەو پێودانگانە لە عێڕاقی سەدەی ٢١یشدا، سیماكانی دۆخی سرووشتی زۆر و زاڵن و نەبووەتە كۆمەڵگەیەكی سیاسی – مەدەنی، بەو پێیەی هێشتاش لە جیاتی دەسەڵات هێز پیادە دەكرێت؛ نەك هەنگاوێكیش، بەڵكو بە سەدان هەنگاو دوورە لەوەی ببێتە وڵاتێكی دیموكراس و فیدڕاڵ. سیستەمی دیموكراس فیدڕاڵی، كاڵایەك نییە هاوردەی بكەیت، بەڵكو پێگەیاندن و پەرەپێدانێكی مرۆییە، كە دەبێت ساڵانێكی زۆر ئامادەسازی و كاری بەردەوامی بۆ بكەیت، تاوەكو دەبیتە خاوەن كەلتوور و عەقڵییەت و بیركردنەوەیەكی كراوە. ئەگەر لە ماوەی زیاد لە بیست ساڵ دوای حوكمڕانیی بەعس كەمێك ئامادەسازی و كار بۆ ئەمە بكرابایە، ئێستا هەر هیچ نەبێت، فیدڕاڵییەت و سازانی نیشتمانی، كە بە حیساب كراونەتە میكانیزم بۆ پراكتیزەكردنی دیموكراسی و داد و سەقامگیریی كۆمەڵایەتی و سیاسی، دواجار لە جیاتی پێكانی ئەم ئامانجە، نەدەبوون بەو سۆفتپاوەرەی دادگای فیدڕاڵی، كە لە جیاتی بەرجەستەكردنی دیموكراسی و بەیەكەسازان، خەریكی بەرهەمهێنانەوەی سیستەمێكی تۆتالیتێر و شۆڤێنی بن. دادگاكە ئەگەر بەو سیاسەت و عەقڵی مودەبڕەی بەردەوام بێت لە ئەدا و بڕیارەكانی، بەدیموكراسیبوونی عێراق دەبێتە خەونێك؛ ئەمەش بەو پێیەی كە دادگاكە هێشتا:

-      ددانی بە فەرمیبوونی زمانی كوردیدا نەناوە لە عێراقدا، بەو پێیەی سایتەكەی لە ئینتەرنێتدا تەنیا بە زمانی عەرەبییە و لە لۆگۆكەشیدا تەنیا دوو وشەی كوردی هەن (دادگای باڵای)، بڕیارەكانیشی تەنیا بە زمانی عەرەبی بڵاو دەكاتەوە؛ لە كاتێكدا بەپێی بڕگەی یەكەمی ماددەی چوارەمی دەستوور، زمانی كوردییش وەك زمانی عەرەبی، زمانی فەرمیی دەوڵەتە.

-      لە كۆی ٨ ئەندام و جێگر و سەرۆكی دادگاكە، تەنیا دووانیان خوێندنی باڵایان تەواو كردووە و بڕوانامەی دكتۆرایان هەیە، لەڕووی پسپۆڕییشەوە زۆربەیان تایبەتمەند نین؛ لە كاتێكدا دادگایەكی لەم چەشنە پێویستە كەسانی پسپۆڕ و خەڵكی سەربەخۆ و خاوەن باڵاترین بڕوانامە و ئەزموون بن.

-      بە ناوەڕۆكی بەشێك لە بڕیارەكانی دادگاكەوە دیارە، كە ئاراستە دەكرێن و لایەنگرییان پێوەدیارە و لە هەندێ پرسی هەستیارەدا زیادەڕۆیی دەكەن و تەنیا خۆیان بە خاوەنی دەزانن. لە هەندێ پرس و سكاڵاشدا خۆی دەدزنەوە. كەواتە دادگاكە لە جیاتی چەسپاندنی عەدالەت و چاودێریكردنی جێبەجێكردن، یا پێشێلكردنی دەستوور، سەرقاڵی سیاسەتكردنە و خۆی لە خۆدزینەوەی حكومەت لە جێبەجێكردنی ماددەی ١٤٠ و بڕینی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم و پێشێلكردنی سەروەریی سنوورەكانی لەگەڵ ئێران و توركیا و...تاد دەدزێتەوە و نووقەی لێوەنایەت؛ بۆ مەلەفەكانی ناوخۆی هەرێمیش زوو دێتە سەر خەت و خێراش بڕیار دەدات.

-      دەوترێ دادگاكە نادەستوورییە، لەبەر ئەوەی نزیكەی١٠ مانگ پێش پەسندكردنی دەستووری هەمیشەیی عێراق لەسەردەمی سەرۆكایەتیی ئەیاد عەللاوی بە فەرمانی ژمارە ٣٠ی ساڵی ٢٠٠٥ پێكهێنراوە؛ دواتر بە گوێرەی ماددەی ٩٢ی دەستوور دەبوایە دادگایەكی فیدڕاڵیی هەمیشەیی بەپێی یاسایەكی تایبەت دروست بكرێت، بە مەرجێك دوو لەسەر سێی ئەندامانی پەرلەمان لەسەر یاساكە ڕەزامەند بن. لێرەدا دەپرسم ئەرێ دادگاكە كە یەكێك لە ئەركە سەرەكییەكانی چاودێریكردنی دەستوورە، نەدەبوو ئەو پرسیارە ڕووبەڕووی خۆی و پەرلەمان بكاتەوە، كە چۆن بۆ دامەزراوەیەكی نادەستووری هەیە بەسەر دەستوور و دامەزراوە دەستووری و یاساییەكانەوە ڕەقیب بێت؟

لێرەدا وەك لۆمەكردنێك جێی خۆیەتی چەند پرسیارێكیش ڕووبەڕووی خۆمان بكەینەوە:

-      ئەرێ ئەو هەموو ساڵە بۆ وا بێباك بووین و نووقەمان لێوەنەهات و تازە بە تازە تانەی نادەستووریبوون لە دادگاكە دەگرین؟ ئەگەر ددانمان بە دەستووریبوونی دادگاكەدا نەناوە، چۆن بە بوونی ئەندامی كورد لە دادگاكەدا ڕازی بووین؟ ئایا ڕۆژێك لە ڕۆژان لە پەرلەمان هیچ پڕۆژە یاسا و داواكارییەكمان خستەڕوو بۆ دروستكردنی دادگاكە بەو شێوەیەی لە دەستووردا باس كراوە؟ ئەگەر دادگاكەمان پێ نادەستوورییە، چۆن دەبوو بەشێك لە حزبەكان و تەنانەت حزبەكانی دەسەڵاتیش زاتی تۆماركردنی هیچ سكاڵایەك بۆ مافە دەستوورییەكانمان لە دادگایەكی نادەستووریدا بكەن، هەتاوەكو ئەگەر دادگاكە بڕیارێكیشی لە بەرژەوەندیماندا دەربكربا؟ جا نازانم ئەمانە هەڵەی ڕاوێژكارە یاساییەكانمانن، یا هی سیاسییەكانمان؟ تا پێش هاتنی داعش و بەر لە ئەنجامدانی ڕیفراندۆم و ڕووداوەكانی ١٦ی ئۆكتۆبەری ٢٠١٧، كە كورد بەهێزتر بوو لە بەغدا، ئەگەر نەچووباینە ژێر باری ئەو دۆخ و تێپەڕاندنە نادەستووییانە، ڕەوشەكە ئێستا جیاوازتر دەبوو.

ئەو ماف و دەستكەوتە دەستووری و یاساییانەی ڕۆژانێك بە دەستكەوتی نەتەوەییمان دەزانین، وا ڕۆژ لە دوای ڕۆژ پێماندا دەتەقنەوە، لەبەرئەوەی ئێمە قووڵایی و ستراتیژیمان لەمبارەیەوە وەك پێویست نەبووە و پێویستە لەمبارەیەوە پێداچوونەوەی جددی بكەین و هەر بۆ پڕكردنەوەی پۆست خەڵك نەنێرینە بەغدا، ئەگەر دڵنیاشین لە بەغدا هیچمان پێ ناكرێ، لەمەودوا هەر نەچین باشترە. كۆتایی قسان ئەگەر ئاشتیت دەوێ، بۆی بجەنگە، بەڵام ناتوانی بەرقەراری بكەیت ئەگەر دادپەروەری نەبیت. ئێمە بۆ ئاشتی جەنگاین و قوربانیی زۆریشمان دا، بەڵام لە غیابی دادپەروەریدا ئێستاشی لەگەڵدا بێت، بە ئەندازەی پێویست لە ئێستا و داهاتووشمان دڵنیا نین، مادام لە ڕووی هێزەوە لەگەڵ ئەوانیتردا هاوسەنگ نین؛ ناشتوانین هیوا لەسەر ئەمریكا و وڵاتانی ڕۆژئاوا هەڵبچنین، لە كاتێكدا هەڵوێستیان ناڕوونە و دیارە كە بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەكانیان، تەماشاكەری یاریی ئێرانن لە عێراقدا.