بەپێی ئامار و داتاكانی دادگاكان، ساڵانە جیابوونەوەی هاوسەران بەراورد بە ساڵی پێشووتر لە هەڵكشانی بەردەوامدایە. هەر بەپێی ئامارەكان لە چەند ساڵی ڕابردوودا، ئاماری تەڵاق و جیابوونەوە بە ڕێژەی 42% زیادبووە و ئاماری گرێبەستی هاوسەرگیریش بە ڕێژەی 24٪ كەمی كردووە .لە ماوەی ساڵانی 2017 و 2018 و 2019 دا 20 هەزار جیابوونەوە تۆمار كراون. هە‌ر بەپێی ئامارەكانی ئەنجومەنی دادوەریی هەرێمی كوردستان، لە ساڵی (2020) 7566 جیابوونەوە تۆمار كراون. بەپێی ئاماری ساڵی 2022ی ئەنجومەنی دادوەریی هەرێمی كوردستان 13،967 حاڵەتی جیابوونەوە تۆمار كراون.

 

گوڵان: كۆمەڵایەتی

 

بە گوێرەی زانیاری و ئاماری لێژنەی فەتوا لە هەرێمی كوردستان، سەرجەم ئەو كێشانەی ڕوویان كردووەتە لقەكانی یەكێتیی زانایان لە ساڵی 2023 بەتایبەت لە بواری سكاڵای خێزانی، بریتی بوون لە (2،828) حاڵەت و لە نێویاندا ئەوانەی نەگەیشتوونەتە چارەسەر و بە تەڵاق و جیابوونەوە كۆتایی هاتووە، (1،391) حاڵەت بوون. هاوكات لە ماوەی یەك ساڵدا (839) پرۆسەی ئاشتەوایی و سوڵحی خێزانی و كۆمەڵایەتی لەسەر ئاستی كوردستان ئەنجام دراون. بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گۆڤاری گوڵان، هاوسەرگیریی پێشوەختە و سۆشیال میدیا بە‌ هۆكاری سەرەكیی جیابوونەوەكان دەزانن.

پارێزەر ژیلوان فەریق، سەبارەت بەهەمان پرس ڕای وایە: «پێش گەیشتن بە پڕۆسەی هاوسەرگیری، زەمینەسازی و پەروەردەكردنێكی تەندروستی كوڕ و كچی لەلایەن خێزان و ناوەندە پەروەردەییەكانەوە زۆر پێویستن، لە ئەگەری نەبوونی پەروەردەی دروست و زەمینەسازی بۆ كامڵبوون، ئاریشە خێزانییەكانی دوای هاوسەرگیری دەست پێ دەكەن، تادەگات بە قۆناغی هەڵوەشاندنەوە و جیابوونەوەی هاوسەران لەیەكتر». گوتیشی: «هۆكارەكان بە بڕوای من لە سەردەمی ئەمڕۆ زیاتر بریتین لە پەلەكردن لە چوونە نێو ژیانی هاوسەری پێش دیراسەتكردنێكی واقعییانە بۆ ئەو ژیانە پڕ لە ململانێ و چەرمەسەری و نزمبوونەوەی داهات و نەبوونی پلان بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی سەرجەم ئاستەنگەكانی ژیان، گرفتی سەرەكیی هاوسەرانە».

ئەو پارێزەرە، جەختی لەوەش كردەوە كە «دروستكردنی خێزان، دونیای خەیاڵ و كۆمێنتی شاعیرانە و ئیمۆجییە پڕ لە هەستەكان نییە، بەڵكو واقیعێكە پڕە لە پابەندی و بەتایبەتی ئیلتزاماتی ڕۆحیی نێوان ژن و پیاو و منداڵ و كۆكردنەوەی دوو باوانە لە یەك ماڵدا». گوتیشی: «بەداخەوە لەم سەردەمە ژیانی هاوسەرگیری وەكو پێویستییەكی حەتمی نابینرێت، نەبوونی خۆشەویستیی ڕاستەقینە لەنێوان دوو هاوسەردا وا دەكات، لە هەڵە و كەموكوڕییەكانی یەكتر چاوپۆشی نەكەن. هەروەها لە كاتێكدا لە دوو باوانی جیاواز و دوو پەروەردەی جیاواز خێزانێك پێك دەهێنرێت، پێش پێكهێنانی ئەم خێزانە كوڕ و كچ ئەگەر تا ڕاددەیەكی باشیش نزیك بن لە یەكتر و پەیوەندیی خۆشەویستییان هەبووبێت، باس لە بنەماكانی ژیان ناكەن و لە جیهانی خەیاڵ پێكەوە دەلكێن و تەنیا غەریزەكان بەتاڵ دەكەن. هەروەها هەڵبژاردنی بە هەڵە و بڕیاردان لەسەر چارەنووس و ژیان لەسەر ویست و خواست و وەسفی كەسانی دیكە، دوور لە ئیرادەی خۆیان هۆكارێكی دیكەی كێشەی هاوسەرانە .واتە دەستێوەردانی كەسوكاری هەردوولا لە ژیانی تایبەت و گوێگرتن دوور لە گەنگەشەكردن لەلایەن هیچ كام لەلایەنەكان و بەگوێكردنیان هەنگاوێكی دیكەی هەڵوەشاندنەوەی خێزان و جیابوونەوەی هاوسەرانە. هەروەها دووركەوتنەوە لە دابونەریتە جوانە كۆمەڵایەتییەكان و لاسەنگی بە لای بەكارهێنانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان هۆكاری سەرەكی و ترسناكی ئەم سەردەمەن، كە درەنگ، یان زوو سەر دەكێشێ بۆ ناپاكیی هاوسەری» .

ئەو یاساناسە ئاماژەی بەوەش كرد كە «زۆربەی جارەكان گرفتەكان زۆر سادەن و دەكرێت بە ئاسانی چارەسەر بكرێن، بەڵام بە هۆی غرووری ئافرەت و عینادیی پیاو دەیان كێشەی دیكە سەرهەڵ دەدەن و چارەسەركردنیان ئاسان نابێت. نەبوونی ئەزموونی ژیان و دەرك پێنەكردنی كێشەكان نۆرماڵە، بەڵام لە كاتی بوونی گرفت، پێویستە ڕوو لە توێژەرە خێزانییەكان بكەن، بەداخەوە ئەم هۆشیارییەش تا ڕاددەیەكی ئێجگار زۆر لەناو خێزانەكان لە كاتی بوونی گرفتیان بایەخی پێ نەدراوە. هەروەها پەلەكردنە لە خێرا دەوڵەمەندبوون و زوو پێگەیشتن، ئەمەش دەبێتە هۆی نەمانی قەناعەت و تێكۆشانی ژیرانەی نێوان ژن و پیاو و لێشێواندنی پلانی ژیان و نەگەیشتن بە هیچ كام لە خولیا و ویستەكانیان و تۆمەتدانە پاڵ یەكتر تا ئاستی گەیشتن بە جیابوونەوە. كچ بە شوودانیش لە تەمەنێكی كەم و هەڵنەگرتنی بەرپرسیاريەتی لەلایەن پیاو گرفتی گەورەن و ئەمانە و چەندین هۆكاری دیكە هەن بۆ دروستبوونی گرفتە خێزانییەكان و جیابوونەوەی هاوسەران».

چنوور مەحموود فەرمانبەرە و ڕای وایە: «هاوسەرگیری پرۆسەیەكی پیرۆزە لە ڕووی شەرع و یاساوە و كاتێك كە دوو كەس بڕیاری هاوسەرگیری دەدەن، هیوا و ئاوات و خەونی ڕەنگاوڕەنگیان بۆ ژیان هەیە و، ئاواتەخوازن تا كۆتایی تەمەن بە یەكەوە بن، بەڵام هەندێك جار ئەو دوو كەسە خەونەكانیان بەتاڵ دەبێتەوە و ناتوانن درێژە بە ژیانی هاوبەشیان بدەن، لە كۆتاییدا هەڵوەشاندنەوەی خێزان و پەرتەوازەبوونی منداڵی لێ دەكەوێتەوە و شیرازەی خێزان تێكدەچێت». سەبارەت بە هۆكارەكانیشی گوتی: «خراپیی بارودۆخی ئابووری و نەبوونی مووچە و قەناعەت نەكردن و ناپاكیی هاوسەری بە ڕێژەیەكی بەرچاو لە ڕێگەی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە شیرازەی خێزانی تێك دەدات. هەروەها بەكارهێنانی خراپی سۆشیال میدیا و هاوسەرگیری بە تەمەنی منداڵی و هاوسەرگیری لە دەرەوەی دادگاكان خۆهەڵقورتاندنی كەسانی هەردوو لا و دەست خستنە نێو ژیانیان، فەرامۆشكردنی بەرانبەر و گرنگی پێنەدانی لایەكیان، چوونە دەرەوەی پیاوان بە شەو بۆ گازینۆ و كافتریاكان و بێئاگایی لە ماڵ و منداڵ، هاوسەرگیری بە نهێنی و شاردنەوە لە ژنی یەكەم، نەبوونی منداڵ، كاریگەریی فیلم و دراماكان لەسەر خێزان، جیاوازیی تەمەن و كامڵ نەبوونی ئەقڵ، نەبوونی پەروەردەیەكی تەندروست و بێ ئاگایی دایك و باوك لە منداڵ كە بە چییەوە سەرقاڵە ئەوانە و زۆر هۆكاری دیكەی ژیانی هاوبەشی هاوسەران دەخاتە مەترسییەوە».

پارێزەر لانە ئامانج، كار لەسەر دۆسیەكانی باری كەسی لە دادگاكانی هەولێر دەكات و رایوایە هۆكاری سەرەكیی زیادبوونی ڕێژەی تەڵاق و جیابوونەوە لە هەرێمی كوردستان بەگشتی و هەولێر بەتایبەتی، زۆربوونی توندوتیژیی خێزانییە، هاوكات دەڵێت: «ئێمە لە دادگاكان و لەناو بنكەكانی پۆلیس تێبینیی ئەوەمان كردووە، كەوا توندوتیژیی خێزانی بە شێوەیەكی بەرفراوان لە زیادبووندایە و زۆرجاریش بەهۆی توندوتیژیی خێزانی، تاوان روودەدات، هەروەها هۆكارەكانی دیكەش زۆرن، بەڵام كاریگەرترین هۆكاریان گرفتی دارایی، خیانەتی هاوسەری، شووكردن و ژنهێنانی پێشوەختەیە، بەشێكی دیكەی هۆكاری تەڵاق دەگەڕێتەوە بۆ ئەو پێشكەوتنە گەورەیەی تەكنۆلۆژیای ئایتی بە خۆیەوە بینیوە لە بواری سۆشیال میدیا و ئینتەرنێت و بەشێك لەو تۆڕە كۆمەڵایەتییانە بوونە هۆكاری خیانەت و هەندێكیش پەیوەندی بەوەوە هەیە، زۆر ژن و مێرد بە هۆی خۆخەریككردن بە تۆڕەكۆمەڵایەتییانە زۆر لە یەكتری دووركەوتوونەتەوە، سەرەنجامی ئەو دووركەوتنەوەیەش ساردبوونەوە و كەمبوونەوەی سۆز و خۆشەویستیی نێوانیان بووە.» گوتیشی: «هەموو جۆرە ئالوودەبوونێك كێشە و ناكۆكی لێ دەكەوێتەوە و لایەنی دووەم بۆی هەیە داوای جیابوونەوە تۆمار بكات، ئەوەش تەنیا ئالوودەبوون بە ماددە هۆشبەرەكان و قومار ناگرێتەوە، بەڵكو ئالوودەبوون ئینتەرنێتیش دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی ناكۆكی لە ژیانی هاوسەریدا، هەموو ئەم شتانە وادەكات هاوسەران لەبەر دڵی یەكتر نەمێنن و لە یەكتری سارد ببنەوە و یەكتر بێ تاقەت و بێزار بكەن.»

ئەژین ئیسماعیل، چالاكی مەدەنییە و یەكێكە لەو هەزاران كەسەی كە كێشەكانی نێوان هاوسەران بۆ سۆشیال میدیا دەگەڕێننەوە. هەر لەو بارەیەوە دەڵێت: «من ئەو هۆكارە زۆرەی كە بووەتە كێشەی خێزانی، بۆ خراپ بەكارهێنانی ئامێرە ئەلیكترۆنییەكان و سۆشیال میدیای دەگەڕێنمەوە، كە لە ئێستادا هیچ سانسۆرێكی لەسەر نییە، هەروەها زێدەڕۆیی لە خراپ بەكارهێنانی مۆبایلدا هەیە، هۆكارێكی دی زوو چوونە ناو پرۆسەی هاوسەرگیرییە، بە بێ ئەوەی هیچ بنەمایەكی ژیانی هاوبەش بزانن، كە ئەو پرۆسەیە ئەنجام دەدەن، ئەمەش دەبێتە هۆكاری ئەوەی كە تەمەنی ئەم پرۆسەیە كورت بێت».

سەبارەت بە چارەسەریش بۆ كەمبوونەوەی كێشەكان گوتی: «هۆشیاركردنەوەی دروستی تاكەكان و بەتایبەتی دایك و باوكەكان بۆ پەروەردەیەكی تەندروستی ڕۆڵەكانیان و سانسۆردانان بۆ هەموو سایتە نادروستەكان زۆر پێویستن و دەبێت گیانی كۆمەڵایەتی زیندوو بكرێتەوە، پرۆسەی گیانی كۆمەڵایەتی زۆر گرنگە. چونكە بە هۆی ئەو ئامێرانەوە سۆز و خۆشەویستییەكانیش بوون بە ئەلیكترۆنی و كەس ئەو گیانە كۆمەڵایەتییەی تێدا نەماوە».

خەندە كەمال، پسپۆڕێكی بواری دەروونناسییە و هەر لەو بارەیەوە جەخت لەوە دەكاتەوە كە «هەڵكشانی ڕێژەی تەڵاق بەم شێوەیەی كە هەیە، مایەی نیگەرانییە و پێویستی بە چارەسەری خێرایە، لە پرۆسەی تەڵاق، منداڵ زەرەرمەندی یەكەمە و بێسەرپەرشت دەمێنێتەوە، چونكە لە هەندێك حاڵەتدا، نە دایك و نە باوك منداڵ بەخێو ناكەن و، ناچار منداڵەكە دەبرێتە خانەی بێسەرپەرشتان، منداڵێكیش لە سەرەتاوە تا كۆتایی، بێ خێزان و پەروەردە و گەورە بێت، هەست بە كەمی دەكات، ئەم نەقسەش بو نەوەكانی داهاتوو لەگەڵی دەڕوات، واتە تاكێكی باش و پەروەردەكراو دەبێت، بێ نازی دایك و باوكی و دەیان تاكی دیكەی وەك خۆی دروست دەكات».

ئەو دەروونناسە، پێداگری لەسەر ئەوە دەكات كە: «هۆكاری زۆری ڕێژەی تەڵاق بۆ مۆبایل و ئینتەرنیت و سۆشیال میدیا و چاولێكەری و بێ ئارامی ژن و پیاوەكان دەگەڕێتەوە»، هاوكات دەڵێت: «هەندیك پیاو، یان ژن لەبەر هۆگریی بە مۆبایل و ئینتەرنێت ئەركی هاوسەری و دایك و باوكایەتییان لە بیر چووتەوە، ئەوەندەی مۆبایلەكەیان لا گرنگە، مێرد و منداڵ، یان ژن و منداڵەكەیان لا گرنگ نییە، لە كاتێكدا هەم ژن و هەم پیاو، هەمیش منداڵ پێویستیان بە گرنگیپێدان و كات بۆ تەرخانكردنە، لە لایەكی دیكەوە، بەداخەوە ئێستا ئامێرە ئەلیكترۆنییەكان و مۆبایل و ئینتەرنێت، كارئاسانیی زۆریان بو خیانەتكردن كردووە، كە هۆكارێكی سەرەكیی زۆری تەڵاق و تێكچوونی شیرازەی خێزانە».