لاری كاتا باكار، پڕۆفیسۆری یاسا و كاروباری نێودەوڵەتییە لە زانكۆی ویلایەتی پەنسلڤانیا، لە توێژینەوەكانیدا بایەخ بە چەند پرسێكی گرنگ دەدات، وەك پرسەكانی پەیوەست بە حوكمڕانی لەسەر ئاستی جیهان و تیۆرە دەستوورییەكانی حوكمڕانیی گشتی و تایبەت، و گۆڕانكارییە بەرفراوانەكانی سیستمە كۆمەڵایەتییەكان لە سەدەی 21 و چەند بابەتێكی دیكەی پەیوەندیدار. گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجام دا، كە تایبەت بوون بە لێكدانەوە و شرۆڤەكاریی ئەو ئاڵنگاری و دژوارییانەی پەیوەستن بە پرسی حوكمڕانییەوە، وەك مامەڵەكردن لەگەڵ پرسی ئایینی و چوارچێوە دەستوورییەكانی ئەم بوارە و ئەزموونی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەم ڕووەوە.

 

* ئاشكرایە كە پرسی حوكمڕانی پرسێكی ئاڵۆزە و تەنانەت لەو وڵاتانەشدا كە ئەزموونێكی دوور و درێژی حوكمڕانییان هەیە، لە ئێستادا ڕووبەڕووی گوشار و ئاڵنگاری بوونەتەوە، ئێوە چۆن لەم پرسە دەڕوانن لە سەر ئاستی جیهان؟

- لە ڕاستیدا ئەوەی تا ئێستا بەدیمان كردووە لەم ڕووەوە، ئەوەیە كە پرۆسەی حوكمڕانی (تەنانەت لە دەوڵەتە لیبڕاڵ دیموكراسییەكانیشدا) ڕووبەڕووی ئاڵنگارییەكی ئەوتۆ بووەتەوە كە لە دەرئەنجامدا تووشی سەقامگیری بووەتەوە، ئەمەش بەرجەستە بووە لەوەی كە هەندێ لە توێژەران پێی دەڵێن: «هێرشكردنە سەر بناغە بونیادییەكانی حكومەتی دیموكراسی»، ئەوەتا نموونەی زەق لەم ڕووەوە بریتییە لەو هەوڵ و كۆششانەی لە ئەوروپا و چەند بەشێكی وڵاتانی ناوچەی شام دەدرێت، بۆ دووبارە بنیادنانەوەی ڕۆڵی دادگاكان و پەیوەندیی ئەم دادگایانە بە هەردوو دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێكردنەوە. ڕەنگدانەوەیەكی زەقی دیكەی ئەم كێشە و گرفتانەی بریتییە لەوەی هەندێ كەس بە ڕوودانی گەندەڵییەكی بەرچاو لە پرۆسەی هەڵبژاردندا وەسفی دەكەن (كە ئاشكرایە هەڵبژاردنەكانیش بە بناغەی بنەڕەتی شەرعییەتی دیموكراسی لە دەوڵەتە لیبڕاڵ دیموكراسییەكاندا لێك دەدرێتەوە)، لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا دەكرێت، ئێمە بڵێین: بەها بنەڕەتییەكانی شارستانییەت بەردەوام بوون و درێژەیان هەیە، ئەگەرچی لە هەر قۆناغێكدا بە بەرگ و فۆرمێكی جیاوازەوە لە ئارادا بوون، وەك دەنگدانی گشتی و سەروەریی یاسا (بە مانا بەرفراوانەكەی)، ڕێزگرتن لە داب و نەریتەكان، و بونیادی نوێنەرایەتی. كەواتە لەم ڕووەوە دەتوانین بڵێین: سەرباری ئەوەی ڕەهەند و ڕواڵەتەكانی لیبڕاڵ دیموكراسی لە كۆتایی سەدەی 20 كاڵ بوونەتەوە، بەڵام بەها بنەڕەتییەكانی بەردەوام بوون. هەر لە پەیوەندی بە پرسی لیبڕاڵ دیموكراسییەوە، ئەوا دەتوانین ئاماژە بە ڕۆڵی گۆڕانكارییە كۆمەڵایەتی و كەلتوورییەكان بكەین، كە كاریگەرییان هەبووە لە هێنانەئارای ئەو هەلومەرجەی لە پەیوەندی بە هۆكارەكان و ڕەوتی ئەو گۆڕانكارییانەی لە نێو بەها بنەڕەتییەكاندا هاتووەتە ئاراوە، كە تێیدا دەوڵەتە لیبڕاڵ دیموكراتییەكانی گوزارشت لە بونیادی حوكمڕانیی خۆیان دەكەن. ئێمە دەتوانین لەم ڕووەوە ئاماژە بە ڕێژە و ڕەوتی ئەم گۆڕانكارییانە بكەین لە دوای ساڵی 1945ـەوە، كە كۆچبەران ڕۆڵیان هەبووە لە دروستكردن و خوڵقاندنی ئەم گۆڕانكارییانەدا، هەروەها خودی ئەم دەوڵەتانەش سیاسەتێكی مەبەستدار و ئامانجداریان گرتەبەر بۆ ئەوەی لیبڕاڵ دیموكراسی بە چەشنێك دابڕێژنەوە كە بگونجێت لەگەڵ كەلتووری سەرجەم كۆچبەراندا. سەرۆك ئۆباما پتر لە دەیەیەك پێش ئێستا ئاماژەی بەوە كرد كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەرەو ئەوە دەچێت، ببێتە بۆتەیەك و نوێنەرایەتیی گرووپە كەلتووری و كۆمەڵایەتی و ئیتنییەكانی جیهان بكات.

* ئێوە ئاماژەتان بە ئەزموونی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا كرد، كە بەرەو ئەو دەچێت ببێتە بۆتەیەك كە بەها هەمەچەشنە كەلتووری و كۆمەڵایەتییە جۆراوجۆرەكان لەخۆ بگرێت، تا چەند پێتان وایە دەكرێت ئەمە ئەزموونێكی سەركەوتوو بێت؟

- لە ڕاستیدا من لەگەڵ نووسەرێكی دیكەدا (فرانك ڕاڤیچ) توێژینەوەمان لە بارەی سیستمی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا كردووە و، سەرنجی تایبەتمەندی و خاڵە بەهێز و لاوازەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكامان داوە، ئەوەی پەیوەست بێت بە سیستمی دەستووری ئەمریكاوە لە پەیوەندی بە ئایینەوە، ئەوا لە هەندێ ڕووەوە تەواو گرێدراوەی هەلومەرجەكەیە لە ڕووی كات و شوێنەوە. بە واتایەكی دیكە ڕەنگدانەوەی هەوڵێكە بۆ گەیشتن بە ڕێككەوتن و سازانێك (دوای ڕۆژگارێكی دوور و درێژی جەنگ لە نێوان مەسحییەكاندا)، هەروەها ڕەنگدانەوەی لێبوردەییەكی سنووردارە لە ئاست پێكهاتە نامەسیحییەكاندا. هەرچۆنێك بێت داڕشتنی ئەم سیستمە بە چەشنێك بوو، كە بواری بە لێبوردەیی دا، ئەمەش هەلومەرجێكی باش و سوودبەخشی خوڵقاند بۆ ئەو گۆڕانكارییانەی لە پێكهاتەی ئایینی خەڵكی ئەمریكادا دروست بوو لە ماوەی چەند سەدەیەكدا. دەكرێت وڵاتانی دیكەش سوود لە ئەزموونی ئەمریكا وەربگرن بۆ داڕشتنی بونیادێكی دامەزراوەیی ئەوتۆ كە زامنی لێبوردەیی و ڕێزگرتنی دوولایەنە بكەن لە نێو سیستمێكی سیاسیی دیاریكراودا، دەكرێت لە هەندێ حاڵەتدا پێویست بە هەمواركردنەوەی ئەم پرەنسیپانە بكات، بۆ ئەوەی لەگەڵ هەلومەرجی تایبەتی ئەو سیستمە سیاسیییەدا بگونجێندرێت، كە هەوڵ دەدات، بەكاریان بهێنێت بۆ بنیادنانی كۆمەڵگەیەك، بە چەشنێكی بەرفراوان لێبوردەیی پیادە و پەیڕەو بكات لە ئاست باوەڕدارە جیاوازەكانی نێو دەوڵەتەكەدا. خاڵێكی دیكە ئەوەیە كە دەبێت دەوڵەت پارێزگاری لە باوەڕی ئایینی بكات، واتە كاری دەوڵەت نییە، گوتاری دژ بە ئایینی هەبێت، لە هەمان كاتدا نابێت هاوكاریی گرووپێك بۆ برەودان بە باوەڕە ئایینییەكەی بكات، مەبەستم ئەوەیە دەبێت هەموو ئایینەكان ئازاد بن لە پیادەكردن و پابەندبوون بە بیروباوەڕەكانیان، بۆ نموونە: دەكرێت پارێزگارییەكی تەواو دەستەبەر بكرێت بۆ هەندێ لە سرووت و گوزارشتە ئایینییەكان، كە بە شێوەی كۆمەڵ ئەنجام دەدرێن، وەك نوێژی بەكۆمەڵ و كۆبوونەوە هاوشێوەكانی دیكە، هەرچەندە لەم ڕووەوە هاوسەنگیی نێوان پاراستنی مافە دەستوورییەكانی دیكە و مافی گوزارشتی ئایینی لەبەرچاو گیراوە.

خاڵێكی دیكە كە دەكرێت لەم ڕووەوە ئاماژەی پێ بكرێت، ئەوەیە كە دەبێت پارێزگاری بكرێت لە پرەنسیپی باڵادەستیی بەرژەوەندییە نەتەوەییەكان، ناوەڕۆكی ئەم پرەنسیپەش لەوەدا بەرجەستە دەبێت كە دەڵێت كاتێك دەبێت بەرژەوەندییە نەتەوەیی و نیشتیمانییە هاوبەشەكان باڵادەست بن و لەبەرچاو بگیرێن، واتە بەرژەوەندیی تێكڕای خەڵك گرنگتر و باڵاترە لە بەهایەكی دیاریكراوی نێو گرووپێكی دیاریكراوی پەیوەست بە بوارێكی دیاریكراوەوە.

لایەنێكی دیكەی ئەم پرسە پەیوەستە بەوەی كە ئایین هەم پرسێكی شەخسییە و هەم پرسێكی پەیوەست بە كۆمەڵگەیە، لە ڕووی مێژووییەوە ئەو تێگەیشتنە لە بارەی ئایینەوە گەڵاڵە بووە كە بریتییە لە هەوڵ، یان پڕۆژەیەكی دەستەجەمعی، بۆ نموونە: ئایین پەیوەست كراوەتەوە بە بونیادە دامەزراوەییەكانەوە، بۆ ئەوەی ببێتە سەرمەشق و سەرقافڵەی ئەوەی پێی دەگوترێت «ئوممەت»، (بڕوانە سوورەتی حجرات، ئایەتی 10)، یان بە شێوەیەكی گشتیتر بووەتە بەرجەستەبوونێك بۆ باوەڕداران، بۆ نموونە: كڵێسا بووەتە بەرجەستەبوونی حەزرەتی مەسیح (بڕوانە كۆرنسۆس، 12:12-14). بەم دواییەش یاسای دەستووری دەستەبەری سەربەخۆی ئایینی تاكەكەسی كرد و، بیروباوەڕی ئایینی تاكەكەسی لەبەرچاو گرت، ئەویش لە ڕوانگەی پاراستنی مافە دەستوورییەكانی پەیوەست بە تاكەكەسەكانەوە، بۆ ئەوەی مومارەسەی بیروباوەڕی خۆیان بكەن. خاڵێكی دیكە، كە ڕەنگە بتوانین بڵێین گرنگترین پرەنسیپی نێو یاسای دەستووری ویلایەتە یەكگرتووەكانە لە بارەی ئایینەوە، بریتییە لەو پرەنسیپەی پێی دەگوترێت جێبەجێكردنی مروونەتئامێز، كە لە جەوهەر و بنەڕەتدا پەیوەستە بە پاراستنی دەستوورەوە، بەڵام هێندە تەمومژ لەخۆ دەگرێت، كە دەكرێت چەندین لێكدانەوە و شرۆڤەكاریی جۆراوجۆر و جیاواز لەخۆ بگرێت، ئەمەش دۆخێكی دروست كردووە كە دادگاكان بتوانن (كەم تا زۆر بە ڕاددەیەكی سەركەوتوو) لێكدانەوەی یاسایی و دەستووریی پەیوەست بە ئایینەوە لەگەڵ سەردەم و ڕۆژگارەدا بگونجێنن. واتە دەكرێت لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكادا ئەو ئاڵوگۆڕە گەورەیە لە لێكدانەوەی دەقە دەستوورییەكاندا بەدی بكەین و ئاماژە بە قۆناغەكانی بكەین. ئەوە بوو لە قۆناغێكدا لێكدانەوەكە بە چەشنێك بوو كە دیواری لێكجیاكردنەوە لە نێوان ئایین و دەوڵەتدا دروست بكرێت و پێك بهێنرێت، ئەم لێكدانەوەیەش لە هەناوی خۆیدا ئەو مافەی بە دەوڵەت ڕەوا بینی كە دەستتێوەردان بكات و بە شێوەیەكی بەرفراوان سرووت و پیادەكردنە ئایینییەكان ڕێك بخات، تا گەیشتنە سەردەم و ڕۆژگاری ئێستا، كە لەبری بیرۆكەی جیاكردنەوە و لێكدابڕینی ئایین و دەوڵەت، كار لەسەر گرتنەبەر و پیادەكردنی هەڵوێستی بێلایەنییەكی تەواو دەكرێت.