بۆعاز عەتزیلی، زانایەكی سیاسییە و توێژەر و پڕۆفیسۆری سیاسەتی نێودەوڵەتییە لە زانكۆی ئەمریكی لە واشنتۆن دی سی لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، لە توێژینەوەكانیدا بایەخ بە ئاسایشی نێودەوڵەتی دەدات بە چڕكردنەوەی سەرنج لەسەر سیاسەتی پەیوەست بە سنوورەكان و ناكۆكییەكانی خاك و لایەنە نێودەوڵەتییەكانی لاوازبوونی دەوڵەت. چەندین توێژینەوەی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باشووری ئاسیا و ئەوروپا و ئەفریقا و ئەمریكای لاتین ئەنجام داوە. گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵ دا ئەنجام دا، كە تەوەرە سەرەكییەكانی پەیوەست بوون بە دۆخی ئێستای جیهان و ئەو نیگەرانی و نادڵنیاییانەی باڵی بەسەردا كێشاوە، بەتایبەتی لە پەیوەندی بە هەردوو شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا و شەڕی ئیسرائیل و بزووتنەوەی حەماس و چەند پرسێكی دیكەی پەیوەندیدار.

 

 

* وەك ئاشكرایە لە ئێستادا نادڵنیایی و نیگەرانییەكی بەرچاو باڵێ كێشاوە بەسەر جیهاندا، ئەوەتا شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا زیاتر بەرەو هەڵكشان دەچێت، بارگرژییەكانی نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و چینیش لە زیادبووندایە، لە ئێستادا نەك هەر شەڕی ئیسرائیل و بزووتنەوەی حەماس بەردەوامە، بەڵكو باس لە ئەگەری هەڵگیرسانی شەڕ لە نێوان ئیسرائیل و حزبوڵڵای لوبنانیش دەكرێت. ئێوە وەك كەسێكی تایبەتمەندی بواری كاروبارە نێودەوڵەتییەكان، پێتان وایە ڕەوشەكە لە چ بارێكدایە و ئایا دەكرێت بڵێین بە شێوەیەكە كە ڕەشبینمان بكات؟

- من پێم وایە ئەگەر لە ئایندەی نزیك بڕوانین، ئەوا دەكرێت بڵێین ڕەشبینییەك لە ئارادایە، هەرچەندە دەبێت ئەوەش بڵێین كە شەڕ و ناكۆكییەكان شتێكی نوێ نین، بەڵكو هەمیشە شەڕ لە بەشێكی جیهاندا هەر هەبووە، هەندێ جار توند دەبنەوە و هەندێ جاریش خاو دەبنەوە، بەڵام دەكرێت بڵێین بە شێوەیەكی گشتی بە ئاستێكی بەرچاو نیگەرانی هەیە. ئەوەی پەیوەست بێت بە شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیاوە، ئەوا ئەمە شەڕێكی گرنگە، چونكە هێزە مەزنەكانی جیهان لەخۆ دەگرێت، وەك ڕووسیا، كە بە شێوەیەكی ڕوون و ئاشكرا تەحەددای سیستمە نێودەوڵەتییەكە دەكات. هەروەها ئێوە باسی هەڵكشانی بارگرژییەكانتان كرد لە نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و چیندا، ئەوا بە دڵنیاییەوە ئەگەری زیادبوونی ئەم گرژییانە لە ئارادایە، چونكە ئێمە دەزانین لە نێو هەلومەرجێكدا كە تێیدا هێزێك بەرەو بەهێزبوون و هەڵكشان بچێت و هێزێكیش بەرەو داكشان بچێت، ئەوا ئەمە بارودۆخێكی مەترسیدار دروست دەكات، مەبەست لە مەترسی شەڕ و ناكۆكییە، چونكە ئەمانە ئەو ساتەوەختانەن كە تێیدا كە هەوڵ دەدرێت تەحەددای ڕێساكانی گەمەكە بكرێت و دووبارە دابڕێژرێتەوە و دووبارە گفتوگۆی لەبارەوە بكرێتەوە، بەڵام سەرباری ئەوەش پێم وانییە بارگرژییەكانی نێوان ئەمریكا و چین بە شێوەیەكی حەتمی بەرەو هەڵكشان بچن و ناكرێت بڵێین بەدڵنیاییەوە سەردەكێشێت بۆ ڕوبەڕووبوونەوەیەكی ڕاستەوخۆی نێوان ئەم دوو وڵاتە.

* ئایا دەكرێت ئاماژە بەو هۆكارانە بكەن كە دەبنەهۆی ئەوەی ئەم بارگرژییانە بە چەشنێك بەرەو هەڵكشانێك نەچن كە بەرەو ڕووبەڕووبونەوە و پێكدادانی ڕاستەوخۆ بڕوات؟

- ئێمە دەبێت ئەوە لەبەرچاو بگرین كە چەند هۆكاری گرنگ لەم ڕووەوە لەئارادان، كە دەكرێت ئاماژە بە دوو فاكتەری گرنگ بكەین، یەكەمیان ئەوەیە كە هێشتا ئاست و ڕاددەیەكی گەورەی پێكەوەگرێدان و پێكەوەبەسترانی ئابووری لە نێوان چین و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكادا هەیە، واتە ئاستێكی بەرزی بازرگانی و وەبەرهێنان لە نێوانیاندا لە ئارادایە، كەواتە ئەگەر ناكۆكی و ڕووبەڕووبوونەوەیەكی گەورە ڕووبدات لە نێوانیاندا، ئەوا ئەمە دەبێتە هۆی پچڕاندن و پەكخستنی ئەم ڕایەڵ و پەیوەندییە ئابوورییانە، كەواتە ئەمە هۆكارێكی گرنگە كە دەبێتە هۆی خاوكردنەوەی ئەم ئەگەرە. دووەمیان پەیوەستە بە چەكی ناوكییەوە، واتە بە لەبەرچاوگرتنی ئەو ڕاستییەی كە هەردوو وڵاتەكە خاوەنی چەكی ناوكین، و هەردووكیان توانای ئەوەیان هەیە كە ئەگەر هێرشێكی ناوكیان بكرێتەسەر، ئەوا دەتوانن لە بەرانبەردا هێرشێكی ناوكی ئەنجام بدەنەوە وەك تۆڵەكردنەوەیەك، ئەمەش بەو واتایە دێت كە هەردوو وڵاتەكە باجێكی گەورە دەدەن لە شەڕێكی لەم چەشنەدا، پێم وایە ئەمانە ئەو هۆكارانەن كە هەردوو وڵات ڕەچاوی دەكەن.

* كەواتە دۆخی نێوان ئەمریكا و چین جیاوازە بەراورد بە دۆخی نێوان ڕووسیا و وڵاتانی ڕۆژئاوا؟

-  بەڵێ، پێم وایە دۆخی نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و چین جیاوازن، لەبەر ئەوەی پەیوەندییە ئابوورییەكانی نێوانیان قووڵ و فرەڕەهەندتر و ئاڵۆزترن، چونكە پەیوەندییە بازرگانییەكانیان تەنیا پەیوەست نییە بە كاڵایەكەوە وەك نەوت كە وڵاتێك بیفرۆشێت بە وڵاتێكی دیكە، بەڵام زنجیرەی بەرهەمهێنان هەن كە دەكرێت پەك بخرێن. سەرباری ئەوانەش هەردوولا كاریان كردووە بۆ لێك دووركەوتنەوە و دۆزینەوەی بازاڕی بەدیل، واتە خۆبەدوورگرتن لەوەی پتر پشت بە یەكدی ببەستن.

* ئێوە ئاماژەتان بە پرسی پشت بە یەكدی بەستنی ئابووری و بوونی ڕایەڵی پەیوەندییە بازرگانییەكان كرد، وەك هۆكارێك بۆ كەمكردنەوەی ئەگەری سەرهەڵدانی شەڕ و ناكۆكی، كە پێش ئەوەی ڕووسیا دەست بە داگیركردنی وڵاتی ئۆكرانیا بكات، ئاماژە بەوە دەكرا كە پەیوەندییە ئابوورییەكانی ڕووسیا و وڵاتانی ڕۆژئاوا بە چەشنێكن، كە دەبنە هۆی ئەوەی ڕووسیا بیر لە بڕیارێكی لەم شێوەیە نەكاتەوە، بەڵام هەموو دەزانین كە ڕەوتی ڕووداوەكان بە ئاراستەیەكی دیكەدا ڕۆیشتوون، ئێوە لەم بارەیەوە چی دەڵێن؟

- من پێم وایە خودی پشت بە یەكدی بەستنی ئابووری، بە تەنیا نابێتە ئاستەنگ و ڕێگر لەبەردەم هەڵگیرسانی شەڕدا، واتە ئەمە بە تەنیا نابێتە هۆی ئەوەی ڕوودانی شەڕ شتێكی مەحاڵ بێت، بەڵكو تەنیا هۆكارێكە بۆ كەمكردنەوەی ئەگەری بەرپابوونی شەڕ، ئەویش لەبەر ئەوەی وادەكات كە سەركردەكان بڕیاری عەقڵانی بدەن لەبارەی تێوەگلان لە شەڕەوە. ئەوەی پەیوەندی بە شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیاوە هەبێت، ئەوا لە ئێستادا ڕووسیا كەمتر پشت بە پەیوەندییە ئابوورییەكانی لەگەڵ ڕۆژئاوا دەبەستێت و تا ڕاددەیەك ئابوورییەكی سەربەخۆی هەیە، دواتر ئاشكرایە كە زۆربەی بازرگانیی ڕووسیا پەیوەستە بە فرۆشتنی نەوتەوە، هەروەها ڕووسیا توانیویەتی ئاراستەی پەیوەندییە ئابوورییەكانی بگۆڕێت بەرەو چین و هەندێ وڵاتی دیكە، هەروەها چەندین وڵاتی دیكە هەن كە پەیوەندییە ئابوورییەكانیان لەگەڵ ڕووسیا نەپچڕاندووە.

* كەواتە دەتوانین بڵێین كە هەر ئەم ڕێكارانەی ڕووسیا بوون بۆ گۆڕینی ئاراستەی پەیوەندییە ئابوورییەكان بەرەو چین و وڵاتانی دیكە و دابڕینی لە ڕۆژئاوا و، هۆكارێك بوون بۆ كەمبوونەوە كاریگەریی سزا سەپێندراوەكانی سەری لەلایەن وڵاتانی ڕۆژئاوە، بە دیاریكراوی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا؟

- بە دڵنیاییەوە ڕووسیا بەهۆی ئەم سزا ئابوورییانەوە تووشی كێشە بووە كە لەلایەن وڵاتانی ڕۆژئاواوە سەپێندراون بەسەریدا، بەڵام دەبێت ئەوەش بزانین كە ئەم سزایانە نەبوونە هۆی پەكخستنی ئابووریی ڕووسیا.

* لێكدانەوەیەك هەیە لەبارەی ئەوەی كە ڕوودانی ئەم شەڕانە و ئەم پشێوییانەی لە ئێستادا لە ئارادان، ئاماژەن بە ناكارایی، یان شكستهێنانی سیستمی نێودەوڵەتی، تێڕوانینی ئێوە لەم بارەیەوە چییە؟

- دەتوانین بڵێین بەڵێ و نەخێر، چونكە هەر بەردەوامبوونی ئەم شەڕانە خۆی لە خۆیدا بەو مانایە دێت كە سیستمە نێودەوڵەتییەكە ڕووبەڕوی ئالنگاری بووەتەوە، بەڵام دەبێت ئەوەش بزانین كە هیچ كاتێك ئەم سیستمە نێودەوڵەتییە بێ كەموكووڕی نەبووە و هەمیشە بێلایەن نەبووە، لەبەر ئەوەی لە نێو ئەم سیستمەدا وڵاتێك نەبووە كە باڵادەستیی هەبێت، بەڵكو ئەمە سیستمێكە كە هەندێ وڵات دەسەڵات و هێزیان لە وڵاتانی دیكە زیاترە، بەڵام وڵاتێك نییە هەژموونی بەسەر هەموواندا هەبێت. كەواتە بە دڵنیاییەوە ئەم سیستمە ڕووبەڕووی ئالنگاری بووەتەوە و ئێمە لاوازییەكەی بەدی دەكەین، بەڵام من دڵنیا نیم لەوەی بتوانین بڵێین شكست، ئەمە بۆ (بەڵێ) كە بوو. ئەوەی پەیوەست بێت بە (نەخێر)ـەوە، ئەوا دەكرێت پرسیاری ئەوە بكەین: ئایا بەدیلی ئەم سیستمە چییە؟ ئایا بەدیلێكی باشترمان هەیە بۆ ئەم سیستمە؟ دواتر با ئێمە هەر لە پەیوەندی بە شەڕەوە باس لەم سیستمە نەكەین، بەڵكو لە ڕووی ئابوورییشەوە لێی بڕوانین، باشە ئەگەر بانكێكی جیهانی نەبێت قەرز بە وڵاتان بدات و ئەگەر سندوقی نێودەوڵەتیی دراو نەبێت كە ئەو وڵاتانە ڕزگار بكات كە لە لێواری شكستدان، ئەگەر ڕێككەوتنی ئابووری نەبێت و ڕێكخراوی بازرگانیی نێودەوڵەتی نەبێت، كەواتە من بەدیلێكی باشتر بەدی ناكەم، واتە ڕاستە لە هەندێ ڕووەوە شكست دەبینین، ڕاستە ئەم سیستمە لە شوێنێكی دیاریكراوەوە سەرچاوەی گرتووە و سەری هەڵداوە و لایەنگریی بۆ ڕۆژئاوای پێوە دیارە، بەڵام بە چاوپۆشین لە هەموو ئەوانە ئەوا بیرۆكەی باش لەخۆ دەگرێت، ئەگەرچی بەو پەڕی توانای مرۆییشمانەوە نەمانتوانیوە ئەم بیرۆكە باشانە جێبەجێ بكەین.