لە هەموو ئایینێكدا تایفەگەلی جیاواز هەن، هەروەها مەزهەب و قوتابخانەش هەیە، ئەمەش لەبەرئەوەی هەموو ئایینێك دەقی هەیە و، ئەم دەقانەش پێویستیان بە لێكدانەوە و ئیجتیهاد هەیە. لە كاتی لێكدانەوە بۆ دەقەكان، تایفە و مەزهەب و قوتابخانەكان زۆر دەبن. بۆ نموونە لە ئیسلامدا قوتابخانە و مەزهەب و تایفە زۆرن، ئەم فرەییەش بە هۆی ئەو جیاوازییەیە كە لە لێكدانەوەی دەقەكانی ئایین لە قورئان و سوننەتەوە دروست بووە.

هەر بۆیە ئێمە دەبینین چەندین تەفسیری (كۆن و تازە) بۆ قورئانی پیرۆز هەیە، لە هەمان كاتدا زۆر ڕاڤەی (كۆن و نوێ) بۆ فەرموودەكانی پێغەمبەر (د.خ) هەیە. لە مەزهەبی سوننەدا چەندین قوتابخانەی فیقهی هەیە (وەك حەنەفی، مالیكی، شافیعی، حەنبەلی و ئەلزاهیری)، ئەوانە مەزهەبی تۆماركراو و نووسراون، هەروەها قوتابخانەگەلی دیكەش هەن، كە لە گرنگیدا كەمتر نییە لەو مەزهەبانەی كە لە سەرەوە باسمان كردن، تەنانەت ڕەنگە هەندێكیان لەوانە باشتر بن كە باس كران.

هەندێك قوتابخانەی فیكر هەیە وەك (سۆفیزم، ماتریدیە، ئەشعەریە، موعتەزیلە، ئیبازیە، ئەحمەدیە، سەلەفی، قورئانخوازان، و ئیسلامیەتی مەعریفی)، لە مەزهەبی شیعەشدا چەند قوتابخانەی جیاواز هەیە (وەك دوانزەیی (جەعفەری) و زەیدیە و ئیسماعیلیە)، زۆرتریش هەن، كە لە كتێبەكانی مێژووی تیپ و مەزهەبەكاندا باسیان لێ كراوە.

فرەیی ئایینی دیاردەیەكی سرووشتییە، بە مەرجێك هیچ تایفە، یان مەزهەب، یان قوتابخانە، یان گرووپێك نەبێت بە هێزێكی ستەمكار و بە لۆژیكی هێز و هێزی زۆرەملێ بۆچوونی خۆی بەسەر ئەوانی دیكەدا بسەپێنێت، جگە لەوەش ئەم فرەییەش دەبێت هەر لە جیهانی خۆیدا بمێنێتەوە، دوور لە سیاسەت و دەوڵەت، چونكە تەنیا دەستوەردانی هەر تایفەیەك، یان مەزهەبێك، یان قوتابخانەیەك، یان گرووپێك لە سیاسەت و دەوڵەتدا، دەوڵەت گەندەڵ دەكات و سیاسەت لە ناو دەبات. دەوڵەت بۆ هەموو كەسێكە بەناچاری، ئایینیش بۆ ئەوی بیەوێت ئارەزوومەندانەیە، بە دەربڕینێكی دیكە دەوڵەت پارێزەری هەموو هاووڵاتیانی خۆیەتی بۆ بەدەستهێنانی دادپەروەری و بەختەوەری و سەقامگیری و ئاشتی و ئارامی و ئاسایش و ژیانی خۆشگوزەرانی بەبێ جیاوازی و دوورخستنەوە و پەراوێزخستن.

لێرەدا پێویستە پێناسەی ئایین بكەین، بۆ ئەوەی كەس وا تێنەگات كە ئێمە دژی ئایینین و لە ژیانماندا پێویستمان پێی نییە، بەڵكو ئایین ژیانی مرۆڤە، ڕەنگە شار و گوندی بێ نەخۆشخانە، یان قوتابخانەمان هەبێت، بەڵام مەحاڵە بەبێ پەرستگا هەبن. واتە ئایین پەیوەندییەكی شاراوەیە لە نێوان تۆ و خودادا، دواتر نابێت ئەم پەیوەندییە ڕۆحییەی تۆ بچێتە ناو جیهانی دەوڵەت كە جیهانی هەموو كەسێكە، هەر كەسێك بانگەشەی ئایینداری بكات، یان ئینتیما بۆ ئایینێك، یان مەزهەبێك، یان تایفەیەك بكات، دەبێت ئەوە بۆ خۆی بهێڵێتەوە، نەك ڕایبگەیەنێت، دەری بخات و هەوڵی سەپاندنی بدات بەسەر كەسانی دیكەدا، كە لە ئایین و باوەڕ و مەزهەب و فیكر لە خۆی جیاوازن، چونكە چی تۆ پێت وایە ڕاستە، ڕەنگە كەسێكی دیكە بە ناحەقی ببینێت. ئەوەی كەسێك بە ساغ دەیبینێت، ڕەنگە بەرانبەرەكەی بە نەساغ ببینێت. لێرەدا هەڵەی ئیسلامییەكان ڕوون دەبێتەوە، كاتێك دەیانەوێت هەموو شتێك بە ئیسلامی بكەن، یان هەموو شتێك بە تائیفی بكەن، یان هەموو شتێك بە ئایدیۆلۆژیا بكەن.

هیچ فیكرێكی مرۆیی، یان هەوڵێكی شەخسی ناتوانێت ببێتە ئایینێك بۆ هەمووان، ئەو دەوڵەتەی كە بە درێژایی مێژوو لەسەر ئایین، یان تایفە، یان مەزهەب، یان ئایدیۆلۆژیای ئایینی دامەزرابێت، ژیانی هاووڵاتیانی خۆی كردووە بە دۆزەخێكی بەرگەنەگیراو، بەتایبەتی ئەو دەوڵەتانەی كە لە گەلانی جیاواز و چەندین تایفە و مەزهەبی جۆراوجۆر پێكهاتبێت، ڕەنگە بۆ وڵاتێكی دیاریكراو كە یەك گەل و یەك ئایین و یەك مەزهەب تێیدا دەژین ڕاست بێت. بەڵام مەحاڵە لەگەڵ ئەو وڵاتانەدا بگونجێت كە فرەچەشنی ئایینی و كەلتووری و نەتەوەییان تێدایە، تەنانەت لەو وڵاتانەی كە لەسەر ئایدیۆلۆژیای ئایینی دامەزراون، دیموكراسی و ئازادی تێیاندا شكست دەهێنن، چەندین نموونەشمان بینی كە پێویست ناكات لەبەر درێژكردنەوە باسیان بكەین.

بۆ ئەوەی خوێنەر بە ڕوونی لە وتارەكەم تێبگات، وەك نموونەیەك باسی عێراق دەكەم كە كۆلۆنیالیزمی ڕۆژئاوا (بەریتانیا و فەرەنسا) ئەم دەوڵەتەیان لە ساڵی ١٩٢١ دامەزراند، پاشان لە ساڵی ١٩٢٤ ڕیفراندۆمیان بۆ خەڵكی كوردستان ئەنجام دا، كە ڕیفراندۆمێكی ستەمكارانە بوو، بە شێوەیەك پرسیاریان لە خەڵكی كوردستان نەكرد، كە چیتان دەوێت بۆ بڕیاردان لە چارەنووسی خۆتان؟ بەڵكو بەسەریاندا سەپێندرا، كە دەبێت لە نێوان چوونە ناو دەوڵەتی نوێ (عێراقی پاشایەتی) یان چوونە ناو توركیا (ئەتاتورك) یەكێك هەڵبژێرن. خەڵكی كوردستان چوونە پاڵ عێراقی هەڵبژارد، پێیان وابوو كە ڕەهەندی ئایینی هانیدان بچنە پاڵ ئەم دەوڵەتە لاوەوە، پێیان وابوو كە عەرەب و ئیسلام یەك شتن، سەرەڕای هەڵەی ئەم عەقیدەیە، ئەگەر قایل بوونایە بەوەی فەرمانی پێداین، دوانەدەكەوتین. ڕەنگە چوونە پاڵ توركیا بۆ ئێمە باشتر بووبێت، ئەگەر ئێمە ئەوەمان بكردایە، ڕەنگە كارەساتی هەڵەبجە و ئەنفال و ڕاگواستن و ئاوارەبوون و كیمیاباران و گۆڕی بەكۆمەڵ و وێرانكردنی گوندەكان و جینۆساید و بڕینی بودجە و مووچەمان نەبینیبایە. تەنانەت ئەگەر چارەی خۆنووسین خەونی هەموو گەلانی ڕەسەن بێت، گەلی كوردستانیش لە گەلانی لەپێشتری ناوچەكەیە، چونكە خاوەنی بنەماكانی دەوڵەتن، خاوەنی ئیرادە و مێژوو و شارستانیەت و كەلتوور و زمان و خاك و هونەر و سەركردایەتی و خەبات و داب و نەریتی خۆیانن. زۆربەی وڵاتانی جیهان سەربەخۆ نەبوون، مەگەر لە ڕێگەی چارەی خۆنووسین لەلایەن گەلەكەیانەوە نەبێت، هەروەها بە خەباتیان بۆ بەدەستهێنانی ئازادیی خۆیان، بۆچی هەندێك گەل مافی چارەی خۆنووسینیان هەبێت و ئێمە مافمان نەبێت؟ بەتایبەتی كە گەلی كوردستان دوژمنایەتیی زۆری كراوە و ئازار دراوە، تەنیا لەبەر ئەوەی ڕای خۆی لە ڕیفراندۆمێكی جەماوەریی ئاشتییانەدا لە ساڵی ٢٠١٧دا دەربڕیوە، با لە بابەتەكەمان لانەدەین، دەوڵەتی عێراق كۆلۆنیالیزم دایمەزراند بۆ وەدیهێنانی بەرژەوەندییەكانی خۆی، نەك لەبەر بەرژەوەندییەكانی گەلانی عێراق، لە سەرەتای دامەزراندنی دەوڵەتی عێراقەوە تا ڕووخانی ڕژێمی بەعس لە ساڵی 2003، گەلی كوردستان ژیانێكی سەقامگیر و دڵنیایی بەدەست نەهێنا. ڕەنگە تا ماوەیەك سەقامگیری و ئارامییان بینیبێت، بەڵام هەر زوو حوكمڕانانی بەغدا پەیمان و بەڵێنەكانیان دەشكێنن. هەمووان ڕێككەوتننامەی مێژوویی ١١ی ئازاری ١٩٧٠یان لەبیرە، كە چۆن بە بادا چوو. ئەگەر جێبەجێ بكرایە، نەدەگەیشتینە ئەوەی كە پێی گەیشتووین، عێراقیش دەبووە وڵاتێكی سەقامگیر و پێشكەوتوو لە ڕیزی دەوڵەتانی كەنداودا، ئەگەر نەڵێین ڕیزی دەوڵەتانی ڕۆژئاوا.

دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس لەلایەن ئەمریكاوە، بە هەموو قەناعەتێكەوە گەڕاینەوە بۆ بەغدا كە لەگەڵ هاوبەشەكانمان لە خەبات و مێژوو و مەینەتی و ئاوارەیی، بەتایبەت شیعەكان، كاربكەین بۆ بنیادنانی عێراقێكی مەدەنی و دیموكراسی و ئازاد، پێكەوە كاربكەین بۆ گەشەپێدانی وڵات و خزمەتكردنی ئەو گەلەی كە بە درێژایی مێژوو مەینەتییەكی زۆریان چەشتووە، بەتایبەتی لە ماوەی شەڕەكاندا. ئەگەر ڕۆژگار بمانگەڕێنێتەوە دواوە، پێمان نەدەچووە بەغدا، جارێكی دیكە مەینەتیی گەلی كوردستان گەڕایەوە، كاتێك بودجە و مووچە بڕدرا و، لەلایەن میلیشیا لەیاسادەرچووەكان بۆردومان كراین، كولتوورێكی شێواویش دامەزرا لە عەقڵی بەكۆمەڵی شیعەدا، كە گوایە كوردستان هۆكاری دواكەوتوویی عێراقە، هەر بۆیەش دروشمی ئەوان لە هەڵبژاردنەكاندا هێرشی بەردەوام بووە بۆسەر گەلی كوردستان و سەركردایەتیی كورد، ئەگەرچی پێش ڕووخانی ڕژێم شەرعییەتی (پەرلەمان و حكومەت و دامەزراوە مەدەنی و سەربازییەكان)مان هەبوو، بەڵام لە پلەی یەكەمدا شەرعییەتمان بەو كەسانە بەخشی كە لە بنەڕەتەوە نەیانبوو. ئەگەر كورد نەبوایە شیعەكان نەیاندەتوانی شەرعییەت لە حوكمڕانیی عێراقدا بەدەست بهێنن، سوننەكان بایكۆتیان كردبوو، بەشێكیشیان لەگەڵ گرووپە چەكدارەكان بوون دژی سیستەمی نوێی سیاسی.

بە تێپەڕبوونی كات بۆ ئێمە ڕوون بووەتەوە، بەتایبەتی دوای ویلایەتی دووەمی بەڕێز نوری مالیكی، كە زۆربەی سیاسەتمەدارانی شیعە عێراقێكی ئازاد و دیموكراسی و مەدەنییان ناوێت، بەڵكو بەئایدۆلۆژیاكردنی دەوڵەتیان دەوێت، یان وردتر بەتائیفیكردنی دەوڵەت، ئەمە نامۆ نییە. حزبی دەعوەی شیعە، كە لە ساڵی 1957 دامەزرا، نوێنەرایەتیی ئیسلامی سیاسیی شیعە لە عێراقدا دەكات، بێ گومانیش لە ژێر كاریگەریی ئیسلامی سیاسیی میسردا بوو. مەبەستم گرووپی ئیخوان موسلیمینە، كە لە ساڵی 1928 لە میسر لە لایەن (حەسەن ئەلبەننا)وە دامەزرا. من باش تێگەیشتم كە عێراق بەرەو دەوڵەتێكی تائیفی دەڕوات، بەتایبەتی كە یاسای حەشدی شەعبییان هێنایە پەرلەمان و لە ساڵی ٢٠١٦دا لە پەرلەمانی فیدراڵیدا دەنگیان لەسەر دا، لەو كاتەدا لێدوانم دا و گوتم: دەوڵەتی مەدەنی بە دەنگدان لەسەر ئەم یاسایە كۆتایی هات. من ئەوەم نەگوت چونكە من دژی هێزەكانی حەشدی شەعبیم، ئەوان لە شەڕی دژی داعش خوێنیان ڕژا، بەڵام ئەوەم گوت، چونكە دەركردنی یاسایەكی لەم شێوەیە ناكۆكە لەگەڵ فەلسەفەی دەوڵەتی مەدەنی و دیموكراسیدا، ناتوانرێت سوپایەك لەسەر بنەمای ڕەهەندی ئایینی تائیفی دابمەزرێندرێت، ئەوەش سەرپێچیی ماددەی 9ی دەستووری عێراقە، ئەم دامەزراوەیە بۆ تایفەیەكی دیاریكراوە، بوونی هەندێ دەم و چاوی جیاواز ڕەهەندی تائیفی لێ دوور ناخاتەوە، ئەم ئەزموونەش تەنیا لە دەوڵەتانی ئایینیدا هەیە. عەلی خاتەمی نوێنەری ڕابەری ئێران عەلی خامنەیی لە پارێزگای زەنجان گوتی: «هێزەكانی حەشدی شەعبی و حزبوڵڵای لوبنانی و كوتلە خۆڕاگرییەكانی دیكە لە ناوچەكەدا بەرهەمی بیری شۆڕشی ئێرانن»، با ئەمەش وا بێت، بەڵام لە وڵاتێكی وەك عێراقدا ئەوە بە هیچ شێوەیەك گونجاو نییە، چونكە ئەم وڵاتە گەلان و ئایینە جۆراوجۆرەكان و مەزهەبە جیاوازەكان كۆیان دەكاتەوە. چۆن ئەزموونێكی ئایدیۆلۆژی بەسەر ئەوانی دیكەدا بسەپێندرێت؟ ئەمە ستەمە و ناڕەوایە و دەوڵەت بەرەو هەڵدێر دەبات، چونكە گەلان و ئایین و تایفەكانی دیكە ناتوانن ملكەچی سیاسەتێكی لەو شێوەیە بن. بەئایدیۆلۆژیكردن و بەتائیفیكردنی دەوڵەت كارەساتە دەرحەق مێژووی شارستانیی دێرینی عێراق و گەلە ڕەسەنەكانی و ئایینە كۆنەكانی و مەزهەب و تایفە ناسراوەكانی. درێژەدان بەم پڕۆژە ئایدیۆلۆژییە دەبێتە هۆی پارچەپارچەكردنی وڵات و تێكدانی پێكەوەژیانی ئاشتییانە و خنكاندنی ئازادی و مافەكان، لەوەش خراپتر، هەڵگیرساندنی ئاگری دووبەرەكیی تائیفییە. بەعس بۆ دەیان ساڵ هەوڵی دا عێراق بە بەعسی بكات، سەرەڕای دەسەڵات وهێز و ستەمكارییان، بەڵام شكستی هێنا.

كێشەكە لەوەدایە كە بەشێك لە سیاسەتمەدارانی شیعە پێیان وایە كە عێراق بەتەنیا هی خۆیانە و هیچ هاوبەشێكیان نییە و ئەوانن كە دامەزراندوویانە و بنیادیان ناوە، هەر بۆیەش لە یاسادانان و دەركردنی بڕیاردا تاكڕەون، بێ ئەوەی ڕەچاوی هاوبەشەكانیان بكەن، لێدوان دەدەن، وەك ئەوەیە ئەوانی دیكە میوانی ڕۆیشتوو و غەریبی كۆچكردوو بن، لە مامەڵەكردنیشیان لەگەڵ كوردستاندا وەك بڵێیت خێرمان پێ دەكەن، كاتێك ئێمە داوای مافی گەلی كوردستان دەكەین لە بودجە و دەرمان و چەك و مووچە و پۆست و ...تاد.

بە داخێكی زۆرەوە ئەمڕۆ مێژوومان و خەباتمان و دۆزمان و خەممان و داهاتوومان و خوێنمان بوونەتە بەرانبەر ئەو مووچەیەی كە بەغدا بە شێوەیەكی زۆر شەرمەزارییانە دەیدات، هەرچەندە ئەمە لە سەرەتاییترین مافەكانی گەلی كوردستانە. بۆ زانین بەغدا یەك ڕۆژ لە پێدانی مووچەی هاووڵاتیانی كەمتەرخەمی نەدەكرد، كاتێك لە ژێر دەسەڵاتی داعشدا بوون لە مووسڵ. سەبارەت بە پۆستەكان ئەگەر لێكۆڵینەوەیەكی ورد بكەین، بۆمان دەردەكەوێت كە زۆربەیان لە دەستی ئەواندایە، تەنانەت سوننەش بە دەست پەراوێزخستنەوە دەناڵێنن. ڕەنگە وەزارەتێكی تەواو بدۆزییەوە كە نە كوردی تێدایە و نە سوننە، ئێستا سێگۆشەی سیاسی (سازان، هاوسەنگی، شەراكەت) نییە، كە زۆرجار سەرۆك بارزانی جەختی لەسەر دەكاتەوە.

باسی بابەتگەلێكی دیكە ناكەم كە ئاماژەیەكی ڕوونیان هەیە، بەوەی كە عێراق بەرەو دەوڵەتی تائیفی دەڕوات، بەڵام گرفت نییە كە وەك نموونە باسی دوو بابەت بكەم. یەكەمیان دەركردنی هێزەكانی ئەمریكایە لە عێراق، ئەم بڕیارە كە لە ساڵی ٢٠٢٠ لە پەرلەمان دەرچووە، بڕیاری پێكهاتەیەكی دیاریكراو بوو، ئەویش شیعەیە، نە كورد و نە سوننە ئەمەیان نەدەویست. تەنانەت پێكهاتەكانی دیكەیش بەم شتە ڕازی نین، ئەمە دواجار بڕیارێكی نیشتمانی نییە، بۆ پرسە ستراتیژی و چارەنووسسازەكان دەبێت كۆدەنگیی نیشتمانی هەبێت، پرسی دووەمیش جەژنی غەدیرە، كە نوێنەرانی شیعە ڕۆژی غەدیریان ڕاگەیاند، وەك پشوویەكی فەرمیی نیشتمانی، بە گوشارێكی بەهێزی سەدرییەكان. لە گەڵ ڕێزمان بۆ تایفەی شیعە و، ئەوەی باوەڕیان بە مافی ئیمام عەلی كوڕی ئەبوتاڵیب هەیە بۆ جێگرتنەوەی پێغەمبەری خودا (د.خ)، بەڵام ئەمەش تائیفەگەری چەسپاندووە و دەبێتە هەڕەشە بۆ پێكەوەژیانی ئاشتییانە، چونكە سوننە ددان بەمەدا نانێن، ئەوان پێیان وایە كە ئەبوبەكری سدیق خەلیفەی پێغەمبەری خودایە، پاش ئەو عومەر كوڕی خەتاب دێت، دداننان بە ڕۆژی غەدیر واتا خەلافەتی ئەبوبەكر و عومەر (خوا لێیان ڕازی بێت) ناحەق بێت، منیش حەزناكەم باسی ئەم ناكۆكییە مێژووییە قووڵ و نەزۆكانە بكەم، چونكە ئێمە ناتوانین چارەسەریان بكەین. ئەوانەی لە ئێمە زاناترن نەیانتوانیوە چارەسەری بكەن. دواتر ناتوانرێت دەوڵەت لەسەر ئەم ناكۆكییانە بنیاد بنرێت، كە هەندێك كەس ناویەتەوە و ئێمە بە هیچ شێوەیەك پێویستمان پێی نییە. باش لەبیرمە كاتێك لە خولی سێیەم (٢٠١٤-٢٠١٨) سەرۆكی فراكسیۆنی پارتی دیموكراتی كوردستان بووم لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، پەرلەمانتارێكی شیعە بە كاغەزێكەوە هاتە لام و واژۆی پەرلەمانتارانی كۆدەكردەوە بۆ ئەوەی ڕۆژی غەدیر بكات بە پشوو. من ڕەتم كردەوە واژۆ بكەم، پاشان لە ڕۆژی دووەمدا پەرلەمانتارێكی سوننە بە كاغەزێكەوە هاتە لام و واژۆی دەكۆكردەوە بۆ ئەوەی ڕۆژی سەقیفە بكاتە پشووی فەرمی، ئەوەشم ڕەت كردەوە. گوتم: پشووی ئایینی و تائیفی نابنە جەژنی نیشتمانی، ئەگەر بمانەوێت دەوڵەتی مەدەنی و نیشتمانی بنیاد بنێین، دەبێت لەم بابەتانە دوور بكەوینەوە و لە دنیای خۆیاندا قەتیس بكرێن. بۆ نموونە دەبوو ڕۆژی غەدیر بكرایە جەژنێكی تایبەت بە تایفەی شیعە و، ڕۆژی سەقیفە - ئەگەر بڕیاریان دابێت بیكەنە پشووی فەرمی - دەبوو تایبەت بكرایە بە تایفەی سوننە، من پێموایە ئەم بڕیار و هەڵوێستانە دەبنە هۆی پەرتەوازەبوونی قەوارەی نیشتمانی و چەسپاندن و سەرهەڵدانی كەلتووری ڕق و كینەی مێژوویی، كە گەلانی عێراق پێویستییان بە پشووی ئایینی نییە، بەڵكو پێویستییان بە خزمەتگوزاری و ئاو و كارەبا و شەقام و پارك و یاریگە و خانووبەرە و هەلی كار و پاككردنەوەی شەقامەكانە، هەروەها بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی و گەندەڵكاران و بێكاریی كوشندە و نەهێشتنی چەكی بێ مۆڵەتە، ئەوەی مایەی ئازارە ئەوەیە كە زۆربەی سیاسەتمەدارانی عێراقی نوێ سەركەوتوو نەبوون لە گەشەپێدانی وڵات، یان باشتركردنی ژیانی هاووڵاتیان، بەڵكو ئەوان تەنیا لە باشتركردنی ژیانی خۆیان و خزم و كەسوكاریان سەركەوتوو بوون.